პროფ. დიმიტრი ოგიცკი
დოც. მღვდელი მაქსიმე კოზლოვი

რომაული კათოლიციზმი

რომაულ-კათოლიკური ეკლესია როგორც აბსოლუტური მონარქია

აღმოსავლეთის მართლმადიდებლურ ეკლესიებთან ცოდვის საფუძველზე კავშირის გაწყვეტას რომის ეკლესიის შემდგომ ისტორიაზე შეუძლებელია გავლენა არ მოეხდინა. საუკუნეთა განმავლობაში მართლმადიდებლური საეკლესიო ცხოვრების წესიდან და მართლმადიდებლური აზროვნებიდან თანდათანობით ჩამოშორება შეიმჩნევა.

მართლმადიდებლობიდან საბოლოოდ განდგომის (1054 წ.) შემდეგ ლათინთა ეკლესიამ თავისი უცდომელობისა და ეკლესიაზე რომის პაპის ხელისუფლების შესახებ მოსაზრების დაცვა ისევ გააგრძელა. მას ეს სწავლება, ყველასა და ყველაფრის წინაშე ანგარიშგაუწევლად, ყველაზე უფრო კატეგორიულ და უკიდურეს დასკვნებამდე მიჰყავს.

მოსაზრება დოგმატური სწავლების განვითარების შესაძლებლობაზე თანდათან განმტკიცდა, რის შედეგადაც ახალი, ძველი ეკლესიისათვის უცნობი, დოგმატები გამოცხადდა. ყოველივე ამის გამო ამ ეკლესიის სწავლებამ თვით მისი ღმრთისმეტყველებისთვისაც კი მანამდე უცხო შინაარსი შეიძინა.

მართმადიდებლობიდან ახლად განმდგარი ლათინთა ეკლესიის განსაახლებლად პაპმა გრიგოლ მეშვიდემ (1073-1085) აქტიური მოქმედება წამოიწყო. იგი ეკლესიის ცენტრალიზებისთვის დაჟინებით ისწრაფოდა, რათა საეკლესიო კანონმდებლობის უფლება პაპის ხელში მოექცია და მიტროპოლია რომისთვის დაექვემდებარებინა. სწორედ მან ჩამოაყალიბა მკაფიოდ ეკლესიასთან პაპის გაიგივების იდეა და განსაზღვრა მისი როლი როგორც პეტრე მოციქულის წარმომადგენლისა, რომელსაც „ღმერთმა შეკვრისა და გახნის უფლება უკლებლივ ყველაზე მისცა, როგორც ქვეყანასა ზედა, ისე ცათა შინა“.

პაპი გრიგოლ მეშვიდის ე.წ. დიქტატი პაპის უფლებას შემდეგნაირად განსაზღვრავს: ეპისკოპოსთა განყენება მხოლოდ პაპს შეუძლია (პუნქტი 3); საიმპერატორო რეგალიებით სარგებლობა მხოლოდ პაპს შეუძლია (პუნქტი 8); მეფეები პაპს ფეხებზე უნდა ჰკოცნიდნენ (პუნქტი 9); პაპს იმპერატორის ჩამოგდება შეუძლია (პუნქტი 12); მისი გასამართლების უფლება არავის არა აქვს (პუნქტი 19); რომის ეკლესია არასოდეს არ შემცდარა და, როგორც წმ. წერილი მოწმობს, არც შეიძლება შეცდეს (პუნქტი 22); კანონიერად დადგენილი რომის მღვდელმთავარი, წმ. პეტრეს დამსახურებით, უეჭველად წმინდანი ხდება (პუნქტი 23).

მიიწერა რა ამგვარად „ზეცისა და ქეეყნის“ განუსაზღვრელი უფლებები, გრიგოლ მეშვიდემ თავის სამწყსოს გამოუცხადა: „ამ ხელისუფლების ძალით ყოვლისშემძლე ღმერთის - მამის, ძისა და სულიწმიდის სახელით მეფე ჰენრიხს, იმპერატორი ჰენრიხის ძეს, ვუკრძალავ გერმანიისა და იტალიის იმპერიების მართვას... ყველა ქრისტიანს ვუხსნი ერთგულების ფიცს, რომელიც მას მისცეს ან მისცემენ მომავალში, ხოლო შემდგომში მისი მეფედ აღიარებას ვკრძალავ“. როგორც აქედან ვხედავთ, პაპი კლიტეთა უფლების ღმრთისმეტყველურ აზრს ამახინჯებს და ამ უფლებას პოლიტიკური ბრძოლის საშუალებად იყენებს. მისი მრავალი მემკვიდრეც ასევე იქცეოდა.

პაპისადმი ურჩობას ქრისტიანობიდან განდგომას ან კერპთაყვანისმცემლობას უთანაბრებდნენ. სახელმწიფოს წარმოშობა ცოდვიანია და მისი ხელისუფლება დასაბამს ეშმაკის მიერ წაქეზებული დამნაშავეების დადგენილებისაგან იღებს. მიუხედავად ამისა, გრიგოლი VII აღიარებდა რა როგორც „სამღვდელო“, ისე „სამეფო“ ხელისუფლების ღმრთეებრიობას, მათ გაერთიანებას აუცილებლად მიიჩნევდა, ისე რომ პირველი, ისევე როგორც ეკლესია აღემატება სახელმწიფოს, მეორეზე მაღლა მდგარიყო.

ქრისტემ პეტრე ქვეყნის სამეფოთა მთავრად დაადგინა (princeps super regna mundi), ხოლო პეტრემ eს უფლება პაპებს გადასცა. აქედან მომდინარეობს პაპის პრეტენზიები იმის თაობაზე, რომ ევროპის რიგი სახელმწიფოები რომს უნდა ემორჩილებოდნენ, ხოლო სხვა ხელმწიფენი პაპის ხელისუფლების პრიმატს უნდა აღიარებდნენ. ამრიგად, პაპი გრიგოლ მეშვიდის საბოლოო იდეალს თეოკრატია წარმოადგენს.

პაპი გრიგოლ VII პაპიზმის გავლენის გასავრცელებლად აღმოსავლეთშიც ასეთივე ენერგიულობით მოქმედებდა. ამ დროს პაპმა „მაცხოვრის საფლავის“ დაპყრობის მიზნით ჯვაროსნული ლაშქრობის (1074 წ.) იდეა გამოაქვეყნა.

ასე ეყრებოდა საფუძველი რომაულ-კათოლიკური ეკლესიის გადაქცევას მძლავრ აბსოლუტურ მონარქიად. რომმა თავისი ენერგია თავიდანვე რკინისებური საეკლესიო ორგანიზაციის გამოსამუშავებლად წარმართა, რომელმაც შუა საუკუნეებში რომის ტახტს მთელი დასავლეთი ევროპა დაუმორჩილა. ხელოვნების ამ სკოლაში რიტუალიზმი, კლერიკალიზმი და საეკლესიო იერარქიის ურყევი ხელისუფლება ადამიანთა მართვის სისტემად ჩამოყალიბდა. რომის მონარქიული პრიმატი მხოლოდ მსოფლიო სტატუსით მოწვეულმა პიზას (1409), კონსტანცისა (1414-1418) და ბაზელის კრებებმა უარყვეს და სარწმუნოებრივ საქმეებში იგი კრებებს დაუქვემდებარეს.

რეფორმაციის ეპოქის განვლის შემდეგაც კათოლიკური ეკლესია თავისი იდეების ერთგული დარჩა: ხელისუფლება, მბრძანებლობა და დისციპლინა ძველებურად მის ძირითად ნიშნებს წარმოადგენენ. ამ თავისებურებამ თავისი უმაღლესი გამოხატულება პაპის უცდომელობის დოგმატში პოვა, რომელიც მარტივად ასე გამოითქმის: Roma locuta, causa finita („რომმა თავისი სიტყვა თქვა, საქმე დამთავრებულია“).

* * *

განსხვავებულ შეხედულებათა დაპირისპირებამ, რომელსაც ადგილი ქრისტიანობის არსებობის დასაბამიდანვე ჰქონდა, იდეურ მოწინააღმდეგეებზე გავლენის მოსახდენად დასაშვები საშუალებებისადმი გარკვეული მიდგომის აუცილებლობა განსაზღვრა. ამ საკითხში ჯერ კიდევ ეკლესიათა ფორმალურ გაყოფამდე აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის მკაფიოდ გამოხატული სხვაობა ჩამოყალიბდა. აღმოსავლეთის ეკლესია მთელი თავისი ისტორიის მანძილზე ძველი ეკლესიის პრინციპის დამცველი დარჩა, რაც იმას ნიშნავას, რომ სარწმუნოებრივი საკითხების გადაწყვეტისას იძულებას ყოველთვის გამორიცხავდა.

პირველ ქრისტიანთა შეგნებისათვის სარწმუნოებრივ საქმეებში იძულება სრულიად უცხო იყო. წმ. ათანასე დიდი (293-373), აღმოსავლეთის ეკლესიის ბრძოლის მეთაური არიოზობის წინააღმდეგ, ასწავლიდა, რომ ჭეშმარიტი რელიგიის ცნობა იმით შეიძლება, რომ იგი ისევე, როგორც თვით ქრისტე, არავის არ აიძულებს, ხოლო სარწმუნოებისათვის დევნა სატანის მოგონილია. ეკლესიის მამებს ერეტიკოსების მიმართ საჭირო დამოკიდებულების საჩვენებლად იფქლისა და ღვარძლის იგავი ან მოციქულებისადმი ქრისტეს შეგონება მოჰყავთ, როცა მოციქულებმა მათზე, რომელთაც მაცხოვრის შეწყნარება არ სურდათ, ზეციდან ცეცხლის გარდამოხდომა ისურვეს.

საეკლესიო (მოციქულთა 27-ე და ორგზისი, ანუ კონსტანტინეპოლის II ადგილობრივი კრების მე-9) კანონებით ეკლესიაში ფიზიკური ზომების მიღება კატეგორიულად იკრძალება, ხოლო მკვლელობა, თუნდაც უნებლიე, კანონიკური წესების შესაბამისად, ადამიანს სამღვდელო მადლის ღირსებას ართმევს (გრიგოლ ნოსელის მე-4 კანონი). ამიტომ ამხელდა თავის დროზე პატრიარქი მიქაელ კერულიარი დასავლეთის სამღვდელოებას იარაღის ტარებისა და გამოყენების გამო. მიუხედავად ამისა, მართლმადიდებლობიდან განდგომის შემდეგ პაპები, ეკლესიის კანონთა უგულებელყოფით, ერეტიკოსებთან ბრძოლაში დაშინების მეთოდს ფართოდ იყენებენ. ლატერანის მეორე კრებამ (1139), რომელიც ლათინთა შორის მსოფლიო კრებად მიიჩნევა, ერეტიკოსთათვის სიკვდილით დასჯა დაადგინა (25-ე კან.). ლატერანის მესამე კრებამ (1179) განკვეთის მუქარით კათოლიკებს აუცილებლობით დააკისრა, რომ ერეტიკოსები და მათი მფარველები საეკლესიო ხელისუფლებთან დაებეზღებინათ. ნიშანდობლივია, რომ პაპი ინოკენტი III (1196-1216), რომელმაც ერეტიკოსების წინააღმდეგ ფიზიკური ძალის გამოყენება განსაკუთრებით ფართოდ წამოიწყო, თავის თავს უკვე არა პეტრეს მემკვიდრეს, არამედ ქრისტეს მემკვიდრეს უწოდებდა (vicarius Christi).

დასავლეთის პრატქიკული შეხედულებები სხვაგვარი იყო. ჯერ კიდევ ავგუსტინეს დროს (III-IV სს.) დოგმატურ საკითხებზე დონატიზმთან დაძაბულ ბრძოლაში დადგინდა მნიშვნელოვანი კანონი, რომელსაც კათოლიკობისა და პაპიზმის ისტორიაში ფართო გამოყენება ხვდა წილად. თავიდან იგი მოწინააღმდეგეებთან იდეურ ბრძოლას სიტყვითა და კალმით, პაექრობითა და ეპისტოლეებით უჭერდა მხარს, მაგრამ დონატისტა სიჯიუტესთან ერთად ქრისტიანობაში ერთობის შენარჩუნების დიდი მნიშვნელობის შეგნებამ ავგუსტინე იმის აღიარებამდე მიიყვანა, რომ ეკლესიას სახელმწიფო ხელისუფლების მეშვეობით იძულების უფლებითა და ვალდებულებით უნდა ესარგებლა, რათა ამ გზით შეცდომილთა დამორჩილება და მათთვის მართლმორწმუნეობის მიღებინება იძულებით ყოფილიყო შესაძლებელი („compelle intrare!“). ასე მიიღო სანქცია ძალადობის პრინციპმა სარწმუნოების საქმეში. მარადიულმა დამოკიდებულებამ ადამიანისა ღმერთთან, დროებითი სამართლებრივი კატეგორიის - დამსჯელი ხელისუფლების - სახე მიიღო.

XI ს-ის ბოლოს, როცა დასავლეთის ეკლესიაში ეკლესიურობის ცრუ კონცეფციით პაპის სისტემა გაბატონდა და რომის ეკლესია ამა სოფლის სამეფოს დაემსგაესა, მაშინ სარწმუნოებრივი სწავლებიდან გადახრას წმინდა იურიდიული თვალით შეხედეს, ერესი ღმრთის დიდებულების შეურაცხყოფად მიიჩნიეს და მას დიდებულების შეურაცხყოფის შესახებ რომის სამართლის დადგენილებები მიუყენეს.

XII ს-ის დასაწყისში, პაპი ინოკენტი მესამის დროს, რომაულ-კათოლიკურმა ეკლესიამ ინკვიზიცია ოფიციალურად დაამტკიცა და ამით თავის ისტორიას ერთ-ერთი ყველაზე ბნელი ფურცელი შემატა.

პირველად იგი ერეტიკოს ალბიგოელებთან ბრძოლის საშუალგბად გამოიყენებოდა, ხოლო 1232 წ. პაპმა გრიგოლ მეცხრემ ინკვიზიცია მუდმივ დაწესებულებად გააფორმა, რომლის მიზანსაც ერეტიკოსთა ძებნა, გასამართლება და დასჯა წარმოადგენდა. ინკვიზიტორთა თანამდებობაზე უპირატესად დომინიკანელთა ორდენის ბერები ინიშნებოდნენ, რომელთაც „ეკლესიიდან განდგომილთა დარწმუნების კარგი უნარი გააჩნდათ“.

თავდაპირველად ინკვიზიციას მოხეტიალე სასამართლო დაწესებულების ხასიათი ჰქონდა, მაგრამ თანდათან ინკვიზიტორულმა ტრიბუნალებმა ბინა დაიდეს, ხოლო ინკვიზიციამ მრავალი ადგილმამული შეიძინა. ინკვიზიტორთა სამოქმედო სდერო, მათი სასამართლოების ორგანიზაცია და სამართალწარმოების ფორმები რომიდან მიღებული მითითებებით განისაზღვრებოდა. ადგილობრივ საერო კანონმდებლობას ინკვიზიცია ყურადღებას არ აქცევდა, რაც 1252 წ. ინოკენტი მეოთხის ბულამ დააკანონა კიდეც.

დანიშნულების ადგილზე ჩასული ინკვიზიტორი მოსახლეობას მოწოდებით მიმართავდა, რომ მოენანიებინა და ერეტიკოსები დაესახელებინა. ვინც მოწოდების შესაბამისად მოიქცეოდა, „შეღავათიანი დღეების“ განმავლობაში მხოლოდ საეკლესიო სასჯელს დაექვემდებარებოდა, ხოლო სხვებს მძიმე სასჯელი დაედებოდათ. სამართალწარმოება საიდუმლო იყო; ბრალდებულმა მოწმეთა სახელები არ იცოდა, ხოლო ჩვენებები შემოკლებული სახით ეძლეოდა, რათა ვერ მიმხვდარიყო, ვინ ამოწმებდა მის წინააღმდეგ. ბრალდებული ვალდებული იყო სრული სიმართლე ეთქვა და დანაშაულის მონაწილენი დაესახელებინა. გამოსატეხად და ცნობის მოსაპოვებლად ტრიბუნალს შეეძლო წამებისათვის მიემართა. ადამიანების სატანჯველად და საწამებლად ინკვიზიტორთა სისასტიკემ საზღვარი არ იცოდა: ბორკილი, შიმშილი, სხეულის დასაჭიმი განსაკუთრებული დაზგა, ძელზე გასმა, წყალი და ცეცხლი, „ესპანური წუღა“ მათ სამოქმედო საშუალებებს წარმოადგენდა.

გამამართლებელი განაჩენი ძალზე იშვიათი მოვლენა იყო, დანაშაულის შემადგენლობის არქონისას ჩვეულებრივ საეკლესიო მონანიება მოეთხოვებოდათ. სასჯელის უფრო გავრცელებულ ფორმას ერეტიკოსის ეკლესიასთან შერიგება წარმოადგენდა, რომელსაც, ქონების კონფისკაცია, მისთვის როგორც დამნაშავისა და მისი ახლო ნათესავებისათვის განსაზღვრული უფლებების ჩამორთმევა და ციხეში ჩასმა ახლდა თან. უდრეკი ერეტიკოსები კოცონზე სიკვდილით ისჯებოდნენ, ხოლო თუ ვინმე უკანასკნელ მომენტში სინანულს გამოთქვამდა, ჯერ ახრჩობდნენ და შემდეგ წვავდნენ.

მსჯავრდების საზეიმო სახალხო აქტს საერთო ქადაგებით იწყებდნენ, ხოლო მომდევნო დღეს სიკვდილის განაჩენი სისრულეში მოჰყავდათ. ინკვიზიციის გადაწყვეტილების გასაჩივრება ფაქტიურად არ შეიძლებოდა, მის საქმეებში ჩარევის უფლება პაპის ლეგატსაც კი არ ჰქონდა. ინკვიზიტორის პიროვნება ხელშეუხებელი იყო.

შუა საუკუნეების ინკვიზიციის სასტიკი თარეშის პერიოდში შეუძლებელია არ წამოჭრილიყო საკითხი, როგორ უნდა შეფასებულიყო ზნეობრივი თვალსაზრისით ინკვიზიტორ-მღვდელთა მონაწილეობა ერესში ეჭვმიტანილთა ტანჯვასა და წამებაში და რაღაც დროის მანძილზე ისინი ღმრთისმსახურებისათვის გამოუსადეგარნი ხომ არ ხდებოდნენ. მაგრამ პაპმა ურბან მეოთხემ (1261-1264) განსაკუთრებული ბულით დაამშვიდა ისინი, რომელთა სინდისსაც მღვდლისა და ჯალათის შეთავსებული ფუნქცია აშფოთებდა.

ერეტიკოსთაგან კონფისკაციით ჩამორთმეული ქონება და ადგილმამულები სახელმწიფოს, სამღვდელოებასა და ინკვიზიციას შორის ნაწილდებოდა და მათთვის დიდი შემოსავალი მოჰქონდა. ინკვიზიციამ იუდაიზმსა და მუსულმანობასთან, ხოლო შემდეგ კი პროტესტანტიზმთან ბრძოლაში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა.

ინკვიზიციის ისტორიაში ახალი ეპოქა 1542 წ. პაპმა პავლე მესამემ დაიწყო, როცა ინკვიზიტორებისათვის „ინკვიზიციის წმინდა კონგრეგაციის“ ცენტრალიზებული სამმართველო დააარსა, რომელიც მანამდე განცალკევებულ ინკვიზიტორულ ტრიბუნალებს აერთიანებდა და მას პაპის ცენტრის კონტროლს უქვემდებარებდა. მისი ძირითადი ამოცანა ერესებთან ბრძოლის კოორდინაცია და პირველ რიგში პროტესტანტიზმის გავრცობისათვის წინააღმდეგობის გაწევა იყო. ინკვიზიციის კონგრეგაციასთან პარალელურად აკძრალულ წიგნთა ინდექსის კონგრეგაციაც მოქმედებდა და როგორღაც ავსებდა მას. აკრძალული წიგნების პირველი ნუსხა (ინდექსი) 1557 წ., ხოლო ბოლო 1955 წ. გამოქვეყნდა. ინდექსში ის წიგნები იყო შეტანილი, რომელთა არც წაკითხვა და არც შენახვა განკვეთის საშიშროების გამო კათოლიკებისათვის არ შეიძლებოდა.

ინკვიზიციის კონგრეგაცია დაძაბულ საქმიანობას აწარმოებდა, რომელიც, სანამ შესაძლებელი იყო, ისეთ ზომებსაც არ გამორიცხავდა, როგორიც „საერო ხელისათვის“ ერესისა და ჯადოქრობისათვის სიკვდილმისჯილთა გადაცემა იყო. XIX ს. დასაწყისში ამ მეთოდებზე უარის თქმა მოუხდათ. დაწესებულების სახელწოდებაც შეიცვალა: მას ოფიციალურად „წმინდა სამსახური“ (sanctum officum) ეწოდა, რომელიც ბოლო დრომდე აქტიური იყო. 1949 წ. სწორედ მან გამოსცა დეკრეტი კომუნისტებთან თანამშრომლობისათვის განკვეთის შესახებ, ხოლო 1959 წ. - ინსტრუქცია, რომელიც „მღვდელი-მუშების“ საქმინობას კრძალავდა.

ვატიკანის IIკრების შემდეგ, 1967 წ. რომაულ-კათოლიკური ეკლესიის საერთო რეფორმის დროს, კონგრეგაციამ ახალი სამოძღვრებო ორგანიზაციის სტატუსი მიიღო. მის მიზნად საღმრთისმეტყველო მეცნიერების განვითარებისათვის ხელის შეწყობა გამოცხადდა. ამჟამად კონგრეგაციის ამოცანებში კათოლიკური მოძღვრების სიწმინდეზე, განათლებასა და პრესაზე ზედამხედველობა, გარკვეული კატეგორიის წიგნების დაგმობა და სარწმუნოების საწინააღმდეგო ქმედების სასამართლო საქმეები შედის.

ქრისტიანული თვალსაზრისით იდეოლოგიურ მოწინააღმდეგეებთან და განდგომილებთან რომაულ-კათოლიკური ეკლესიის ბრძოლის კიდევ ერთ სრულიად მიუღებელ საშუალებას ინტერდიქტი, სასულიერო „ცენზურის“ ანუ „მკურნალთა სასჯელის“ (poenae medicinales) ერთ-ერთი სახე, წარმოადგენდა. ვისაც იგი შეემთხვეოდა, მისთვის ღმრთისმსახურება, საიდუმლოთა შესრულება და ქრისტიანული წესით დასაფლავება აკრძალული იყო. განასხვავებენ ადგილობრივ, კერძო და შერეულ ინტერდიქტს, რომლითაც ყოველგვარ ტერიტორიაზე შეიძლებოდა დაცემა, რომელსაც კი ინტერდიქტს დაქვემდებარებული პირი ადგილსამყოფელად ამოირჩევდა. ყველა ამ შემთხვევაში ინტერდიქტი საერთო ან კერძო შეიძლება ყოფილიყო. საერთო ადგილობრივი ინტერდიქტი ვრცელდებოდა ტერიტორიაზე - სოფლიდან და ციხე-სიმაგრიდან სახელმწიფომდე, ხოლო კერძო ადგილობრივი ინტერდიქტი - ცალკეულ ტაძარსა და შენობაზე. საერთო პიროვნული ინტერდიქტი პირთა მთელ კატეგორიებს, ხოლო კერძო - გარკვეულად მითითებულ პიროვნებებს უსწორდებოდა. დაბოლოს, ამკრძალავი ფუნქციების შემცველობის მიხედვით ინტერდიქტი სრული და ნაწილობრივი შეიძლება ყოფილიყო.

XII-XIII სს-ის განმავლობაში ეპისკოპატისა და პაპების ხელმი ინტერდიქტი საშინელ იარაღს წარმოადგენდა, რომელიც სახელმწიფოზე ეკლესიის პრიმატისა და უპირატესობის მოსაპოვებლად იყო მიმართული. ხვდებოდა რა საეროთა მხრივ მზარდ ოპოზიციას და მაინც ცნობდა სასჯელთა უსამართლობას, რომელიც ზიანს უდანაშაულოებს აყენებდა, ინტერდიქტმა თანდათან სიმწვავე დაკარგა და XVII ს-ის დასაწყისში არსებობა პრაქტიკულად შეწყვიტა.

რომაულ-კათოლიკური ეკლესია სულ უფრო და უფრო საერო სახელმწიფოს ემსგავსებოდა. ასეთი გამიწიერების ერთ-ერთი მოწმობაა მის მიერ სამხედრო ექსპედიციების მეთაურობა, რომელიც ჯვაროსნული ლაშქრობების სახელითაა ცნობილი. ისინი XI-XII სს-ში წარმოებდა და ძირითადად აღმოსავლეთისაკენ - თავიდან მუსულმანების, ხოლო შემდეგ ერეტიკოსებისა და წარმართული თემების წინააღმდეგაც იყო მიმართული. მათ მიზანს არა მხოლოდ წმიდა მიწისა და მაცხოვრის საფლავის მაჰმადიანთაგან განთავისუფლება, არამედ პაპისათვის მართლმადიდებლური აღმოსავლეთის დამორჩილებაც წარმოადგენდა. დასავლეთში ჯვაროსნული ლაშქრობების ქადაგებას მოსახლეობის სხვადასხვა ფენას შორის, - სოციალურ-ეკონომიკური პირობებით შეწუხებული საზოგადოების უმდაბლესი ფენებიდან იმ რაინდთა წოდებამდე, რომელსაც სამშობლოში თავისი ძალები ვერ მოეხმარა, არაჩვეულებრივი წარმატება ჰქონდა. ვინც ურწმუნოთა წინააღმდეგ იარაღით ბრძოლის აღთქმას დადებდა, მათ როგორც პილიგრიმებს ეკლესია თავისი მფარველობის ქვეშ იღებდა და რიგ ეკონომიკურ შეღავათებსა და ცოდვათა შენდობას ანიჭებდა (იმ პირობით, რომ მათ მოქმედებას არა სიმდიდრისა და პატივის მოხვეჭა, არამედ ღმრთისმსახურება განსაზღვრავდა). სისხლიანი ჯვაროსნული ლაშქრობები წმიდა მიწაზე წარუმატებელი გამოდგა, მაგრამ აღმოავლეთის მიმართ რომაულ-კათოლიკური ეკლუსიის ინტერესების ხასიათი და ჯვაროსნების ზნეობრივი ნაკლულევანება ნათლად წარმოაჩინა, რადგან ისინი უფრო მაღალი იდეების საზიანოდ პირველ ადგილზე ხშირად პოლიტიკურსა და პიროვნულ მიზნებს აყენებდნენ.

1204 წ. მეოთხე ჯვაროსნული ლაშქრობის შედეგი კონსტანტინეპოლის აღება, მისი ბარბაროსული დარბევა, მართლმადიდებლური სიწმინდეების წაბილწვა და აღმოსავლეთში ლათინების მრავალწლიანი გაბატონება იყო.

XII ს-ში ლათინთა ეკლესიის მონარქიზმი საბოლოოდ ჩამოყალიბდა, ხოლო მომდევნო საუკუნეებში იერარქები მას დაჟინებით იცავდნენ და განამტკიცებდნენ. რომაულ-კათოლიკური ეკლესიის თვით „მსოფლიო კრებებიც“, რომლებიც გაყოფის შემდეგ მალე ჩატარდა (I რომაულ-კათოლიკური ეკლესიის, რომელიც თითქმის გაყოფისთანავე მოეწყო, ლატერანის - 1123 წ., I ლიონის - 1245 წ.), იმდენად არა საღმრთისმეტყველო, რამდენადაც პოლიტიკური საკითხებით იყვნენ დაკავებულნი.

1302 წ. პაპმა ბონიფაციუს მერვემ საერო ხელისუფლებაზე ეკლესიის უფლების და მის მიერ როგორც სულიერი, ისე მატერიალური მახვილის ფლობის შესახებ ცნობილი ბულა Unam Sanctam გამოსცა. იგი ერთი კარდინალის მიერ ადრე გამოცხადებული პრინციპიდან გამომდინარეობდა, რომლის მიხედვითაც ქრისტეს ნაცვალი მიწიერ და სულიერ მეუფეს წარმოადგენს და ვინც მის ორმაგ მბრძანებლობას არ აღიარებს, ეკლესია ვალდებულია ორმაგი მახვილით დასცეს. ამიტომ, როცა პაპი „თხემით ტერფამდე ცოდვილ“ ადამიანებს ნახავს, რომელთაც ღმერთი დაივიწყეს, იგი ჩარევას აუცილებლად მიიჩნევს და ვითარების მიხედვით ზომებად ან თანაგრძნობას ან რკინის წნელს გამოიყენებს.

XIV ს. ლათინთა ეკლესიაში ეპისკოპოსების დადგენა პაპის განსაკუთრებული უფლება გახდა. ამჟამინდელი კანონიკური სამართლითაც ეპისკოპოსის ქიროტონია მხოლოდ პაპის სრულუფლებიანი გადაწყვეტილებით შეიძლება აღესრულოს. ძველი ეკლესიისათვის უცნობმა ამ მდგომარეობამ საქმე იქამდე მიიყვანა, რომ რომაულ-კათოლიკური ეკლესიის ახლანდელი ეპისკოპოსები არა ეკლესიის, არამედ პაპის რჩეულები არიან, რაც ეკლესიაზე პაპის ბატონობას კიდევ უფრო განამტკიცებს.

XV ს. პირველ ნახევარში ლათინთა ეკლესიაში იყო მცდელობა პაპის აბსოლუტური ხელისუფლების შესაზღუდად. პიზას (1409), კონსტანცისა (1414-1418) და ბაზელის (1413-1443) სამმა დიდმა კრებამ მიიღო დადგენილება, რომ მსოფლიო კრებები პაპზე მაღლა დგას და კრებას მისი გასამართლება და გადაყენებაც კი შეუძლია.

ეს ეგრეთ წოდებული რეფორმაციული კრებები იყო, რომლებმაც პაპზე მაღლა მდგომი ავტორიტეტის აღიარება სცადეს. მაგრამ მათ მიერ გამოცხადებულმა პრინციპმა ლათინთა ეკლესიაში დიდხანს ვერ იარსება.

რომის მონარქის აბსოლუტური ხელისუფლების იდეა კათოლიკე იერარქების მიერ ცხოვრებაში დაჟინებით ინერგებოდა და სულ უფრო უსაზღვრო მოთხოვნებისა და ზოგჯერ აბსურდამდე მისული ბრმა მორჩილების ხასიათს იძენდა. მაგალითად, XVI ს. ცნობილი კათოლიკე ღმრთისმეტყველი კარდინალი ბალარმინი წერდა: „უმაღლესი მღვდელმთავარი ამ სიტყვის პირდაპირი და აბსოლუტური გაგებით მსოფლიო ეკლესიაზე აღმატებულია“. „მაშინაც კი, თუკი პაპი მართლაც ცდება, ბიწიერებას აწესებს და სათნოებას კრძალავს, ეკლესიას, თუ მას არ უნდა შესცოდოს სინდისის წინაშე, ვალდებულია სჯეროდეს, რომ ბიწიერება სიკეთეა, ხოლო სათნოება - ბოროტება... იგი ვალდებულია სიკეთედ მიიჩნიოს ის, რასაც პაპი ბრძანებს, ბოროტებად კი - ის, რასაც იგი კრძალავს“.

პაპის ხელისუფლების შესახებ სწავლების ჭეშმარიტებას რომაულ-კათოლიკური ეკლესია ისტორიულად სრულიად ახალი დოკუმენტებითაც ამტკიცებს, 1917 წ. ბენედიქტე XV მიერ გამოქვეყნებული კანონიკური სამართლის კრებულში ნათქვამია: „რომის მღვდელმთავარს, ნეტარი პეტრეს პრიმატის მემკვიდრეს, არა მხოლოდ პატივის პირველობა, არამედ მთელ ეკლესიაზე, როგორც სარწმუნოებისა და ზნეობის, ისე დისციპლინისა და მთელ მსოფლიოში განტოტვილი ეკლესიის მართვის საკითხებში, თავისი იურისდიქციის გავრცელების უმაღლესი და სრული უფლება აქვს“.

დოგმატი პაპის სამოძღვრო უცდომელობის შესახებ

ეკლესიაზე პაპის ხელისუფლების შესახებ კათოლიკური სწავლების განვითარება პაპი პიუს მეცხრის მიერ 1970 წ. მოწვეულ ვატიკანის I კრებაზე სარწმუნოებრივ საქმეში პაპის უცდომელობის შესახებ გამოცხადებული დოგმატით დასრულდა, რომლის საფუძველზე ეკლესიის ფუნქცია მის უმაღლეს იერარქზე გადავიდა.

ვატიკანის კრების დადგენილებაში ნათქვამია: „მტკიცედ ვიცავთ რა ქრისტიანული სარწმუნოების დასაბამიდან ჩვენამდე მოღწეულ გადმოცემას ჩვენი მაცხოვარი ღმერთის სადიდებლად, კათოლიკური რელიგიის ასამაღლებლად და ქრისტიან ხალხთა საკეთილდღეოდ, წმინდა კრების თანხმობით, როგორც ღმრთის გამოცხადებულ სწავლებას, ისე განვსაზღვრავთ და ვასწავლით, რომ, როცა რომის მღვდელმთავარი თავისი კათედრიდან ლაპარაკობს (cum ex cathedra loquitur), ანუ მაშინ, როცა როგორც ყველა ქრისტიანის მწყემსი და მოძღვარი თავის მსახურებას აღასრულებს, სარწმუნოების ან ზნეობის შესახებ თავისი უმაღლესი სამოციქულო ხელისუფლების ძალით განსაზღვრავს სწავლებას, რომელიც მთელმა ეკლესიამ უნდა დაიცვას. იგი, ნეტარი პეტრესათვის მიცემული აღთქმის მსგავსად, ღმრთის შემწეობით იმ უცდომელობას (infillibilitate) ფლობს, რომელიც ღმრთეებრიმმა მხსნელმა სარწმუნოებრივ და ზნეობრივ სწავლებათა განსაზღვრისათვის თავის ეკლესიას მიანიჭა, და ამიტომ რომის მღვდელმთავრის ამგვარი განსაზღვრებები, თავისთავად და არა ეკლესიასთან შეთანხმებით, უცვლელია (ex sese, non autem ex consensu ecclesiae irreformabiles). ხოლო თუკი ვინმე ჩვენი ამ დადგენილების წინააღმდეგობას გაბედავს, რისგანაც ღმერთმა დაიფაროს, დაე მასზე ანათემა იყოს“.

ამრიგად, ლათინები პაპის ხელისუფლების, ეკლესიის ხილული თავის, „ქრისტეს ნაცვალისა და მოადგილის“ შესახებ სწავლებათა მიღებით კათოლიციზმის მთელი დოგმატიკის ფუნდამენტის კიდევ უფრო განმტკიცებას ცდილობენ და ამით ხილული თავის - ქრისტეს სახელს ჩრდილავენ. ვატიკანის I კრების გადაწყვეტილებით დამტკიცდა, რომ პაპს ჭეშმარიტების შეცნობის უნარი დამოუკიდებლად, პირადად, ეკლესიასთან კავშირის გარეშე ეძლევა.

უკვე ჩვენს დროში მოწვეულმა ვატიკანის II კრებამ (1962-1965), მიუხედავად მის წიაღში არსებული ძლიერი რენოვატორული მიმდინარეობისა, ამ დოგმატურ განსაზღვრებაში რაიმე ცვლილების შეტანა, მაინც ვერ გაბდდა. მან დოგმატიკური კონსტიტუციით „ეკლესიის შესახებ“ მთელი კატეგორიულობით დაამტკიცა სწავლება ex cathedra პაპის განსაზღვრებათა უცდომელობის შესახებ. ვატიკანის II კრების განმარტების თანახმად, ისინი „არავის დამოწმებას არ საჭიროებენ და ნებისმიერი მსჯელობის მიმართ არავითარ აპელაციას არ უშვებენ“. როგორც მსოფლიო ეკლესიის უმაღლეს მოძღვარს, რომის მღვდელმთავარს თვით ეკლესიის უცდომელობის ქარიზმა ერთპიროვნულად (singulariter) ეკუთვნის.

ეკლესიის დაქვემდებარებული მდგომარეობის ზუსტ შეფასებას იძლევა XX ს. კათოლიკე ღმრთისმეტყველი გადფრუა: „როცა პაპი რაიმეს ex cathedra წარმოთქვამს, ეკლესიას მისი არც განსჯა, არც შემოწმება და არც დადასტურება არ შეუძლია, იგი მხოლოდ უნდა დაემორჩილოს და ირწმუნოს“.

უფრო მეტიც, ვატიკანის II კრების დოგმატიკური კონსტიტუცია რომის მღვდელმთავრის დარიგებებისადმი მორწმუნეთა „ნებისა და გონების რელიგიური მორჩილების“ ვალდებულებას იმ შემთხვევაზეც კი ავრცელებს, როცა პაპი ex cathedra არ ლაპარაკობს (etiam cum non ex cathedra loquitur).

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარეობს, რომ პაპი არა მხოლოდ იერარქიის მეთაური, ეკლესიის ცხოვრების მთავარი ორგანიზატორი და ხელმძღვანელი, არა მხოლოდ „ეკლესიის თავი“ და ეკლესიის ერთობის შემცვლელი ფიგურაა, არამედ სრული ხელისუფლების მფლობელი, ყველასაგან განუსჯელი და არავის წინაშე ანგარიშვალდებული თვითმპყრობელია. რომაულ-კათოლიკურ ეკლესიაში პაპის ერთპიროვნული ხელისუფლება ეპისკოპატის კრებაზე არა მხოლოდ მეტი, არამედ მ განუზომლად აღმატებულიცაა.

კათოლიციზმის ამ დოგმატისაგან განსხვავებით, რომელსაც ფესვები ძველ სამოძღვრო ტექსტებში არ უდგას, მართლმადიდებლურ ეკლესიაში ნებისმიერი ეპისკოპოსის სიტყვა, მოქმედება ან საქმე განხილვის საგნად შეიძლება იქცეს და კანონიკურად მართებულმა ეპისკოპოსთა სასამართლომ მის მიმართ განაჩენი გამოიტანოს. რა თქმა უნდა, იგულისხმება, რომ ამ პრინციპის მოქმედების არეში მართლმადიდებლურ ეკლესიაში ეპისკოპოსთა შორის პირველი - კოსნსტანტინეპოლის პატრიარქიც შედის.

პაპის უცდომელობის დოგმატი დამადასტურებელ საბუთს ვერც საიდუბლოთა შესახებ სწავლებაში პოულობს. მართლმადიდებლური სწავლებით, ეპისკოპოსები მოციქულთა მემკვიდრეები მღვდლობის საიდუმლოს მეშვეობით ხდებიან და მათი მსახურებისათვის აუცილებელ და განსაკუთრებულ ნიჭებს ამ საიდუმლოში იძენენ. რომაულ-კათოლი ეკლესიის სწავლებითაც ეპისკოპოსს მადლი საიდუმლოს მიშვეობით ენიჭება, მაგრამ ისეთი საიდუმლო, რომლითაც რომის ეპისკოპოსს, როგორც პეტრე მოციქულის მემკვიდრეს, ყველა ეპისკოპოსის და ყველა მოციქულისაგან განსხვავებით რაღაც განსაკუთრებული ნიჭი ეძლევა, ეკლესიამ არასოდეს არ იცოდა; ასეთი საიდუმლო თვით ლათინურ ტიპიკონშიც არ არსებობს; თვით ლათინთა გაგებით ეგრეთ წოდებული პაპის კორონაცია არა საიდუმლო, არამედ მხოლოდ საზეიმო ცერემონიაა, რომელიც პაპის უფლებას არაფერს ჰმატებს და აღსაყდრებულს არავითარ განსაკუთრებულ მადლს არ ანიჭებს. ამგვარად, განსაკუთრებულ უფლებამოსილებას, რომელსაც ვერც ერთი ეპისკოპოსი ვერ ფლობს, - ეკლესიაზე შეუზღუდავ ხელმწიფებასა და უცდომელობის განსაკუთრებულ ნიჭს - ადამიანი ყოველგვარი მღვდელმოქმედების გარეშე იღებს. მაგრამ საქმე სწორედ იმაშია, რომ ეკლესიამ ასეთი ასეთი ხელისუფლებისა და ასეთი ნიჭის შესახებ არასოდეს არაფერი იცოდა.

უსაფუძვლობა სწავლებისა პაპის უცდომელობის შესახებ მრავალი ისტორიული მაგალითით შეიძლება დავამტკიცოთ. რომლებიც თვით რომის ეპისკოპოსთა სარწმუნოებრივსა და ზნეობრივ სწავლებათა სფეროს განეკუთვნება. მათგან შედარებით დამახასიათებელ შემთხვევებს ქვემოთ განვიხილავთ.

პაპი ლიბერიუს I (IV ს.) არიოზელებთან ბრძოლაში წმ. ათანასე ალექსანდრიელის მომხრე იყო, ხოლო შემდეგ, საერო ხელისუფლების ზეწოლით, არიოზელთა სარწმუნოებრივ სიმბოლოს ხელი არა როგორც კერძო პირმა, არამედ როგორც რომის ეპისკოპოსმა მოაწერა. მართლმადიდებლური ეკლესიოლოგიით ამაში არაბუნებრივი არაფერია: მას ადამიანის ბუნებრივმა სისუსტემ სძლია. შემდეგში პაპმა ლიბერიუსმა ეს საქციელი მოინანია და იგი წმინდანადაც შერაცხეს. ეკლესიის მთელი ისტორიის განმავლობაში ასეთი ცდომილება ეკლესიის იერარქებს, და არა მხოლოდ მათ, თან სდევდათ ხოლმე. მაგრამ კათოლიკური ეკლესიოლოგიის თვალსაზრისით ამ ფაქტს როგორი განმარტება უნდა მიეცეს? - ამის ახსნა შეუძლებელია: რომის ეპისკოპოსის საქციელი აშკარად არამართლმადიდებლური იყო.

კიდევ უფრო ცხად მაგალითს პაპი ჰონორიუს I (625-639) წარმოადგენს. პაპი პონორიუსი მონოთელიტურ შეხედულებებს აშკარად იზიარებდა, რომელთა მიხედვითაც იესო ქრისტეს ღმერთკაცობრივ პიროვნებაში მხოლოდ ერთი, ღმრთეებრივი ნება იყო, ხოლო ადამიანური ნება - მასში სრულიად შერეული და გამქრალი. ამრიგად, პაპი ჰონორიუსი აღმსარებელი იყო მონოთელიტური ერესისა, რომელიც მონოფიზიტობის ერთ-ერთ დახვეწილ ფორმას წარმოადგენდა. ამიტომ იგი VI მსოფლიო კრებამ (681) როგორც ერეტიკოსი დასაჯა და სხვა მწვალებელთა შორის დაასახელა. რომის როგორც მაშინდელი, ისე მომდევნო ეპისკოპოსები ჰონორიუსისთვის გამოტანილ სასჯელს აღიარებდნენ, მაგრამ შემდგომ ლათინი ღმრთისმეტყველები მსოფლიო კრების მიერ რომის პაპის დასჯის ფაქტის მნიშვნელობის შესუსტებას შეეცადნენ. განსაკუთრებით მწვავე დისკუსია ვატიკანის I კრების წინ გაჩაღდა, როცა პაპის უცდომელობის შესახებ დოგმატის მიღებას აპირებდნენ, მაგრამ დამაჯერებელი არგუმენტები ვერ მოიპოვეს. ამ ეპიზოდს თანამედროვე კათოლიკური საღმრთისმეტყველო ენციკლოპედია, რომელიც საფრანგეთში 1930 წ. გამოიცა, ასე განმარტავს: „ჰონორიუსის დაცვის საშუალებები როგორიც არ უნდა ყოფილიყო (ანუ რამდენადაც სუსტი არ უნდა ყოფილიყო-ავტ.), ჭეშმარიტებად რჩება, რომ პაპს სარწმუნოებრივი ცდომილება არ ჰქონია. თეოლოგია ამტკიცებს, რომ ეს შეუძლებელია, ხოლო ისტორია სიამოვნებით აწერს ხელს ამ გადაწყვეტილებაზე, აცხადებს რა, რომ ეს არასოდეს არ მომხდარა“. ანუ, როცა დამაჯერებელი არგუმენტები არ არსებობს, ისტორია როგორც ასეთი, შემდგომ მიღებული საღმრთისმეტყველო კონცეფციის გამო უარსაყოფია.

XII ს-ში პაპმა ინოკენტი მესამემ განაცხადა, რომ რამდენადაც მოსეს მეხუთე წიგნს „მეორისა სჯულისაჲ“ ეწოდება, ძალა ქრისტიანული ეკლესიისთვისაც აქვს, რამდენადაც ქრისტიანული ეკლესია პირველი, ძველი აღთქმის ეკლესიის შემდეგ მეორეა. აქედან გამომდინარე მეორე სჯულის ყველა მოთხოვნა ქრისტიანებისთვისაც აუცილებელი ხდებოდა. პაპმა ეს უმეცრებით გააკეთა, რადგან კარგად არ ესმოდა, თუ რაზე იყო წიგნში ლაპარაკი. თუმცა ასე იყო თუ ისე, ეს განცხადება ოფიციალურად გამოქვეყნდა.

XVI ს-ში კათოლიკურმა ეკლესიამ გადაწყვიტა ბიბლიის ლათინური თარგმანის - ე.წ. ვულგატასათვის* გადაეხედა. შესწორებული გამოცემა პაპის სექსტუს მეხუთის დროს გამოვიდა. წინასიტყვაობაში ეკლესიიდან განკვეთის მუქარით გამოცხადებულია, რომ ეს ტექსტი საბოლოო და უცვლელია. მაგრამ თარგმანის ეს ახალი რედაქცია იმდენად არაზუსტი გამოდგა, რომ მასში ორი ათასამდე შესწორება შეიტანეს. მომდევნო პაპი კლიმენტი VIII იძულებული გახდა სექსტუსისეული გამოცემა სასწრაფოდ გაენადგურებინა და კიდევ ერთი შესწორებული რედაქცია გამოეცა. ამავე დროს სექსტუსის წინასიტყვაობა განკვეთითურთ უცვლელად დატოვეს. გამოდის, ორივე პაპის მიერ სანქცია ორ სრულიად განსხვავებულ ტექსტს მიეცა და თან  ისე, რომ მეორე უშუალოდ პირველის ანათემის ქვეშ მოექცა.

ერთი მაგალითი კიდევ გავიხსენოთ. 1869 წელს პაპმა პიუს მეცხრემ გამოსცა ე. წ. სილაბუსი - ნუსხა კათოლიკური თვალსაზრისით გადმოცემული ახალი დროის ძირითადი ცდომილებებისა ასეთი ფორმით: „ვინც ამბობს ამასა თუ იმას, დაე, მასზე იყოს ანათემა“, რომელშიც სხვათა შორის აზრი ეკლესიის მიერ სინდისის თავისუფლების დაცვის შესახებ განქიქებული იყო. ამჟამად კი, ყოველ შემთხვევაში XX ს-ის მეორე ნახევრიდან, სინდისის თავისუფლების აღიარება რომაულ-კათოლიკური ეკლესიის ოფიციალურ დოქტრინაში შედის და, ამგვარად, ეკლესია თავისივე ანათემის ქვეშ ექცევა. ყოველივე ამას კათოლიკები ერთმანეთს როგორ უთანხმებენ? - იმავე მოტივით, რომელიც ზემოთ მოყვანილი ციტატით გამოიხატა: „ღმრთისმეტყველება ამტკიცებს, ისტორია კი ხელს აწერს...“

პაპის სამოძღვრო როლზე საუბრის დასასრულს საჭიროა ითქვას, რომ ამ აშკარა მაგალითებს კათოლიკები გვერდს უვლიან. ისინი ამტკიცებენ, რომ პაპის ესა თუ ის მოძღვრება, რომელსაც ახლა არ იღებენ, მის „კერძო“ ცდომილებას წარმოადგენს. ვის შეუძლია განსაზღვროს, პაპის რომელი მტკიცებაა ოფიციალური ex cathedra და რომელი კერძო? ჩვეულებრივ პაპები თავიანთ მტკიცებებს კერძო აზრებად, თვითონ არასოდეს არ აცხადებენ. ფაქტიურად განმმარტებლად ვატიკანის კურია, ანუ კათოლიკური ეკლესიის მმართველი წრეები გამოდიან, რომელთა შორის იეზუიტური ორდენის წარმომადგენლები ჭარბობენ. კეთოლიკე იერარქებისათვის ხელსაყრელი სიტუაცია იქმნება: კათოლიკე მისი თანამედროვე პაპის აზრს, როგორც პირად ცდომილებას შინაგანად ძნელად თუ იღებს. ამჟამად მმართველი პაპის ოფიციალურად გამოთქმული ყოველი აზრი აბსოლუტურად უცდომელად მიიჩნევა, მაშინ როცა გარდაცვლილის აზრი სიტუაციის შეცვლის გამო შეიძლება კერძოდ ან მცდარად შეფასდეს. ამრიგად, ასე საკვირველადაა შეთანხმებული პაპის შეცდომა მისი უცდომელობის დოგმატთან.

* პირველად ბიბლია ლათინურ ენაზე IV ს-ში ნეტ. იერონიმე სტრიდონელმა თარგმნა, რომელმაც მიიღო სახელწოდება: „ჩვეულებრივი, საყოველთაოდ მიღებული (ვერსია)“.

✞ გაგრძელება...