მწყემსი კეთილი

[1] - დიდი ბერძენი სწავლულის სტრაბონის (დაახლ. 64 ძვ.წ.ა - დაახლ. 24 ახ.წ.ა) ცნობით, მესამე პუნიკურ ომში (149-146 ძვ.წ.ა) დამარცხებული და მიწასთან გასწორებული, ხოლო შემდეგ იულიუს კეისრისა და ავგუსტუსის მიერ აღდგენილი კართაგენი მის (ე.ი. სტრაბონის) დროს ლიბიის ერთ-ერთი ყველაზე აყვავებული ქალაქი ყოფილა („გეოგრაფია“, XVII, 15). ისტორიკოსი ჰეროდიანე (III ს. ახ.წ.ა.) წერდა, რომ კართაგენი მხოლოდ რომს ჩამოუვარდებოდა სიდიდითა და მოსახლეობის რაოდენობით („ისტორია“, VII, 6). ქრისტიანობა ადრე გავრცელდა კართაგენში, მაგრამ წარმართობაც ჯერ კიდევ საკმაოდ ძლიერი იყო (იხ. ნეტარი ავგუსტინე, „ღვთის ქალაქისათვის“, 2,4; 7,26).

[2] - დედანში სიტყვების თამაშია: Carthugo (კართაგენი) - sartago (ქვაბი, ტაფა). მე „კარდალი“ ვიხმარე, რათა ნაწილობრივ მაინც მიმეღწია დედნის ასონანსური ეფექტისათვის.

[3] - მართალია, ნეტარ ავგუსტინეს აქ თავისი პირადი განცდებისა და მათი ფსიქოლოგიური ანალიზის გარდა არაფერი აინტერესებს, მაგრამ მისი სიტყვები მაინც ერთგვარი ისტორიული დოკუმენტია: ისინი გვიჩვენებენ, რაოდენ ძლიერი იყო ანტიკური თეატრალური ხელოვნების ტრადიციები ჩვენი წელთაღრიცხვის IV საუკუნის კართაგენში და, ალბათ, არა მარტო კართაგენში.

[4] - შდრ. დან. III, 52.

[5] - ზოგიერთი კომენტატორის აზრით, ეს პასაჟი საშუალებას გვაძლევს ჰიპოთეტურად განვსაზღვროთ იმდროინდელი თეატრების რეპერტუარი: ესაა, უწინარეს ყოველისა, პოპულარული რომაელი დრამატურგების - ტიტუს მასკენციუს პლავტუსისა (დაახლ. 250-184 ძვ.წ.ა) და ტერენციუს აფერის („აფრიკელის“: დაიბადა კართაგენში ძვ.წ.ა. 195 წ. გარდ. 159 წ.) კომედიები, რომელთა სიუჟეტიც ძირითადად სასიყვარულო ინტრიგებზეა აგებული.

[6] - შდრ. II კორ. 11,16.

[7] - შდრ. ლუკ. XV, 4.

[8] - შდრ. მეორე სჯ. XXXII, 17.

[9] - შდრ. რომ. VII, 5.

[10] - შდრ. „აღსარებანი“, წიგნი მეორე, VI, 14.

[11] - „ამრევთა“ ამნაირ ქცევას, ისტორიულ წყაროებზე დაყრდნობით, ზუსტად ასევე აგვიწერს ჰენრიკ იბსენი თავის ბრწყინვალე დრამაში „კეისარი და გალილეველი“ (ნაწ. I - „ცეზარის განდგომილება“, II მოქმედების დასაწყისი). მსგავსება იმდენად დიდია, რომ კაცმა შეიძლება ძალაუნებურად იფიქროს: ხომ არ იყო ნეტარი ავგუსტინეს ეს პასაჟი იბენის ერთ-ერთი წყარო. აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ „ამრევთა“ ქცევა ისეთსავე ზიზღს იწვევს ათენის ორატორულ სკოლაში უფლისწულ იულიანეს „თანაკურსელთა“ - ღვთისმეტყველების მომავალ მნათობთა: ბასილი კესარიელისა და გრიგოლ ნაზიანზელის სულში, როგორსაც ნეტარ ავგუსტინეში.

[12] - „რა შეიძლება იყოს უფრო საზიზღარი, ან რამ შეიძლება დაატეხოს კაცს მეტი რისხვა უფლის მართალი მსჯავრისა და განკითხვის დღეს, ვიდრე სხვისი უბედურებით გამოწვეულ სიხარულს, რაც ადამიანს ეშმაკს ამსგავსებს?“ (ნეტარი ავგუსტინე, „კატეხუმენთა განსწავლისათვის“, 11).

[13] - „ნეტარი ავგუსტინე კარგად იცნობდა ციცერდონის ნაწარმოებებს. თავის თხზულებაში „აკადემიკოსთა წინააღმდეგ“ (I,3,7) „ჩვენს ციცერონად“ იხსენიებს მას. ნეტარი ავგუსტინეს თანამედროვეთა შორის ალბათ არც მოიძებნებოდა ისეთი კაცი, ვისთვისაც უცნობი იქნებოდა ციცერონის სახელი. „ვინმე ციცერონს“ სხვადასხვააირად განმარტავენ: 1) ზოგის აზრით, ნეტარი ავგუსტინე ამით გამოხატავდა თავის ზიზღს წარმართული კულტურისადმი; ამნაირი დამოკიდებულება საერთოდ ნიშანდობლივი იყო ახალი წელთაღრიცხვის პირველი საუკუნეების ქრისტიანი მწერლებისათვის; 2) ზოგის აზრით კი, რაკიღა სურდა ხაზგასმით აღენიშნა, რომ აქ განგების ხელი ერია, ნეტარი ავგუსტინე განზრახ აკნინებდა ადამიანის მნიშვნელობას“ (რუსული თარგმანის შენიშვნები, - იხ. დასახ. გემოც. გვ.233).

[14] - ჩვენ საგანგებოდ მიმოვიხილავთ ციცერონის ამ თხზულებას, რომელმაც უდიდესი ზემოქმედება მოახდინა ჭაბუკი ავგუსტინეს მსოფლმხედველობის ფორმირებაზე. „ჰორტენზიუსი“ დაიწერა ძვ.წ.ა 45 წლის გაზაფხულზე. ციცერონის ცხოვრებაში ესაა ერთ-ერთი ყველაზე მძიმე და პირქუში ხანა. 46 წ. იულიუს კეისარი ფაქტიურად რომის ერთპიროვნული მბრძანებელი ხდება. ესაა ციცერონის მასულდგმულებელი დემოკრატიული იდეალების კრახი. რომს გარიდებული და თავის მამულში განმარტოებული დიდი რესპუბლიკელი არსებითაც პოლიტიკურ საბრიელს მიღმა რჩება. ამას ზედ ერთვის მეგობრებისა და საყვარელი ასულის ტულიას სიკვდილი. სასოწარკვეთილი ციცერონი, ბოეციუსისა არ იყოს, ცდილობს ფილოსოფიის წიაღში ჰპოვოს ნუგეში და თავშესაფარი. სწორედ ამ მიზნით იწერება დიალოგი „ჰორგენზიუსი“, რომელსაც ჩვენს დრომდე არ მოუღწევია; შემოგვრჩა მხოლოდ ფრაგმენტები, რომელთა მიხედვითაც შესაძლებელი ხდება დიალოგის ნაწილობრივი რეკონსტრუქცია.

ნაწარმოებში ოთხი მოქმედი პირია: ჰორტენზიუსი, ლუკულუსი, კატულუსი და თვით ციცერონი. ამქვეყნიური არსებობის ამაოების, ცხოვრებისეული სიმწირისა და სიმწარის, ყოველდღიურობის დამთრგუნველი ძალმოსილების წინააღმდეგ ბრძოლაში, კატულუსის აზრით, ყველაზე ქმედითი იარაღი პოეზიაა. ამ მხრივ, ლუკულუსი ისტორიას ანიჭებს უპირატესობას, ჰორტენზიუსი კი მჭერმეტყველებას აყენებს ყველაზე მაღლა და, ცოტა არ იყოს, აგდებულად იხსენიებს ფილოსოფიას, რომლის დამცველადაც დიალოგში ციცერონი გვევლინება.

ყოველი ჩვენგანი - ამტკიცებს ციცერონი, - ბედნიერებას სახავს ცხოვრების უმაღლეს მიზნად და ბედნიერებასვე ესწრაფვის. ეს წინაღუდგომელი სწრაფვა თვითონ ბუნებამ ჩადო დვრიტად ადამიანში, და მანვე ჩაგვინერგა ცოდნაც იმისა, თუ რა არის ჭეშმარიტი ბედნიერება. მაგრამ ყოველდღიურ ორომტრიალში დანთქმული ადამიანის ათასნაირი ცთომილება ახშობს და გასაქანს არ აძლევს ბუნების ხმას. ამიტომაცაა, რომ ზოგს სიმდიდრე მიაჩნია ჭეშმარიტ ბედნიერებად, ზოგს განცხრომა და ამქვეყნიური სიამით ტკბობა, ზოგსაც სახელი, პატივი თუ ძალაუფლება. მაგრამ ყოველივე ეს უხანოა და უფასური; ყველაფერი ისევე სწრაფად ქრება, როგორც კვამლი - ქარში, ან წამი - მარადმედინი დროის ნაკადში. რასაც მთელი სიცოცხლის მანძილზე განუწყვეტელი რუდუნებით, ოფლისღვრითა და ჭაპანწყვეტით ვეძენთ, ვიხვეჭთ და ვაგროვებთ, შეიძლება ერთ წამში გამოგვეცალოს ხელიდან. აქედან - ჩვენი მუდმივი შიში და ძრწოლა, წრიალი და მოუსვენრობა, მოსალოდნელი უბედურების დამთრგუნველი და მტანჯველი განცდა. მერედა, ამას ჰქვია ჭეშმარიტი ბედნიერება? ეს შეცდომა, ფასეულობათა ეს აღრევა დასაბამს იღებს იქიდან, რომ ადამიანში ერთმანეთს ერწყმის უკვდავი სული და მკვდარი სხეული, ეს ხრწნადი გვამი, რომელსაც სული იძულებით დაათრევს ყველგან.

მაგრამ არსებობს ადამიანური ცთომილების, სულის ამ სნეულების სამკურნალო საშუალება, რომელსაც გვთავაზობს ფილოსოფია, ათასგვარი ცრურწმენისაგან რომ გვათავისუფლებს, ბედნიერების ილუზორულობაში გვარწმუნებს და სიქველის სიყვარულს გვინერგავს გულში. სიქველის გარეშე არ არსებობს ბედნიერება; ესაა სიკეთე, რომელსაც ვერავითარი ძალა, თვით ბედის უკუღმა ტრიალიც კი ვერ წაგვართმევს. თუმცა თვით სიქველეც კი არ არის სურვიელი ლტოლვის საბოლოოს მიზანი, რადგანაც მის არსებობას ცხოვრებისეული უბედურება, სულისა და სხეულის კავშირი განაპირობებს. თუკი „ნეტართა კუნძულები“ (წარმართული სამოთხე - ბ.ბ.) მართლაც არსებობენ, სადაც სხეულის დილეგიდან თავდაღწეული სულები აუმღვრეველი ბედნიერებითა და სრული ნეტარებით ტკბებიან, მაშინ იქ ადგილი აღარა რჩება სიქველეს, რადგანაც სიქველე არსებობს მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ბიწიერებას უპირისპირდება, ბიწიერების სათავე კი მატერიაა, ხოლო „ნეტართა კუნძულები“ აბსოლუტურად იმმატერიალური სინამდვილეა, წმინდა სულიერების საუფლო. სულის ნეტარება სხვა არა არის რა, თუ არა ამ იდეალური სამყაროს ჭვრეტა და მარადიული ჭეშმარიტების შემეცნება. ამიტომ ჩვენი ამქვეყნიური არსებობის დანიშნულებაცა და უზენაესი მიზანიც ისაა, რომ მთელის არსებით ვესწრაფვოდეთ ცოდნას და ფილოსოფიის მეშვეობით შეძლებისდაგვარად ვეზირებოდეთ ჭეშმარიტებას, რომელიც ცთომილებისაგან გვათავისუფლებს და ამრიგად გვიჩვენებს ნეტარებისაკენ მიმავალ გზას.

ასეთია დაახლოებით „ჰორტენზიუსის“ იდეურ-შინაარსობრივი სამყარო. საკითხავია, რას უნდა მიეწეროს ის უჩვეულო ზემოქმედება, რაც მან მოახდინა ჭაბუკი ავგუსტინეს სულზე. აკი თვითონაც, სიყრმეშიც და სიჭაბუკეშიც, თავის მშობლიურ თავასტაშიც, მადავრასა თუ კართაგენშიც, გატაცებით ეუფლებოდა ცოდნას. როგორც ყველა მაღალნიჭიერი და პატივმოყვარე ყმაწვილი კაცისათვის, უწინარეს ყოვლისა, მისთვისაც ცოდნა იყო სახელისა და დიდების მოხვეჭის ყველაზე საიმედო საშუალება. მაგრამ მისი მისწრაფებისა და „ჰორტენზიუსის“ საერთო მიზანდასახულობის არსებითი განსხვავება ესაა სწორედ. ავგუსტინეს მხოლოდ საშუალებად მიაჩნდა ცოდნა, ციცერონს კი - მიზნად, მეტიც, თვითმიზნად, რადგანაც დიდი რამაელი ორატორის აზრით, რასაც სოკრატეს მსოფლგაგება ედო საფუძვლად, ცოდნა იგივე იყო, რაც სიქველე და სულიერი სრულყოფილება.

ამიტომაცაა, რომ ამიერიდან ნეტარი ავგუსტინეს ინტელექტუალურ ქმედითობას მთლიანად განაპირობებს სულის სწრაფვა ჭეშმარიტებისაკენ. სულიერი ცხოვრების ცენტრი რადიკალურად გადაადგილდა, რამაც განსაზღვრა ჭაბუკის ცნობიერ ძიებათა ახალი პროგრამის შემუშავება. ამიერიდან ის ბრმად აღარ ენდობა, აღარ ემორჩილება თავის ინსტინქტებს და მთელის არსებით მიილტვის რაციონალურად დასაბუთებული და მტკიცედ დასახული მიზნისაკენ - თვითონვე გამოსჭედოს საკუთარი ბედნიერება, რაციონალურ საწყისებზე დააფუძნოს და ბედის ტრიალისაგან დამოუკიდებელი გახადოს იგი.

მაგრამ ნეტარი ავგუსტინეს სიტყვებით რომ ვთქვათ, „ჭეშმარიტება თავდაპირველად ეუფლება გონებას და მხოლოდ შემდეგ მოიცავს დანარჩენსაც“ („საღმრთო საკითხთათვის“, 67,6). ეს „დანარჩენი“ კი გრძნობაა და ნება. „ჰორტენზიუსის“ ზემოქმედების შედეგად ჭაბუკი ავგუსტინე დარწმუნდა, რაოდენ ფუჭი იყო სიმდიდრის, სახელისა თუ პატივის მოხვეჭა დაესახა მიზნად. მაგრამ მისი ნება ჯერ კიდევ ამ მძვინვარე ვნებების ტყვედა რჩებოდა და მისი სურვილები აშკარად არ შეესაბამებოდნენ მისსავე რაციოალურ რწმენას. ამიტომაც მომავალში აუცილებელი შეიქნა თავგანწირული ძალისხმევით დაეთრგუნა მის არსებაში მბორგავი ვნებები, რათა სულიერი ჰარმონიისათვის მიეღწია.

[15] - ნეტარი ავგუსტინე კვლავ უბრუნდება თავის საყვარელ მოტივს: ძე შეცთომილის დაბრუნებას მშობელ მამასთან (იხ. ლუკა XV, 18).

[16] - ნეტარი ავგუსტინე დაიბადა 354 წლის 13 ნოემბერს. მაშასადამე, მამამისი 371 წელს გარდაცვლილა.

[17] - იობი, XII, 13.

[18] - „ფილოსოფია! კომპოზიტია: „ფილია“ - „სიყვარული“, „სოფია“ - „სიბრძნე“.

[19] - კოლ. II, 8-9.

[20] - ცოტა არ იყოს, უცნაური მოთხოვნაა: როგორც აღვნიშნეთ, „ჰორტენზიუსი დაიწერა ძვ.წ.ა 45 წლის გაზაფხულზე (იხ. ზემოთ, შენ. 14), ხოლო მისი ავტორი ორი წლის შემდეგ (43 წ.) დაიღუპა.

[21] - თავის მეორე თხზულებაში „რწმენის სარგებლობისათვის“ (2) ნეტარი ავგუსტინე აღნიშნავს, რომ „დაბადებამ“ თავდაპირველად თითქმის ისეთივე შთაბეჭდილება მოახდინა მასზე, რანაირსაც ახდენდნენ „დედაბრების ზღაპრები“ („quasi aniles fabulas“)... აღსანიშნავია, რომ ძველი აღთქმის კითხვამ ბერძენი და რომაელი კლასიკოსების შემდეგ, რომლებიც მთელის არსებით უყვარდა, ასეთივე შთაბეჭდილება აღუძრა ნეტარი ავგუსტინეს თანამედროვეს, დასავლური ეკლესიის ერთ-ერთ უდიდეს მოღვაწეს წმ. იერონიმეს (დაახლ. 346-420 წ. - „წერილები“, 22,30), რომელსაც ერთხელ თურმე ძილში ჩაესმა იდუმალი ხმა: „შენ ქრისტიანი კი არა არ, არამედ ციცერონისტიო“ (იხ. Grand dictionnaire universel du XIXe siecle, s.a. V. IX, p.950).

[22] - I ტიმ. III, 7; II ტიმ. II, 26.

[23] - „პარაკლეტოს“ - ნუგეშისმცემელს, ქომაგს, მოსარჩლეს ნიშნავს ბერძნულად.

[24] - ნეტარი ავგუსტინე გულისხმობს III ს. ვინმე მანისა თუ მანასეს (დაახლ. 216-275 წ.) მიერ ახლო აღმოსავლეთში დაარსებული რელიგიური სექტის წევრებს - მანიქეველებს. მანის მოძღვრება წარმოადგენდა, ერთის მხრივ, ძველი აღმოსავლური (ქალდეურ-ბაბილონური და სპარსული: ზოროასტრიზმი, მაზდეანობა, ფარსიზმი) რელიგიებისა თუ მითიური თქმულებების, ხოლო მეორეს მხრივ, ქრისტიანული გადმოცემებისა და რიტუალების უცნაურ სინთეზს. მანიქეველები ქრისტეს მიმდევრებად ასაღებდნენ თავს, თუმცა ამ ერეტიკულ სექტას სინამდვილეში ძალზე ცოტა რამ ჰქონდა საერთოდ ორთოდოქსულ ქრისტიანიზმთან.

თვითონ ავგუსტინე შემდეგნაირად აგვიხსნის, რამ განაპირობა მისი კავშირი მანიქეველებთან: „ხომ მოგეხსენება, ჰონორატუს, რატომაც აღმოვჩნდი ამ ხალხში: ისინი აღუქვამდნენ ყველას, ვინც მოისურვებდა მათთვის ესმინა, ღმერთთან მიეყვანათ და ყოველგვარი ცთომილებისაგან დაეხსნათ, რადგანაც მათი წარმმართველია წმინდა და მარტივი გონება, რაკიღა ეკლესიის მრისხანე ავტორიტეტისაგან თავისუფალნი არიან. სხვა რა მაიძულებდა ზურგი მექცია რწმენისათვის, ბავშვობიდანვე რომ ჩამინერგეს მშობლებმა, თითქმის ცხრა წლის მანძილზე ამ ხალხის მიმდევარი ვყოფილიყავი და ყურადღებით მესმინა მათთვის, დიახ, სხვა რა მაიძულებდა, თუ არა მათი მტკიცება: თქვენ (ქრისტიანები) დაშინებულნი ხართ ცრურწმენებით, თქვენ გიბრძანებენ გწამდეთ და განსჯასა და ფიქრს გიკრძალავენ, ჩვენ კი არავის ვაიძულებთ ირწმუნოს ისე, თუ წინასწარ არ ავუხსნით, რა არის ჭეშმარიტებაო. ვის არ აცთუნებდა ამნაირი აღთქმა? მით უმეტეს მე, ჭეშმარიტების ხარბად მაძიებელ ჭაბუკს, ამპარტავან ყბედს, როგორიც ვიყავი მაშინ“ („რწმენის სარგებლობისათვის“, 1,2); „მე დავაჯერე თავი, რომ უფრო იმათ უნდა ვნდობოდი, ვინც გვარწმუნებს, ვიდრე იმათ, ვინც გვიბრძანებს“ („ნეტარი ცხოვრებისათვის“, 1,4).

[25] - ეს მწვავე სინანული კვლავ არაერთხელ განმეორდება ქვემოთ. მაგრამ ფაქტია, რომ ნეტარი ავგუსტინე მთელი ცხრა წლის განმავლობაში მანის მიმდევართა სექტას ეკუთვნოდა, და ჩვენ ბევრი რამ გაუგებარი დაგვრჩება „აღსარებათა“ ტექსტში, თუ მოკლედ მაინც არ მიმოვიხილეთ მანიქეველთა ფანტასმაგორიული მოძღვრება.

ისევე, როგორც ძველი აღმოსავლეთის თითქმის ყველა პრიმიტიული რელიგია, მანიქეიზმიც რადიკალური დუალიზმის ნიშნითაა აღბეჭდილი: დასაბამიდან არსებობდა ორი ურთიერთსაპირისპირო საწყისი, ორი ძირეულად განსხვავებული სუბსტანცია: კეთილი და ბოროტი, ნათელი და ბნელი. ნათელი საწყისი, ტავის ყველა ნაწილსა თუ გამოვლენაში საკუთარი თავის ერთარსი, ცალკეულ ჰიპოსტასთა, ემანაციათა, ანგელოსურ არსებათა და მათ ადგილსამყოფელთა მთელ სისტემად განიტოტება. სივრცეში განფენილობის თვალსაზრისით ის სამ სხვადასხვა სფეროდ იყოფა. ამათგან ყველაზე მაღალი სფერო სინათლის მთელი სამყაროს უზენაესი მბრძანებლის, მამისა და მეუფის - კეთილი ღმერთის სამკვიდროა, ღმერთისა, რომელსაც ხუთი „სხეულებრივი“ (თვინიერება, ცოდნა, ერთგულება, კეთილშობილება, სიბრძნე) ატრიბუტი მიეწერება. ამ ატრიბუტებს ასოებიც ჰქვიათ ფიგურალურად, რადგანაც ღმერთის სუბსტანცია უშუალოდ გრძელდება მათში.

მომდევნო სფეროს მთლიანად ავსებს სხივოსანი ეთერი, რომელიც ზუსტად იმავე ატრიბუტებით ხასიათდება, რომლებიც მიეწერება ღმერთს, რაც მათ სუბსტანციურ იგივეობაზე მიგვანიშნებს. და ბოლოს, ყველაზე ქვემოთა, მესამე სფერო ე.წ. „დაუბადებელ მიწას“, სინათლის მთელი სამყაროს ამ ერთგვარ მტკიცე საძირკველს თუ საყრდენს უჭირავს, რომელიც, თავის მხრივ, ხუთი სხვადასხვა ნაწილისა თუ ასოსაგან, ანუ, ფილოსოფიური ტერმინი რომ მოვიშველიოთ, ელემენტისაგან ითხზვის: ჰაერის მშვიდი სუნთქვა, ქარი, შუქი, ცეცხლი და წყალი. დაუბადებელი მიწა ათასგვარი სიკეთითაა შემკული: მოლივლივე ნათელში დანთქმულ საგანთა მშვენიერება, ფორმათა სინატიფე და დახვეწილობა, მაცოცხლებელი ჰავა, მომხიბლავი ჭალაკები, ზურმუხტოვანი ველ-მინდვრები, ხილით დახუნძლული ბაღები. მისი მბრძანებელია ნათელი ღმერთი, თორმეტი პირველშობილი „სიდიადის“ ასაბიით გარშემორტყმული; მათ მოსდევენ უფრო დაბალი რანგის „სიდიადენი“ და ბოლოს, სულების, ღვთაებებისა თუ ანგელოზების ლეგიონები.

სინათლის სამკვიდროს მკვეთრად უპირისპირდება ბნელეთის საბრძანებელი. ეს პირქუში სამყარო ხუთი სხვადასხვა სფეროსა თუ „მღვიმისაგან“ შედგება, რომელთა თანმიმდევრობაც, დაღმავალი რიგით, ასეთია: კვამლის, ბობოქარი ქარის (გრიგალის), ყოვლისმმუსრველი ცეცხლის, მავნე წყლისა და წყვდიადის მღვიმე. ყველა ზემოხსენებული სტიქიონი აქ თავის დამარგრეველი, ველური და ქაოტური ძალით ვლინდება. ნათლის სამყაროს მიწისაგან განსხვავებით, ბნელეთის მიწა მთლიანად მოფენილია ჯურღმულებით, უძირო ნაპრალებით, უფსკრულებით, შმორიანი ჭაობებით, უსიცოცხლო უდაბნოებით, გაუვალი შამბნარითა და შხამიანი წყაროებით, რომელთა ზედაპირსაც მომწამვლელი ოხშივარი ასდის.

ბნელეთის საბრძანისს, ისევე, როგორც სინათლისას, თავისი მეუფე ჰყავს, რომლის არსებობაც მარადიულია და წარუვალი, მაგრამ ეს საბოლოოდ დასრულებული პიროვნული არსება კი არაა, არამედ მხოლოდ ქაოტურად მოძრავ სტიქიონებში ვლინდება და მათგანვე იღებს დასაბამს. ბნელეთის სამეფო დემონიურ არსთა ურიცხვი სიმრავლითაა დასახლებული. ისინი ბნელეთის მეუფის ნაშიერნი არიან. გარდა ამისა, ყოველი სტიქიონი დასაბამს აძლევს ცოცხალ არსებათა ამა თუ იმს სახეობას და, იმავდროულად, მათ საცხოვრისადაც გვევლინება: წყვდიადი - ქვეწარმავლებს, წყალი - მცურავებს, ქარი - ფრთოსნებს, ცეცხლი - ოთხფეხებს, კვამლი კი - ორფეხებს და მთელი ბნელეთის მბრძანებელს - სატანას.

ეს ორი სამეფო - სინათლისა და სიბნელისა, სიკეთისა და ბოროტებისა - უშუალოდ ეხება და ესაზღვრება ერთიმეორეს. ორივე უსაზღვროა და უსასრულო, მაგრამ ეს უსაზღვროება ყოველმრხივი როდია. პირველი უსასრულოდ განიფინება ზევით, მარჯვნივ, მარცხნივ, წინ და უკან, მაგრამ ქვემოდან ზღვარდებულია სიბნელის სამეფოთი, რომელიც, თავის მხრივ, შემოსაზღვრულია ზემოდან და უსასრულოა ყველა სხვა მიმართულებით. ამ ორ სამეფოს შორის შუალედური ადგილი უჭირავს რეალურ სამყაროს, სადაც ერთმანეთშია ალუფხული სინათლზე და სიბნელე, სიკეთე და ბოროტება, რასაც კოსმიური დრამა - ორი მტრული საწყისის დაუსრულებელი ორთაბრძოლა განაპირობებს.

სინათლის სამეფოსათვის ტრაგიკული აღმოჩნდა ამ დრამის პირველი აქტი - ბრძოლის დასაწყისი. ბნელეთის მოციქულები - გულხარბი, ქედმარალი და მძვინვარე დემონები, რომლებიც მანამდე ერთმანეთს ნთქამდნენ, პირველად გაერთიანდნენ თავიანთი მთავრის სატანის მეთაურობით და თავს დაესხნენ მათ უახლოეს მეზობელს - სინათლის სამეფოს მიწას. მაშინ სინათლის მეუფემ ზეციურ ძალებს კი არ უხმო მტერთან საომრად, რომლებიც სიკეთისა და აღმშენებლობითი საქმიანობისთვის იყვნენ შექმნილნი და ნგრევის, ხოცვა-ჟლეტისა და განადგურების არაფერი გაეგებოდათ, არამედ საგანგებოდ შექმნა „სიცოცხლის დედა“, ამ უკანასკნელმა კი - მამის თანაარსი „პირველი კაცი“, რომელმაც სინათლის წმინდა სტიქიონებით - ჰაერის მშვიდი სუნთქვით, ქარით, შუქით და წყლით საქსოვი პერანგი მოირგო ტანზე აბჯრად, შუბისა და ფარის ნაცვლად კი ცეცხლი იპყრა ხელთ და ასე ეკვეთა ბნელეთის მთავარს, თავის მხრივ, სიბნელის სამეფოს უწმინდური სტიქიონებით - კვამლით, გრიგალით, ყოველისმმუსვრელი ცეცხლით, მავნე წყლითა და წყვდიადით რომ აღჭურვილიყო.

შეტაკებისას გამარჯვების სასწორი ბნელეთის მთავრისაკენ გადაიხარა. მაშინ „პირველმა კაცმა“ გადაწყვიტა ხერხი ეხმარა: თავისი თავიცა და თავისი ნათელი სტიქიონებიც, ანუ ელემენტები, შესაჭმელად მიეცა ბნელეთის მოლაშქრეთათვის, რათა თვინიერების საწყისით დაეცხრო უკეთურთა სიშმაგე და გაენეიტრალებინა მათი ბოროტება. მაგრამ ამ კეთილშობილურმა თავგანწირვამ ნაყოფი არ გამოიღო, რადგანაც დემონებმა შთანთქმით კი შთანთქეს სინათლის ელემენტები, მაგრამ თავიანთი შხამი შეურიეს მათ ბუნებას, რამაც ისევე იმოქმედა „პირველი კაცის“ გონებაზე, როგორც ცოფიანი ძაღლის კბენამ. ცნობამიხდილმა იმდენი მაინც შესძლო, რომ ზეცას შეჰღაღადა და მამას სთხოვა შველა. მაშინ სინათლის მეუფემ „პირველი კაცის“ სახსნელად შეჰქმნა ტრიადა: „ნათლის მეგობარი“, „ნათლის მეგობარმა“ - „დიადი ბანა“, ამ უკანასკნელმა კი - „სიცოცხლის სული“. „ნათლის მეგობარი“ პირველი ჩავიდა ბრძოლის ველზე და დემონთა შხამისაგან გაწმინდა „პირველი კაცი“, მაგრამ ის კი ვერ მოახერხა, რომ თავის ზეციურ სამშობლოში დაებრუნებინა იგი. მაშინ „სიცოცხლის სულმა“ ხმამაღლა უხმო სატანის ტყვეს, რომელიც კვლავ ღმერთად იქცა, მერე ხელი ჩაუწოდა დაცემულს, წამოაყენა და ბნელეთის უფსკრულიდან კვლავ სინათლის სამეფოში დააბრუნა.

მაგრამ ბნელეთის მოციქულთა ხელში დარჩა ფასდაუდებელი ნადავლი - „პირველი კაცის“ საჭურველი: ხუთი წმინდა ელემენტი, რომელთაგანაც ეს საჭურველი იყო დამზადებული, ნაწილობრივ დემონებმა შთანთქეს, ნაწილობრივ კი ბნელეთის სამყაროს უწმინდურ ელემენტებს შეერივნენ და ასე წარმოიქმნენ ე.წ. ემპირიული ელემენტები. ყველაფერი, რაც კარგი, სასარგებლო და სასიკეთოა მათში, წმინდა ელემენტებისეულია, ყოველივე მავნე და უკეთური კი უწმინდური ელემენტებისაგან იღებს დასაბამს. ასე მაგალითად, ცეცხლისათვის ნიშნეულია სითბო, სინათლე, განმწმენდი ძალა, მაგრამ ის, იმავდროულად, ყოველისშთანმთმქელიცაა და ყოვლისმმუსვრელიც. იგივე ითქმის ყველა სხვა ელემენტზედაც. ამრიგად, ბნელეთის ძალებმა თავისას მიაღწიეს და ნაწილობრივ დაეუფლნენ ღვთაებრივ სუბსტანციას. მაგარამ სიკეთისა და ბოროტების ბრძოლა ამით არ დამთავრებულა. „პირველი კაცი“ სიბნელის სამეფოს ფსკერამდე ჩავიდა, რათა უწმინდურ ელემენტთა ფესვები გადაეჭრა და, ამრიგად, გამრავლების საშუალება მოესპო მათთვის, რის შემდეგაც კვლავ დაუბრუნდა გადახდილი ბრძოლის ასპარეზს - სინათლის სამყაროს მიწას და თავის ანგელოსებთან ერთად ბნელეთის ელემენტებისაგან მის გაწმენდას შეუდგა.

უწინარეს ყოვლისა, საჭირო იყო ნათლისა და ბნელის ნაზავიდან გამოეყოთ წმინდა ელემენტები და სინათლის სამეფოსათვის დაეუბრუნებინათ ისინი. ამ მიზნით, თვით ნაზავისა და ბრძოლაში დატყვევებულ ბნელეთის დაშქრის არქონტთა (თავკაცთა) ნაწილებისაგან „სიცოცხლის დედამ“ შექმნა ახალი სამყარო - ადამიანთა დღევანდელი საცხოვრისი. ემპირიული ელემენტები მიწის შესაქმენლ მასალად გამოიყენა, არქონტთა ნაწილს ტყავი გააძრო და ათი ცის თაღად გადაჭირა, ხოლო მიწაზე მიმოფანტული მათი ძვლები მთებად და კლდეებად იქცა. დანარჩენ დატყვევებულ არქონტებს ბორკილები დაადეს და იმის მიხედვით, თუ ვის რამდენი ნათელი ჰქონდა შთანთქმული, სინათლის სამეფოს სხვადასხვა სფეროს ცას მიაჯაჭვეს. შემდეგ წმინდა ცეცხლის ნაშთისაგან „სიცოცხლის დედამ“ შექმნა მზე, წმინდა წყლის ნაწილაკებისაგან კი - მთვარე, - ორი ვეება ხომალდი, დღისით და ღამით რომ სერავენ ციურ ოკეანეს.

ამნრაიად შექმნილი სამყარო თითქოს ერთგვარი ხელოვნური მანქანაა, გამიზნული ნათლისა და ბნელის ნაზავიდან სინათლის ელემენტების გამოსაყოფად, მათ შესაკრებად და გასაწმენდად. ამ მიზნით, ცის თაღზე დამაგრებულია მარად მბრუნავი გიგანტური ბორბალი თორმეტი ვეება სათლითურთ (ზოდიაქოს თანავარსკვლავედები), რომლებიც ისრუტავენ უსასრულო სივრცეში მორიალე სინათლის ნაწილაკებს და გასაწმენდად მთვარის ზედაპირზე ღვრიან, ხოლო მთვარე მის მიერ გადარჩეულსა და სათანადოდ გადამუშავებულ ნაწილაკებს მზეს უგზავნის გაწმენდის პროცესის დასამთავრებლად. ამის შედეგად, მთვარე, თანდათანობით რომ ივსება სინათლის ნაწილაკებით, თოთხმეტი დღის განმავლობაში მატულობს, ხოლო როცა მზეს უგზავნის მათ, დროის იმავე პერიოდის მანძილზე ნელ-ნელა ცხრება.

სამყაროული მანქანა ისე სრულყოფილად მუშაობდა, რომ სიბნელის სამეფო კატასტროფის წინაშე დადგა: ეტყობოდა, საერთოდ ვეღარ შეინარჩუნებდა სანუკვარ ნადავლს. მაშინ სატანამ „საყოველთაო მობილიზაცია“ გამოაცხადა. მისი ბრძანებით, მაღალი რანგის ყველა დემონი თანაეყო თავის მეუღლეს, მათი ნაშიერნი კი ბნელეთის მთავარმა შთანთქა, რის შედეგადაც სატანის არსებაში კონცენტრირებული აღმოჩნდა მის მიერ შთანთქმულთა როგორც ბნელი, ისე ნათელი საწყისიც, და ყოველივე ეს მან გადასცა თავის მეუღლეს, რომელთან პირველი თანაყოფის შედეგად გაჩნდა ადამი, მეორე თანაყოფისას კი ევა მოევლინა ქვეყანას. აქედან იღებს დასაბამს ადამიანის მრჩობლი (ორადი) ბუნება: მის არსებაში ერთმანეთს ერწყმის სინათლის სამეფოს ნაშიერი სული თავისი სიწმინდით, სიკეთითა თუ სიქველით, და ბნელეთის ნაშიერი სხეული თავისი ხრწნილებით, სიბილწით, უკეთურებით, თავისი ბობოქარი ვნებებით. პირველქმნილ ადამიანებს ბნელეთის სამეფოს არქონტებმა სამოთხეში მიუჩინეს ბინა, სადაც მათ შეეძლოთ ეგემათ ყოველი ხის ნაყოფი, გარდა ცნობადის ხისა. ადამი ერთხანს ინარჩუნებდა სიწმინდეს და უბიწოებას, მაგრამ ბოლოს აცთუნა ევამ, რის შედეგადაც ქედი მოიდრიკა ბნელეთის ძალთა წინაშე, თავისი სული სამუდამოდ დაუკავშირა მატერიალურ საწყისს და საუკუნო ტანჯვა-წამებისათვის გასწირა ადამიანთა ურიცხვი თაობა, კაცთა მთელი მოდგმა.

სამყაროული პროცესი დასრულდება ერთმანეთში შერეულ ელემენტთა განცალკევებით, მაგრამ დასაბამიერი მდგომარეობის მთელი სისრულით აღდგენა მაინც შეუძლებელი იქნება: „პირველი კაცის“ მიერ ფესვებგადაჭრილი სიბნელის სამეფო ძველებურად ვეღარ იმძლავრებს და ვეღარც სინათლის სამეფოს დაემუქრება, მაგრამ ეს უკანასკნელი მთლიანად მაინც ვერ დაიბრუნებს ბნელეთის მიერ მიტაცებულ წმინდა ნაწილაკებს, რომელთა გარკვეული რაოდენობა, ცოდვილთა სულების სახით, განწირულია იმისათვის, რომ სამუდამოდ ბნელეთის ტყვეობაში დარჩეს. მაგრამ ეს იქნება შემაკავშირებელი ფაქტორი ბნელეთის ძალთა ბოროტებისთვის.

მანიქეისტური სისტემის პრინციპებითაა განსაზღვრული მისი, როგორც რელიგიის, პრაქტიკული ასპექტიც. რაკიღა დემონები ცდილობდნენ მორჩილებაში იყოლიონ სული, ხოლო სამისოდ ყველაზე ქმედითი საშუალება ისაა, რომ სხეულსა და მატერიალურ სამყაროს მიაჯაჭვონ იგი, ამიტომ მათი მიზანია რაც შეიძლება გაამძაფროს თვითშენახვის, გვარის გაგრძელების, მესაკუთრეობის და სხვა ამნაირი ინსტინქტები. ქორწინება, მიწათმოქმედება, საერთოდ, სამეოურნეო საქმიანობა, ვნებათაღელვა, ანგარება და ა.შ. - ამ ბორკილებს გამუდმებით ჭედენ ისინი. სული კი, პირიქით, უნდა ცდილობდეს დაამსხვრიოს ეს ბორკილები, რათა გაწყვიტოს ყოველგვარი კავშირი მატერიალურ სინამდვილესთან და ამრიგად ეზიაროს თავისუფლებას.

მაგრამ ეს ძალიან ძნელი საქმეა: ყველას როდი შეუძლია ზურგი აქციოს იმას, რითაც ცოცხლობს და სულდგმულობს ადამიანი. ამიტომ მანიქეველები ორად ჰქოფდნენ თავიანთ მწვალებლურ სექტას: „რჩეულნი“, ანუ „სრულქმნილნი“ და „მსმენელები“, ანუ „კატეხუმენები“ (ნეტარი ავგუსტინე ამ უკანასკნელთა რიცხვს ეკუთვნოდა). რჩეულთათვის ნებადართული იყო მხოლოდ მცენარეული საზრდო, რომელიც სინათლის ყველაზე მეტ ნაწილაკებს შეიცავდა. მაგრამ მათ ეკრძალებოდათ ხორცის ჭამა და ღვინის სმა, ისევე, როგორც ქორწინება, მიწათმოქმედება, ვაჭრობა და, საერთოდ, ყოველგვარი საზოგადოებრივი საქმიანობა. ხილი რომ ხილია, მისი დაკრეფის ნებაც არ ჰქონდათ. „რჩეულთაგან“ განსხვავებით, „მსმენელებს“ შეეძლოთ ღვინოც ესვათ და ხორციც ეჭამათ, ექორწინათ, ევაჭრათ და ყოველგვარ საზოგადოებრივ საქმიანობაში მიეღოთ მონაწილეობა. მათვე ეძლეოდათ მცენარის მოჭრის უფლებაც, რაც, მანიქეველთა აზრით, მისატევებელ ცოდვად ითვლებოდა, რომლის ჩამდენიც შეიძლებოდა „რჩეულთა“ ლოცვით განწმენდილიყო. ამის სანაცვლოდ „მსმენელებს“ მცენარეთა ნაყოფი უნდა მიერთმიათ „რჩეულთათვის“.

თავიანთი დუალიზმის გასამართლებლად მანიქეველები მკვეთრად მიჯნავდნენ ერთმანეთისგან ბიბლიის ორ ძირითად ნაწილს - ძველსა და ახალ აღთქმას, რომელთაგანაც პირველს ბნელეთის მოციქულთა ქმნილებად მიიჩნევდნენ, ხოლო მეორეს სინათლის სამყაროს კეთილი მეუფის ღვთაებრივ გამოცხადებად. მათი აზრით, ძველი აღთქმა დემონიურობის ნიშნით იყო აღბეჭდილი და გასაგებია, ვინც იქნებოდა მასში გაცხადებული ღმერთი: რა თქმა უნდა, ბნელეთის მთავარი, რის დასტურადაც მანიქეველები გადაციცებით დაეძებდნენ ძველი აღთქმის ტექსტში რელიგიურსა თუ ლოგიკურ შეუსაბამობებს და ყველა ხელსაყრელ შემთხვევაში ხაზგასმით აღნიშნავდნენ საღმრთო წერილისათვის მიუტევებელ ანთროპომორფიზმს, ზნეობრივ ცნებათა პრიმიტიულ სიტლანქესა და სიმდაბლეს. ამნაირი მანიპულაციები მით უფრო უადვილდებოდათ, რომ მანიქეველები ხელაღებით უარყოფდნენ ძველი აღთქმის სიმბოლურ ხასიათს, არასდიდებით არ უნდოდათ ელემენტარული ანგარიში გაეწიათ ენის ბუნებრივი ხატოვანებისათვის და თვით აშკარა მეტაფორებსაც კი ყოველგვარი ალეგორიულობისაგან განყენებულად, მათი სიტყვასიტყვითი მნიშვნელობით აღიქვამდნენ.

არანაკლებ გაუგებრობაზეა დაფუძნებული იესო ქრისტეს პიროვნების მანიქეველებისეული ინტერპრეტაცია. ქრისტე მათთვის იყო „პირველი კაცის“ ძე, ანუ სინათლის სამეფოს ის წმინდა ელემენტები თუ სტიქიონები, რომლებითაც აღიჭურვა „პირველი კაცი“ ბნელეთის ძალებთან საომრად, და რომლებიც დატყვევებულ იქნენ ამ უკანასკნელთა მიერ. ეს სტრიქონები მოიაზრებდნენ როგორც „პირველი კაცის“ თანაარსნი, როგორ მისი სუბსტანციის უშუალო გაგრძელება, და ამიტომაც ძნელი არ იყო „ძეობის“ ჰიპოსტასად დაესახათ ისინი. დემონების მიერ დატყვევებული სინათლის სტრიქონები (ანუ, მანიქეველთა ტერმინოლოგიით, „პირველი კაცის“ ძე - იესო ქრისტე) მთელი სამყაროს - ციური სხეულების, ადამიანების, ცხოველების, მცენარეების და თვით ქვების სულად იქცა. მატერიაში დანთქმული სინათლის ნაწილაკები - აი, ვინ არის, მანიქეველთა კონცეფციით, „ვნებული ქრისტე“. მაგრამ ბნელეთის მიერ მიტაცებული სინათლის სტიქიონთა ნაწილი თავს აღწევს მატერიის პირქუშ დილეგს და მთვარესა და მზეზე გროვდება. სწორედ ესაა ე.წ. „უვნები ქრისტე“. მანიქეველთა მაცხოვარს არავითარი კავშირი არა აქვს სახარებისეულ ქრისტესთან, რომელსაც ისინი იუდეველთა ღმერთის მიერ წარმოგზავნილად თვლიან. მანიქეველები გადაჭრით უარყოფენ განკაცებას, რადგანაც ეს ღვთაებრივი ბუნების შებღალვად და ბნელეთის ძალთა წინაშე მის ქედმოდრეკად მიაჩიათ. მათი მტკიცების თანახმად, მხოლოდ „უვნები ქრისტეა“ ჭეშმარიტი მხსნელი და მაცხოვარი მთელი კოსმოსის მასშტაბით (Проф. И.В.Попов, Личность и учениа блаженного Августина, т.I; Сергиев Посад, 1916; стр.88-105; რუსი მეცნიერი, თავის მხრივ, ძირითადად ეყრდნობა ორ დასავლელ სწავლულს - ფრანგ ფ.კიუმონსა და გერმანელ გ.ფლიუგელს: Fr.Cumont, Recherches sur le manichéisme, Bruxels, 1908; G. Frügel, Mani, seine Lehre und siene Schriften, Leipzig, 1862).

[26] - იხ. წინა შენიშვნა.

[27] - იაკ. I,17.

[28] - ნეტარი ავგუსტინე ამ ტერმინს განსაზღვრავს როგორც თვითნებურად შექმნილ მხედველობით ხატს, განსხვავებით რეალური ხატისაგან („ფანტასია“), რომელსაც ინახავს მეხსიერება. მამის ხატება ავგუსტინესათვის იყო „ფანტასია“, პაპისა კი, რომელიც არასოდეს უნახავს - „ფანტასმა“ („მუსიკისათვის, 6,11,32). ზოგიერთი კომენტატორის მტკიცებით, იმ ავტორთა შორის, რომელნიც ლათინურ ენაზე წერდნენ, ავგუსტინე იყო პირველი, ვინც ეს ტერმინი მისი ფილოსოფიური მნიშვნელობით იხმარა.

[29] - რეალურნი არიან საგნები, რომელსაც ჩვენ ვხედავთ; რეალურობა გაციელბით ნაკლებია ჩვენს წარმოდგენაში ამ საგნების შესახებ, და კიდევ უფრო ნაკლებად რეალურია ყველა ის ვარაუდი, რომლებსაც ამ წარმოდგენების მიხედვით ვაყალიბებთ.

[30] - როგორც ვხედავთ, ნეტარი ავგუსტინე ქიმერებს ადარებს მანიქეველთა ფანტასმაგორიულსა და ყოველგვარი რეალური შინაარსისაგან დაცლილ წარმოდგენებს.

[31] - უზენაეს ქმნილებებად იგულისხმებიან პირწმინდად სულიერი ქმნილებები - ანგელოზები.

[32] - „თვითცოცხალი“ („vivens se ipsa“) - ნეოპლატონიკოსებისაგან ნასესხები ტერმინია („autozoon“), რომელსაც ისინი იყენებენ კოსმიური გონების აღსანიშნავად (იხ. ბ.ბრეგვაძე, „ანტიკური ცივილიზაციის გვირგვინი“, - წიგნში: პლატონი, „ტიმეოსი“, თბ. 1994, გვ.129).

[33] - შდრ, ლუკა, XV, 16.

[34] - იგულისხმება ევრიპიდეს ტრაგედიის „მედეას“ უკანასკნელი სცენა.

[35] - იხ. აქვე, შენ. 25.

[36] - იხ. იგავნი სოლომ. IX, 13-18.

[37] - „აღსარებებში“ ნეტარი ავგუსტინე არაერთხელ უბრუნდება ბოროტების წარმომავლობის საკითხს (განსაკუთრებით - VII, XII, 18 და შმდ.). თავის თხზულებაში „თავისუფალი ნებისათვის“, რომელიც „აღსარებებზე“ რამდენიმე წლით ადრე დაიწერა, ის შენიშნავს (1,2,4): „შენ აყენებ საკითხს, რომელმაც ისე გამაწამა სიჭაბუკეში, რომ მწვალებლებს მიმაკედლა. მე ისე დაბნეული და დათრგუნვილი ვიყავი ფუჭი იგავების ვეება გროვით, რომ თუ ჭეშმარიტებისადმი ჩემი სიყვარულისა და მისი დაუცხრომელი ძიების სანაცვლოდ უფლის შემწეობა არ მღირსებოდა, ჩემი საშველი არსად იყო“.

[38] - „აღსარებათა“ ამ პასაჟში აისახა მანიქეველთა უარყოფითი დამოკიდებულება „ძველი აღთქმისადმი“ (იხ. შეს. 25). ცნობილია, რომ ისინი მკვეთრად ემიჯნებოდნენ ძველი აღთქმისეულ ანთროპომორფიზმს: რაკიღა ხელაღებით უარყოფდნენ საღმრთო წერილის ნებისმიერ ალეგორიულ ინტერპრეტაციას, „დაბადებას“ (I,26) სიტყვები - „და თქვა ღმერთმა: შევქმნათ კაცი ჩვენს ხატად და მსგავსად“ - მათი პირდაპირი მნიშვნელობით ესმოდათ, საიდანაც ასკვნიდნენ, რომ ძველი აღთქმის ღმერთი ანთროპომორფული არსება იყო; გადაჭრით ილაშქრებდნენ სისხლიანი მსხვერპლშეწირვის წინააღმდეგ, რაც დამკვიდრებული იყო ებრაელთა ღვთისმსახურებაში, და სასტიკად ჰგმობდნენ პატრიარქთა ქცევს, კერძოდ, აბრაამისას, განუკითხავად რომ გააძევა თავისი ხასა აგარი, ხოლო ეგვიპტეში ურცხვად იცრუა, როცა დად გაასაღა თავისი მეუღლე სარა; აგრეთვე იაკობისას, რომელსაც „ოთხი ცოლის ქმარს“ უწოდებდნენ (ორი სჯულიერი მეუღლის - ლიასა და რაქილის გარდა, იკობს ორი მხევალიც ჰყავდა ხარჭად).

[39] - ბოროტების ეს განსაზღვრა პლოტინის ნააზრევიდან იღებს დასაბამს: „ბოროტება სხვა არა არის რა, თუ არა, სიკეთის ნაკლებობა“ („ენნეიდა“, III,2,5); „რაკიღა ბოროტება არსებობს, მაშასადამე, ის არსებობს იმაში, რაც არ არის; ბოროტება ერთგვარი სახეა არარსისა... შეიძლება აღვიქვათ იცი, თუ აზრით წარმოვიდგენთ, რომ ბოროტი ისე მიემართება კეთილს, როგორც ზომის უქონლობა - ზომას, როგორც განუსაზღვრელობა - ზღვარს, როგორც სიმახინჯე - მშვენიერების მიზეზს, ანდა მარადი ნაკლოვანება - თვითმკმარობას“ („ენნეიდა“, I,8,3); „რაკი არსებობს არა მარტო სიკეთე, ამიტომ საგანთა უსასრულო სიმრავლეში, რომლებიც მისგან იღებენ დასაბამს, ან, თუ გნებავთ, მისგანვე გამომდინარეობენ და თანდათანობით შორდებიან მას, - აუცილებლად უნდა იყოს უკანასკნელი ზღვარი, რომლის იქითაც აღარაფერი აღარ შეიძლება დაიბადოს; ეს უკანასკნელი ზღვარი ბოროტებაა. პირველის შემდეგ აუცილებლად რაღაცა არის; მაშასადამე, არის უკანასკნელი ზღვარიც, და ეს ზღვარი მატერიაა, რომელსაც უვკე არავითარი წილი აღარ უძევს სიკეთეში. სწორედ ესაა ბოროტების გარდუვალობა“ („ენნეიდა“, I,8,7).

[40] - ნეტარი ავგუსტინეს მტკიცებით, ღმერთი უსხეულოა, ანუ, დავით გურამიშვილის სიტყვით რომ ვთქვათ, - „უსხეულომყოფელი“. მაშასადამე, მას არა აქვს არავითარი ასო, არავითარი ორგანო, არავითარი ნაწილი; მისთვის სრულიად უცხოა ყოველგვარი ვრცეულობა თუ განფენილობა, რაც ნიშნეულია მხოლოდ სხეულებრივი სუბსტანციისათვის. „ღმერთი არსადაც არ არის. სადღაც რომ იყოს, სივრცით იქნებოდა გარემოცული; სივრცით რომ იყოს გარემოცული, სხეული იქნებოდა. მაგრამ ღმერთი სხეული არაა და, მაშასადამე, არსად არ არის“ (ნეტარი ავგუსტინე, „სხვადასხვა საკითხთათვის“, XX). თუმცა შეიძლება პირიქითაც ითქვას: ყველგან არის. კი მაგრამ, როგორ? ნეტარი ავგუსტინე თვალსაჩინოებისათვის ანალოგიას მიმართავს: თვით სხეულებშიაც კი არის რაღაც არავრცეული, ეს მათი თვისებებია. ნებისმიერი თვისება იმდენადვეა მთელს სხეულში, რამდენადაც მის ამა თუ იმ ნაწილში (წარმოიდგინეთ თაფლის სიტკბო, თოვლის სითეთრე, ვარდის სურნელი). მაგრამ თავისთავად უსხეულო თვისებებს არსებობისათვის სჭირდებათ სხეული, როგორც სუბსტრატი. სხეული რომ გამქრალიყო, თვისებებიც მის ხვედრს გაიზიარებდნენ. ღმერთს კი თავისი არებობისათვის არავითარი სუბსტრატი არ სჭირდებოდა, რადგანაც მისი არსებობა აბსოლუტურია, ე.ი. თავისით, თავისთავად და თავის თავშივე არსებობს (იხ. ნეტარი ავგუსტინე, „წერილები“, 187,13; 18). მართალია, ის ამბობს, მე ვავსებ ცასა და მიწასო, მაგრამ ეს იმას როდი ნიშნავს, რომ ის ნაწილობრივ ცაშია, ნაწილობრივ კი მიწაზე, არამედ იმას, რომ ყველგან მთლიანადაა, ისევე, როგორც მისი ჭეშმარიტება, რომელსაც ერთდროულად ჭვრეტს ყველა სული, ყველა გონება, მიუხედავად იმისა, თუ სად არიან ისინი.

[41] - დაბად. I, 27.

[42] - შდრ. ბლეზ პასკალი: „...სამართლიანობისა თუ უსამართლობის ცნება ჰავის ცვლასთან ერთად იცვლება. პოლუსთან სამი გრადუსით მიახლოება მთელს იურისპუდენციას თავდაყირა აყენებს. ჭეშმარიტება მერიდიანზეა დამოკიდებული. აფერუმ სამართალს, რომელიც მდინარითაა შემოსაზღვრული. ის, რაც სიმართლეა პირინეებს აქეთ, სიმრუდეა პირინეებს იქით... მოდი და ნუ გაოცდები: ვიღაცას უფლება აქვს მომკლას მხოლოდ იმიტომ, რომ წყალგაღმა ცხოვრობს, და რომ მისი მბრძანებელი წაეკიდა ჩემსას, თუმცა პირადად მე არაფერი მაქვს მასთან სადავო“ (იხ. ბლეზ პასკალი, „აზრები“, თბ. 1981, გვ.255. ფრაგმ.224).

[43] - ნეტარი ავგუსტინე აქ მანიქეველთა თავდასხმისაგან იცავს „ძველი აღთქმის“ პატრიარქთა და წინასწარმეტყველთა მორალს (შდრ. შენ. 38). მისი თვალსაზრისი იმაზეა დაფუძნებული, რომ ზნეობრივი საწყისებიცა და რელიგიური დოგმებიც ისტორიული განვითარების კანონზომიერ პროცესს ექვემდებარებიან (შდრ. აქვე, ცოტა ქვემოთ: „...მაშასადამე, სამართალიანობა სხვადასხვაგვარია და ცვალებადი? არა, მაგრამ დრო, რომელსაც ის განაგებს, სხვადასხვანაირად მიედინება, სწორედ იმიტომ, ომ დროა. ადამიანებს, რომელთა სიცოცხლეც ესოდენ მსწარფლწარმავალია, არ შეუძლიათ გარდასულ ეპოქათა წესრიგი თუ უცხო ხალხების ცხოვრების წესი შეუწონონ მათთვის ცნობილ წესრიგსა თუ ცხოვრების წესს“).

[44] - თავის მოსაზრებებს პატრიარქთა და წინასწარმეტყველთა მორალის შესახებ ნეტარი ავგუსტინე დაწვრილებით აყალიბებს მანიქეველთა წინააღმდეგ მიმართულ ორ თხზულებაში: „ფაუსტუსის წინააღმდეგ“ (22,30-38) და „ქორწინების სიკეთისათვის“ (24).

[45] - მათე, XXII, 37-39; მარკ. XII, 30-31.

[46] - შდრ. I იოანე, II, 16.

[47] - იგულისხმება ათი მცნება (გამოს. XX, 2-17), ღმერთმა რომ მისცა მოსეს („დეკალოგი“ - „ათსიტყვედი“). აქედან პირველი სამი განსაზღვრავს ადამიანის დამოკიდებულებას ღმერთის მიმართ, ხოლო დანარჩენ შვიდში „გადმოცემულია, როგორ უნდა ცხოვრობდნენ ადამიანები ერთმანეთს შორის. შევუერთოთ ესენი პირველ სამს, თუ გვსურს ახალი საგალობელი ვიგალობოთ ათსიმიან ფსალმუნზე“ (ნეტარი ავგუსტინე, „ქადაგებანი“, 9,5,6).

[48] - მოციქ. საქმ. IX, 5.

[49] - იხ. ფსალმ. 74, 5-6.

[50] - როგორც ნეტარი ავგუსტინეს თხზულებებიდან ქვემოთ მოტანილი ნაწყვეტები გვიჩვენებს, ეს იყო მართლაც „ყოვლად უაზრო რწმენა“: „თქვენ (მანიქეველები) ამბობთ, რომ ნაყოფი ტკივილს განიცდის, როცა წყვეტენ, ჭრიან, ხეხავენ, ხარშავენ ან ჭამენ“ („ფაუსტუსის წინააღმდეგ“, 6,4). „ისინი ამბობენ, რომ კაცს უჯობს მევახშე იყოს, ვიდრე მიწის მუშაკი: ვინც ვახშით იძლევა სესხს, „სინათლის ჯვარს“ არ აზიანებს, მიწის მუშა კი დიახაც აზიანებს მას. შენ იტყვი, ეგ რა „სინათლის ჯვარიაო“? ეს, მათი მტკიცებით, ღმერთის ნაწილაკებია, ტყვედ ჩავარდნილნი იმ ბრძოლაში (იხ. შენ. 25, - ბ.ბ.) და შემდეგ მთელს სამყაროში მიმოფანტულნი: ისინი ხეებშიც არიან, ბალახშიც, ნაყოფშიცა და მარცვლეულშიც. ღვთის ნაწილაკებს ჭრის, ვინც ყანასა ხნავს; ღვთის ნაწილაკებს ჭრის, ვინც მიწიდან გლეჯს ბალახს; ღვთის ნაწილაკებს ჭრის, ვინც ნაყოფს წყვეტს ხიდან“ („ფსალმუნთათვის“, 140,12). „თუ ნაყოფს საზრდოდ სთავაზობენ „წმიდანებს“, ამ უკანასკნელთა სიწმინდის, ლოცვისა და ფსალმუნთა გალობის წყალობით, ეს ნაწილაკები თავისუფლდებიან და თავიანთ სამეფოს უბრუნდებიან“ („მანიქეველთა ზნეობისათვის“, 15,36; „მწვალებლობისათვის“, 45). „თქვენ გულხელდაკრეფილნი უცდით, თუ როდის დაგაპურებთ „წმიდანებს“ რომელიმე „მსმენელთაგანი“ (იხ. შენ. 25 - ბ.ბ.), დანით თუ ნამგლით აღჭურვილი ბაღჩაში რომ გარბის და, გოგრების მკვლელი, მათ ცოცხალ გვამებს მოგართმევთ“ („ფაუსტუსის წინააღმდეგ“, 6,4).

[51] - „მანიქეველთა ეკლესია „რჩეულთა“ და „მსმენელთაგან“ შედგებოდა. „რჩეულთა“ იერარქიას აგვირგვინებდა „მთავარნი“, რომელსაც მოსდევდა თორმეტი „მაგისტრი“; მათ მოჰყვებოდა „მაგისტრებს“ დაქვემდებარებული სამოცდათორმეტი ეპისკოპოსი, რომლებსაც ექვემდებარებოდნენ მღვდლები და, ბოლოს, - დიაკვნები“ (პ.დე ლაბრიოლის შენიშვნა, დასახ. გამოც. გვ.60).

[52] - თუკი მანიქეველი არამანიქეველს სამოწყალოდ მიაწვდიდა პურს, ეს, მანიქეველთა აზრით, იმას მოასწავებდა, რომ „სინათლის ნაწილაკები“ კიდევ უფრო ღრმად დანთქმულიყვნენ მატერიის პირქუშ დილეგში. ნეტარი ავგუსტინე ჰკიცხავდა მათ გულმოწყალების ამგვარი შეზღუდვისათვის („მანიქეველთა ზნეობისათვის“,15,36).

[53] - ფსალმ. 143, 7.

[54] - ფსალმ. 85, 13.

[55] - ფსალმ. 68, 3.

[56] - ფსალმ. 87, 3.