მარიამ ნინიძედაცარიელებული ბეთლემი(წმიდა ილია მართლის პოემა „განდეგილის“ შესახებ)„ნაშთი ჩვენის სულიერად ზე-აღსავლობისა...“ „...იგი მწირიცა მწყრალი, გულმშრალი...“ „ღვთისმშობლის წილხვდომილ ქვეყანაში“ „ნაშთი ჩვენის სულიერად ზე-აღსავლობისა...“პოემა „განდეგილის“ შექმნიდან დღემდე მრვალი სპეციალური სტატია და გამოკვლევა დაიწერა მის შესახებ, მრავალი სხვადასხვაგვარი აზრი გამოითქვა. ლიტერატურული კრიტიკისათვის ეს ნაწილობრივ მისაღები მოვლენაა, იმდენად, რამდენადაც ხელოვნებაში ყველაფრის ახსნა ცალსახად არ შეიძლება, მაგრამ, ჩვენი აზრით, ლიტერატურათმცოდნეობის, როგორც მეცნიერებისათვის, შეუფერებელია, რომ ამა თუ იმ თხზულების შემოქმედებით ჩანაფიქრთან დაკავშირებით გვერდიგვერდ თანაარსებობდეს აბსოლუტურად ურთიერთგამომრიცხავი დასკვნები, „განდეგილის“ შემთხვევაში კი სწორედ ასეთი სურათი გვაქვს. სპეციალისტთა ერთი ნაწილის აზრით ილიამ თხზულება შექმნა განდეგილობის დასაგმობად, (კიტა აბაშიძე წერს: „რა უნდოდა ეთქვა „განდეგილში“ პოეტს თუ არა ის, რომ ყოველი კაცი, რომელიც გაურბის ცხოვრებას, ცხოვრებისგანვე იქნება დასჯილი, როგორც განდეგილი.“ („ეტიუდები XIX საუკუნის ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან“, თბ. 1962, ილია ჭავჭავაძე, გვ. 131) ვახტანგ კოტეტიშვილის აზრით: „აქ სრულიად მარტივად არის ნაჩვენები საზოგადოებრიობა და ასკეტიზმი და ასევე მარტივად არის ნაჩვენები უკანასკნელის დამარცხება.“ (იხ. ქართული ლიტერატურის ისტორია, XIX ს. თბ.1959, ილია ჭავჭავაძე, გვ. 304-366) მიხეილ ზანდუკელი: „განდეგილის“ დედააზრი მკითხველისათვის აშკარაა: კაცის სიცოცხლე ცხოვრების გარეშე ამაოა, კაცი ცხოვრების გარეშე ვერ მოიპოვებს ვერც სიმშვიდეს, ვერც კმაყოფილებას. ის ისევე განადგურდება, უკვალოდ, როგორც განადგურდა თვით განდეგილი.“ (ილია ჭავჭავაძის მხატვრული ოსტატობა“, თბ. 1968, გვ.55) მეცნიერთა მეორე ჯგუფის თვალსაზრისით კი პირიქით, ეს პოემა განდეგილობის დასაგმობად არ შეიძლება იყოს დაწერილი.* (გრიგოლ ყიფშიძის აზრით ეს ნაწარმოები ილიას ღვთისმსახურებისადმი სიყვარულით აქვს შექმნილი (იხ. ილია ჭავჭავაძე, თხზულებანი, ტ.I, 1914, გვ. XVI); ესტატე ბოსლეველი წერს: „ბატონ ჭავჭავაძის პესიმისტურს შეხედულებას „სააქაოზე“ საზღვარი არა აქვს...“ (იხ. გაზ. „შრომა“, 1883, № 18); დავით კეზელის აზრით: „ამ სოფლიდან გაცლა და ლოცვაში სიცოცხლის გატარება აქ იდეალად არის დასახული...“ კიტა აბაშიძის გადმოცემით საზოგადოების ერთი ნაწილის აზრით ილია აქ ბერად შედგომას გვიქადაგებდა: „საწუთრო ესე საზიზღარია და სულის მშვიდობას მხოლოდ რომელსამე უდაბნოს სენაკში მოიპოვებთო.“ (იხ. „ეტიუდები XIX საუკუნის ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან, თბ. 1962, გვ. 157) აკაკი ბაქრაძე წერს: „უბრალო ლოგიკის თანახმად, დასაგმობი შეიძლება გახდეს ის უარყოფითი მოვლენა, რასაც ამა თუ იმ მიზეზით, საზოგადოებაში აქვს ფეხი მოკიდებული. ასკეტიზმი კი მაშინ არც ფეხმოკიდებული ყოფილა და არც ფესვგადგმული.“ (იხ. ილია ჭავჭავაძე, წიწამური, თბ. „ნაკადული“, 1984, გვ.97) ფაქტია, რომ ორი ამგვარი საპირისპირო განზრახვა ერთდროულად ვერ ექნებოდა შემოქმედს და აქ ცალსახა დასკვნაა საჭირო. უნდა ვაღიაროთ, რომ ამ ორი თვალსაზრისიდან ერთ-ერთი მცდარია. რადგან ლიტერატურათმცოდნეობა მეცნიერების დარგია, აუცილებელია, რომ სათანადო დასკვნის გაკეთებისთვის დავეყრდნოთ ფაქტობრივ დოკუმენტურ მასალას, ლოგიკურ არგუმენტაციას და არა განყენებულ პირად შთაბეჭდილებებს. შემოქმედებითი ჩანაფიქრის განსაზღვრისას ჩვენ მთლიანად ავტორის პოზიცია და მისი განზრახვა გვაინტერესებს და არა თუნდაც ძალზე ცნობილი და სახელოვანი ადამიანების აზრი ამის შესახებ. როგორი ნაწარმოებიც არ უნდა იყოს „განდეგილი“ - ჩვეულებრივი ეპიკური თხზულება, ალეგორიული თუ ფსიქოლოგიური, ერთი რამ უდავოა, რომ ავტორმა ზედაპირულ ხატად, თემად გამოიყენა განდეგილი ბერის ამბავი და ამიტომ უპირველეს ყოვლისა ჩვენთვის საინტერესოა ილიას დამოკიდებულება განდეგილობის - ბერ-მონაზვნური ღვაწლის, როგორც ცხოვრებისეული ფაქტისადმი. საოცრად გაგვიმართლა, რომ ილია ჭავჭავაძე მწერლობის გარდა პუბლიცისტურ მოღვაწეობასაც ეწეოდა და შემოგვრჩა ამ საკითხთან დაკავშირებით მისი პირადი აზრის დამადასტურებელი არაერთი საბუთი. აი, რას ამბობს იგი დიდი კაბადოკიელი წმინდანის - სვიმონ მესვეტის შესახებ, რომელიც 80 წლის მანძილზე ურთულეს ასკეტურ ცხოვრებას ეწეოდა სვეტზე და იქვე ლოცვაში აღესრულა: „სვიმონ მესვეტე სვეტზედ ავიდა და იქ მიეცა გაზრწნილებას სულის საოხად, და ნუთუ ეს სიზარმაცით მოუვიდა და ქვეყანას იმიტომ მოერიდა, რომ ქვეყანა ხელ-ფეხის მოძრაობას, გარჯას და მუშაობას ჰთხოულობდა და სვეტზედ კი უძრავად შეეძლო დებულიყო...“ ამ რიტორულ შეკითხვას ზოგი კრიტიკოსი ალბათ თავისი პოზიციის შესაბამისად შეატრიალებდა და იტყოდა, ასე დაგმო ილიამ უსაქმოდ სვეტზე დაყუდებაო, მაგრამ აქაც გაგვიმართლა, რომ მწერალმა მომდევნო წინადადებებში დააზუსტა თავისი აზრი სიტყვებით: „ამისთანა ამბავს სხვა მიზეზი აქვს, რომელიც თავს იმალავს ადამიანის მრავალფერს ბუნებაში და, რამოდენადაც ეს ფარულნი მიზეზნი შორს არიან უბრალო სიკვდილის შვილთა თვალთათვის, იმოდენად მათი პოვნა და მიგნება მხვედრია მარტო იმისთანა კაცებისა, როგორიც რუსთაველია და სხვანი.“* (იხ. სტატია „აკაკი წერეთელი და ვეფხისტყაოსანი“ ესე იგი, აქ მესვეტის სიზარმაცეში არ ყოფილა საქმე და არც ბერის მიერ არასწორად არჩეულ გზაში. ციტირებული პუბლიცისტური ნაწყვეტიდან შეიძლება რამდენიმე დასკვნის გაკეტება: 1. ილიას აზრით სვიმონ მესვეტე და მისი მიმდევრები ასკეზის გზას სამოღვაწეოდ მიმართავდნენ და არა განსასვენებლად. 2. „ხელ-ფეხის მიძრაობის“, გარჯის და ფიზიკური მუშაობის გარდა ილია აღიარებს სხვაგვარ - სულიერ ღვაწლსაც, რომელსაც პირველზე დაბლა არ აყენებს. 3. ამგვარი ღვაწლის არსებობას ხსნის „ადამიანის მრავალფერი ბუნებით“ და მიაჩნია, რომ იგი ყველასათვის ხელმისაწვდომი და „უბრალო სიკვდილის შვილთათვის“ მისახვედრი არ არის. „განდეგილის“ შესახებ ბოლო ათწლეულის მანძილზეც ბევრი რამ დაიწერა, მაგრამ დედააზრთან დაკავშირებით კვლევა მაინც ძირითადად ძველ ყალიბში გრძელდება და დასკვნებიც შესაბამისია - რომ „განდეგილობაში, წუთისოფლისათვის ზურგის შექცევაში ილია ხედავს ბოროტებას, სიცოცხლეზე სიკვდილის გამარჯვებას და სიკეთის დათრგუნვის საფრთხეს“ (გურამ შარაძე, ილია ჭავჭავაძე, ცხოვრება, მოღვაწეობა, შემოქმედება, 1987, ტ.1, გვ. 270) რომ მწერალს სურდა „დასურათხატებით ეჩვენებინა განდეგილობის უაზრობა და უნიადაგობა.“* (ზურაბ კიკნაძე, „სალოსი და განდეგილი“ ჟ. „კრიტიკა“, 1990 #6) რომ იგი მხატვრული დამაჯერებლობით უჩვენებს, რომ განდეგილი ხსნის ყალბ გზას ადგას“* (ლადო მინაშვილი, ილია ჭავჭავაძე, თბ. 1996) „უწინ სასულიერო წოდებაში შესვლა და ყოფნა დიდ პატივად და დიდ ღირსებად მიაჩნდათ. დიდნი გვარიშვილნი, მეფეთა ოჯახისანი და ძენიც კი ბედნიერად ჰრაცხდნენ თავიანთ თავს თუ-კი ეღირსებოდნენ სასულიერო წოდების კაცად გახდომას, სასულიეროში შესვლას და სამსახურსა. ყველამ იცოდა, რა მძიმეა ჯვარი ქრისტესი, ჯვარი მამულისა და ეროვნებისა და სახელიც მოღვაწისა ამ სიმძიმეში იყო. ეს სიმძიმე აპატიოსნებდა ღვაწლსა, ეს ტვირთი ასხივოსნებდა სამსახურსა და ამ პატიოსნებასა და სხივოსნობაში იყო თავმოწონებაც და ჯილდოც მოღვაწისა... საქართველოს მეფენი ჰგრძნობდნენ რა სიდიადეს წმიდათა მამათა მოღვაწეობისას საქართველოს გარეთ. არა ჰზოგავდნენ არა სახსარს, რომ ქონებით უღონობა და ნაკლებულობა არა ჰქონოდათ მონასტრებსა და ეკლესიებსა ქართველებისას“, - წერდა ილია 1888 წელს გაზეთ „ივერიის“ მეცხრე ნომერში, რაც ასევე მოწმობს იმას, რომ მას ბერ-მონაზვნური საქმიანობა დიდ და რთულ ღვაწლად მიაჩნდა. ბერ-მონაზვნებისადმი ილიას დამოკიდებულება კარგად ჩანს 1898 წელს ალექსანდრე ეპისკოპოსისადმი მიმართულ სიტყვაშიც: „თქვენი სიცოცხლე მთელი და განუწყვეტელი სათნოებაა, რომლის მაგალითს მარტო იმ მადლით ცხებულ მღვდელ-მონაზვნების შორის ვპოულობთ, რომელნიც ერთს დროს ყოფილან ჩვენში ჩვენდა საბედნიეროდ და ეხლა, ჩვენდა საუბედუროდ, აღარ არიან.“ როგორც ვხედავთ, ილია პირდაპირ მისტირის იმ ბერ-მონაზვნობას, რომლის გმობასაც ჩვენ მას ვწამებთ. „...თქვენ გწამთ, რომ ადამიანის მხსნელი მისი რჯული და სარწმუნოებაა და ამ გზაზე ღვაწლმოსილობისათვის არა დაგიზოგიათ რა. ამისდა მოწამეთ თქვენს მიერ აღდგენილი მონასტრებია. ეს ნაშთი ჩვენის სულიერად ზე-აღსავლობისა“, ვკითხულობთ იმავე სტატიაში და ვხედავთ, რომ ბერ-მონაზვნურ ცხოვრებაში ილია „ბოროტებას“ და „ხსნის ყალბ გზას“ კი არ ხედავს, არამედ სულიერ წინსვლას. სტატიაში ათონის ქართული სავანის შესახებ ილია წერს, ათონის მთაზე, სინაზე, სირიაში და იერუსალიმის ახლო-მახლოს ქართველთა მიერვე აშენებულ მონასტრებში მოღვაწე ჩვენი დიდი სულიერი მამების ცხოვრება და საქმენი „თავმოსაწონებლად ექმნება ქართველსა ყოველთვისო“ ( ი. ჭავჭავაძე, თხზულებანი ხუთ ტომად, ტ.5, გვ. 13) და განა შეიძლება, ამ სიტყვების ავტორზე ვთქვათ: „მძლავრ რეალურ ფერებში იძლევა დრომოჭმული, წარმავალი სამონასტრო ცხოვრების სურათებსო“? ეს ხომ ცილისწამებაა მისთვის სწორედ იმაში, რასაც თავად სასტიკად გმობდა - სარწმუნოება სამოსელი ხომ არ არის, რომ კაცმა ხან ჩაიცვას და ხან გაიხადოსო. „სარწმუნოება, რომლის დიდი ნასკვი ადამიანის სულიერ წიაღშია, ორთვალა და ორგულა ვერ იქნება... კაცი შეურყევლად მოსავია მარტო იმ სარწმუნოებისა, რომელსაც აღიარებს და გულში ატარებს. უამისოდ სარწმუნოება სარწმუნოება კი არ არის, სამოსელია, რომელსაც კაცი, როცა უნდა იხდის და როცა უნდა იცვამს.“ წერს იგი ნარკვევში „ქვათა ღაღადი“. ილია უდიდეს ღვაწლად მიიჩნევს განდეგილობას არა მარტო ისეთს, როდესაც ბერები ჩამოდიოდნენ ერში და ფიზიკურადაც ეხმარებოდნენ ხალხს რითიმე, არამედ ისეთ განდეგილობასაც, როდესაც იოანე ზედაზნელივით და შიო მღვიმელივით გამოქვებულში იყვნენ განმარტოებულნი ან სვეტზე სვიმონ მესვეტესავით. ბერის ძალა ხომ ლოცვაშია და არა ვინმესთვის ფიზიკურად დახმარებში. ალექსანდრე ეპისკოპოსის დიდ დამსახურებად თვლიდა ილია იმას, რომ მან აღგვიდგინა ჩვენი დავიწყებული წმინდანები შიო მღვიმელი და იოანე ზედაზნელი. აქ უნდა იგულისხმებოდეს მის მიერ გამოცემული „ისტორიული საბუთები შიო მღვიმის მონასტრისა და ძეგლი ვაჰხანის ქვაბთა.“ (1896 წ.) ილიას მიერ დასახელებული ეს წმინდანებიც, სვიმონ მესვეტეც განმარტოებულ ცხოვრებას ეწეოდნენ და ადამიანებს თუ ეხმარებოდნენ რითიმე - თავიანთი ლოცვით, მაგრამ სავსებით ნათლად ჩანს ილიას კრძალვა და სიყვარული მათდამი. ბერ-მონაზვნობისადმი და კონკრეტულად ასკეტი მამებისადმი ილიას დამოკიდებულება სავსებით შეესაბამება მართლმადიდებლურს. ამიტომ მოსაზრება, თითქოს „თორნიკე ერისთავში“ მოხსენიებული გაბრიელ სალოსის მიერ არჩეული ღვაწლი იმით ჯობდეს „განდეგილისეული“ ბერისას, რომ გაბრიელი არ კარგავს კავშირს ხალხთან და ფიზიკურად ეხმარება მათ, არ უნდა იყოს სწორი. ორივე გმირის გზა ღვთისაკენ მიდის, თუ მისგან არ გადაუხვევ. განდეგილის მიერ არჩეულ გზას არ შეიძლება არასწორი ვუწოდოთ. აბსოლუტურ განმარტოებაში არა ერთი და ორი წმინდა მამა მოღვაწეობდა. მარიამ მეგვიპტელი უფლისაკენ მიმავალ გზას რომ დაადგა და ღრმა უდაბნოში შევიდა, მრავალი წლის მანძილზე ადამიანი საერთოდ არ უნახავს (ზოსიმე ბერის გარდა, რომელმაც გარდაცვალების წინ აზიარა), მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ მან მოიძულა ყველანი. პირიქით, ეს უფლისკენ მიმავალი ერთ-ერთი ყველაზე რთული გზაა, რომელსაც ძალუძს ადამიანი უმძიმესი ცოდვებისაგანაც კი განწმინდოს და უფლის დიდებას აზიაროს. გაბრიელ სალოსისა და ილიას „განდეგილისეული“ ბერის შეპირისპირება იმის ტოლფასია, კარგი მოისარი და ცუდი შუბოსანი რომ შევადაროთ ერთმანეთს და ვთქვათ, შუბი უვარგისი იარაღიაო. ილიას ბერი მარცხდება არა იმიტომ, რომ მის მიერ არჩეული გზა არ არის სწორი, არამედ იმიტომ, რომ თავად ვერ ივარგა ამ გზისათვის, თორემ გავიხსენოთ სხვები, რომლებიც ამავე პოემის მიხედვით ამ ბერამდე იყვნენ გამოქვაბულში. განა თუნდაც რაიმე წვრილმანში მაინც ჩანს, რომ მწერალი მათ ღვაწლს არ ადიდებდეს? ამ განდეგილ ბერებს ავტორი „წმინდანებად“ იხსენიებს:
უდიდესი პატივისცემა და მოკრძალება იგრძნობა ამ ბერებისადმი, რომლებიც „ღვთისთვის ქვეყნიდან განდეგილან“, „ბეთლემის“ მონასტერი გამოუქვაბავთ და ღმერთი უდიდებიათ. არავითარი მინიშნება იმაზე, ბერები ერში ჩამოდიოდნენ და ხალხს ფიზიკურად ეხმარებოდნენო, არ არის. ჩანს მხოლოდ, რომ ისინი ლოცულობდნენ და პოეტის აზრით მიაღწიეს თავიანთ მიზანს - ეღირსნენ საუკუნო სავანეს და გარშემოც ისეთი მადლი მოჰფინეს, რომ მაშინაც კი, როდესაც უკვე ტაძარი დაცარიელდა, იმ ადგილისადმი კრძალვა და რიდი მაინც შემორჩა:
ვახტანგ კოტეტიშვილი წერს: „ილია ჭავჭავაძის განდეგილი კი არ აღმოჩნდა აქ სუსტი, არამედ თვით განდეგილობის იდეა, რადგან პოეტის აზრით საბოლოოდ მაინც შეუძლებელია სურვილთა იმ ათასნაირი ქსელების დაწყვეტა, რომელნიც გვაკავშირებენ ცხოვრებასთან და რომელნიც თვით ხანგრძლივ განდეგილობაშიც კი ცნაურდებიან შურის, წყევლის, წყურვილის თუ უბრალო ტკბილ მოგონებათა სახითო.“ კიტა აბაშიძის აზრით: „...ამ ბრძოლის ამგვარად დასრულებით პოეტს თითქოს ის უნდოდა ეთქვა, ტყუილად ნუ ცდილობთ გაექცეთ ცხოვრებას: მისგან გაქცევა შეუძლებელია და ვინც კი ამას მოინდომებს, განდეგილის ბედს შეეყრებაო.“ (იხ. „ეტიუდები XIX საუკუნის ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან“, თბ. 1962, გვ. 162) მაგრამ პოემის შესავლის მიხედვით ჩანს, რომ ამ „ქსელების“ დაწყვეტა თუმც ყველას არ შეუძლია, მაგრამ ზოგს მაინც ძალუძს. ამიტომ ეს აზრი ეწინააღმდეგება ილიას მიერ ამავე გამოქვაბულის ადრინდელ ბერთა ცხოვრების აღწერას. ისინიც იყვნენ აქ,, სწორედ ასეთ განდეგილ ცხოვრებას ეწეოდნენ და საწადელს აღწევდნენ. ამრიგად პოემის მიხედვით, განდეგილობა მიუღწეველი არ არის, უბრალოდ, სიუჟეტის ზედაპირული ხატის მიხედვით ერთმა კონკრეტულმა ბერმა ვერ შესძლო ამ მძიმე ჯვრის ბოლომდე ტარება. ვინმეს რომ რაიმე საქმიანობაში ხელი მოეცაროს, ამიტომ ეს საქმე ხომ არ უნდა დავგმოთ. ასეთი შემთხვევები ხომ ცხოვრების ყველა სფეროშია და რაც უფრო რთულია საქმე - მით უფრო მეტი. მწერალს რომ იმის მინიშნების სურვილი ჰქონოდა, განდეგილის დამარცხების მიზეზი ის არის, რომ საზოგადოებისაგან მთლიანად მოწყვეტილია, არ ჩამოდის და არ ეხმარება მათო, მცირე ნიუანსით მაინც მიგვანიშნებდა ამაზე. მეორეს მხრივ, განდეგილის შესახებ ვერც ვიტყვით, მოძულებული ჰყავდა ქვეყანაო. იგი დიდი განსაცდელის ჟამს სწორედ ქვეყნისთვის ლოცულობდა და როდესაც ერიდან მისულმა უცნობმა მისგან შველა ითხოვა, იგი ფიზიკურადაც დაეხმარა მას. მის მიერ გადადგმული ამ ნაბიჯის შესახებ ქვემოთ უფრო ვრცლად გვექნება საუბარი. ამრიგად, არ მიგვაჩნია სწორად არც ის, თითქოს განდეგილი ეგოისტურად მარტო საკუთარი სულის ხსნაზე ფიქრობდა და არც ის, თითქოს იმიტომ დაიღუპა , რომ მოწყვეტილი იყო ქვეყანას, ხალხს და ეკლესიას. ბერ-მონაზვნები ყველაზე ახლოს არიან ღმერთთან და როგორ შეიძლება მათ ეკლესიისაგან მოწყვეტა დავწამოთ. განა მონასტერი იგივ ღვთის სახლი არ არის? წმინდა მამები ხშირად აღმოუჩენდნენ ხოლმე დახმარებას მათთან მისულ ერისკაცებს, მაგრამ იმათ ყველანაირ თხოვნას არ ასრულებდნენ, აკეთებდნენ იმას, რისი ძალაც ღვთისაგან შესწევდათ, მაგრამ არ ივიწყებდნენ არც საცდურს. ზოგი წმინდა მამა, მათ შორის ის წმინდა სვიმონ მესვეტე, რომლის შესახებაც ილიას აზრი ჩვენთვის ცნობილია, ქალებს, თვით საკუთარ დედასაც კი ახლოს არ უშვებდა თავისთან, ოთხმოცი წლის მანძილზე სვეტიდან არ ჩამოსულა და შეიძლება ითქვას, რომ ფიზიკურად არავის არაფერში დახმარებია, მაგრამ მის ლოცვას ღვთის შემწეობით ბევრად უფრო მეტი შეეძლო და აკეთებდა კიდეც, ვიდრე ეს ნებისმიერი კაცის ფიზიკურ შესაძლებლობებშია. ილია, რომელიც სვიმონ მესვეტის გზის სიდიადეს ხედავდა, განდეგილს არ დაადანაშაულებდა იმაში, რატომ სოფელში არ ჩამოდიოდა და ხალხს არ ეხმარებოდაო. პირიქით, მას შეიძლება არასწორად შეეფასებინა თავისი გმირის ის ნაბიჯი - ქალი რომ შეუშვა თავის სენაკში და ლაპარაკი გაუბა. როდესაც წმინდა ილარიონ პალესტინელთან ელევთერეპოლელი უშვილო დედაკაცი მივიდა და შეევედრა სიბერწისაგან კურნებას, წმინდანი „ივლტოდა მისგან“, რადგან მონაზვნურ ცხოვრებას ეწეოდა და ქალთან დალაპარაკება არ უნდოდა. დედაკაცი მისდევდა ბერს და მხურვალედ ევედრებოდა დახმარებას. წმინდა ილარიონი მხოლოდ მას შემდეგ გამოეპასუხა მას, როცა მისი ღვთისმოშიშება, სასოება და უზაკველი განზრახვა დაინახა.* (იხ. „ცხოვრება წმიდისა და ნეტარისა ილარიონისი“, თსუ, ძველი ქართული ენის კათედრის შრომები, გვ. 192) განდეგილს მსგავსი სიფხიზლე არ ეტყობა, თორემ ისიც კი შეეძლო ქალისათვის თავშესაფარი მიეცა და თავად განრიდებოდა. ამრიგად, ილიას განდეგილის დაღუპვის მიზეზი განდეგილური ცხოვრების წესის არამართებულობაში არ უნდა ვეძიოთ და ამ გმირის სახე განდეგილობასთან არ უნდა გავაიგივევოთ. ჭეშმარიტი ასკეტური ცხოვრება კი არ მარცხდება ილიასთან, არამედ ამგვარი ცხოვრების გზიდან გადახვევა. პუბლიცისტურ წერილში „ორიოდე სიტყვა...“ ილია ძალიან გარკვევით გამოთქვამს თავის შეხედულებას იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა შეარჩიოს მთარგმნელმა სათარგმნი მასალა. ამიტომ ალბათ შემთხვევითობად არ უნდა ჩაითვალოს მის მიერ ვალტერ სკოტისეული ერთი ლექსის თარგმნა, რომლის შინაარსიც სავსებით ესადაგება ილიას თვალსაზრისს, მის დამოკიდებულებას ბერ-მონაზვნობისადმი:
ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ილია ჭავჭავაძე ქრისტიანულ ასკეტიზმს, ბერ-მონაზვნურ ცხოვრებას დიდ ღვაწლად, დიდ საქმედ მიიჩნევდა, როგორც პირადად ადამიანის, ისე ერის ცხოვნებისათვის. ასეთი აზრისა იყო იგი თავისი მოღვაწეობის ყველა პერიოდში, რასაც მოწმობს ის, რომ პუბლიცისტური წერილები, რომლებშიაც იგი განადიდებს სასულიერო მოღვაწეობის ამ სფეროს, სრულიად სხვადასხვა პერიოდში და წლებშია დაწერილი. ამდენად სავსებით გაუმართლებელია ის მოსაზრება, თითქოს იგი პოემაში „განდეგილი“ გმობდეს მას. იგივე უნდა ითქვას იმ პიესის ფრაგმენტული ხასიათის ავტოგრაფული ჩანაწერების შესახებ, რომელიც ილიას აღარ დაუმთავრებია იმ სახით და გამომცემლებმა პირობითად მისცეს სათაურად ერთ-ერთი გმირის სახელი - „ირაკლი“. ეს ფრაგმენტები ძირითადად წარმოადგენს დიალოგს ორ გმირს შორის, რომელიც დაახლოებით მოგვაგონებს განდეგილისა და მწყემსი ქალის საუბარს. აქაც ერთ-ერთი პერსონაჟი ჭეშმარიტი რწმენისათვის მიუღებელ აზრებს გამოთქვამს, ფაქტიურად გმობს ღმერთს და კრიტიკოსები მას, ყოველგვარი არგუმენტების გარეშე, ავტორის მსოფლმხედველობის გამომხატველად მიიჩნევენ. ეს ჩანახატები, მათი თემიდან გამომდინარე, საფიქრებელია, რომ მართლაც არის პოემა „განდეგილის“ შემოქმედებითი ჩანაფიქრის პირველსახე, მაგრამ მისი გმირის - ირაკლის შეხედულებები, ისევე, როგორც მწყემსი ქალისა, არ შეიძლება ასე დაუსაბუთებლად, დოკუმენტური მასალების საპირისპიროდ, ავტორის თვალსაზრისის გამომხატველად მივიჩნიოთ. მართალია, ირაკლი თავისი გამონათქვამებით უპირისპირდება ჭეშმარიტებას, მაგრამ ეს არის მხოლოდ გმირი და არა თვით ავტორი. წარმოვიდგინოთ, რამდენად სწორი იქნებოდა, შექსპირის რიჩარდ მესამიდან“ მხოლოდ მთავარი გმირის გამონათქვამები ან მცირე მოცულობის დიალოგები რომ შემორჩენილიყო ჩვენამდე ან ამა თუ იმ ბოროტების ამსახველი სცენა და მათ საფუძველზე გვემსჯელა პიესის ავტორის პიროვნებაზე, გაგვეთანაბრებინა გმირის ბუნება და მისი მსოფლმხედველობა ავტორისასთან. ასევე არ შეიძლება დაუმთავრებელი პიესის ან რაიმე თხზულების გმირის იდეათა გამოცხადება ავტორის სულიერი სამყაროს პირდაპირ გამოხატულებად, თუ ამას ძალიან ღრმა, არგუმენტირებულ დასაბუთებას არ წავუმძღვარებთ. ასე რომ არა, ბოროტთა, ავისმოქმედთა, მკვლელთა და მემრუშეთა მამხილებელი არაერთი დიდი ხელოვანი თავად უნდა მიგვეჩნია ბოროტმოქმედად. მწყემსი ქალი და წუთისოფელიპოემა „განდეგილის“ ძირითად ამბავში სულ ორი გმირია წარმოდგენილი - განდეგილი ბერი და მჭყემსი ქალი. წლების მანძილზე კრიტიკოსთა დიდი ნაწილი ამ ქალის სახეს ილიას ერთგვარ იდეალად მიიჩნევს და მის მსოფლმხედველობას და შეხედულებებს მწერლისასთან აიგივებს. ამ ქალის სახეში ზოგი ალეგორიულად „თერგის“ განსახიერებას ხედავს, ზოგი ელინიზმისას, ზოგი რენესანსისას, ზოგი პირველქმნილი ქრისტიანული რწმენისას და სხვ. მოდით, ერთხელ კიდევ გადავხედოთ პოემის თექსტს - მაინც როგორია ეს ქალი, რას ამბობს, რას აკეთებს და რა შედეგამდე მიდის, რადგან, როგორც ნათქვამია, ხე ნაყოფით იცნობა. პოეტი მართლაც საოცრად ხატოვნად აღწერს მის გარეგნულ სილამაზეს:
მომხიბლავი სურათია, მაგრამ თითქოს მთელ ამ აღწერილობას ერთი მიმართულება აქვს - ვნებისაღმძვრელი:
ქალის სილამაზე თითქოს რაღაც აქტიური ძალაა, გულთა დასატყვევებლად შემართული. ეს არის „შვენების ჯადო“, „გრძნება“, „გრძნეული ჯადო“, რასაც იწვევს ქალის შინაგანი არსება და არა ბუნებით მინიჭებული ნაკვთა დახვეწილობა. ვნებისაღმძვრელ ხიბლს, ჯადოს, გრძნეულებას ღვთაებრივ ნიჭთან არავითარი საერთო არა აქვს და ამ შედარებების ხმარებით ავტორი სწორედ იმაზე მიგვანიშნებს, რომ ღვთით დაბადებულ ამ მომხიბლველ არსებაში უკვე სხვა ძალაა გაბატონებული. მწერალს ხაზგასმული აქვს, რომ ბაგეზე შერჩენილი ღიმილი, რომელიც „ზედ დასაკვდომად კოცნას იწვევდა“ და რომელმაც მიიზიდა ბერი, „ძილში ჩაყოლილ ფიქრს თუ ოცნებას“ დაეტოვებინა მის სახეზე. ამრიგად ბერი მისმა გარეგანმა სიტურფემ კი არ აცდუნა, არამედ შინაგანიდან გამომდინარე „გრძნებამ“. ბასილი დიდის სწავლებით, „ხშირად ძილისმიერი ოცნებანი გამოძახილია იმ აზრებისა, რომლითაც დღისით ვართ შეპყრობილნი“, დაძინების წინ კი ქალი ამ ქვეყნის განდიდებით, ჭეშმარიტი ღვთისმსახურების უარყოფით და ხორციელი გულისთქმებით იყო დატყვევებული. ეს ქალი არის ღვთის ხატად შექმნილი ადამიანი, რომელმაც ხორცზე ზრუნვით, გულისთქმათა მონობით და სულის დაკნინებით ხატი იგი „უხმარ ჰყო“. რა აზრისა იყო ილია ამგვარი ადამიანების შესახებ და შეიძლებოდა თუ არა, რომ ეს გმირი მას იდეალიზირებული ჰყოლოდა? 1885 წელს სტატიაში „ღმერთმა ნუ დაგაბეროთ“, ილია წერდა: „ადამიანი ხატებაა ღვთაებისა განა ხორცითა? ადამიანს ხორცის გარდა ერთი რამ სხვა მოჰმადლებია, რომლითაც იგი ადამიანობს ვით კერძო ღვთისა. ის ერთი - სული და გულია, უჭკნობლობის ნიჭით და ღონით დალოცვილი. ეგ ღვთაებრივი ნიჭი, როგორც ყოველივე ღვთაებრივი, დროთა მბრძანებელია და არა ყმა. შესაძლოა ხორცი დაბერდეს, დაუძლურდეს, სული და გული კი ჰყვაოდეს ზეგარდმო მადლით შუქმოფენილი და მრავალფერად გადაშლილი, თუკი ადამიანი საკადრისად უპატრონებს, ადამიანურად მოუვლის, ხორცის მბრძანებლად გახდის და ხორცს არ არ გაალახვინებს... უკეთესნი და უდიდესნი კაცნი ქვეყნიერობაზე ამისთანანი ყოფილან.“ მწყემსი ქალი კი, როცა გაიგებს:
გაიკვირვებს და აღიარებს „ვერ ვიზამ მაგას, ვერ მოვიკლავ გულსო“. იგი გულისთქმებს არის აყოლილი და ამ გულისთქმებზე უარის თქმას გაუმართლებლად თვლის. ამიტომ არ არის შემთხვევითი, რომ ბერს საცდურად სწორედ ის მოევლინა. ილიას ვნებათა დათრგუნვა და სულიერი განწმენდა ადამიანისათვის უპირველეს აუცილებლობად მიაჩნდა. 1895 წლის ერთ-ერთ შინაურ მიმოხილვაში იგი წერს: „ვით მამა ზეცის იყავ შენც სრული“ -აი, თავი და ბოლო ადამიანის ცხოვრებისა. ვის რა მანძილი გაუვლია ცალკე ადამიანია თუ მთელი ერი, - ამ სისრულის გზაზე, ვინ რამოდენად წინ წამდგარა, ვის რამოდენად აღფრთოვანებული აქვს სულთა სწრაფვა ამ გზაზედ დაუღალავად სიარულისათვის, - აი საწყაო, როგორც ცალკე ადამიანის ღირსებისა, ისეც მთელი ერისა.“ არც მწყემს ქალს და არც წუთისოფელს, რომლის მეხოტბეც ის არის და რომელსაც ერთგვარად განასახიერებს კიდეც, ამგვარი სულიერი სწრაფვისა არაფერი ეტყობა. ქალი ამბობს: ღმერთმა რისთვის მორთო ასე ლამაზად წუთისოფელი, თუ არა იმისათვის, რომ ადამიანი ხორციელად დატკბესო. მას ეს ქვეყანა „ლხინთან“ და „სიხარულთან“ აქვს ასოცირებული, მაგრამ არაფერს ამბობს იმ „რყვნაზე“, „წარწყმედასა“ და „ღალატზე“, „ცილსა“ და „ზაკვაზე“, რაც იქ არის გაბატონებული და რის გამოც ბერი განერიდა მას. რა კავშირია ღვთის მიერ შექმნილ მშვენიერებასა და იმ დამღუპველ, მაცდუნებელ ძალას შორის, რომელსაც იგი ბოროტისაგან იძენს ხოლმე? დავაკვირდეთ რას ამბობს ილია ამის შესახებ ქვეყანასთან დაკავშირებით ლექსში „კითხვა-პასუხი“:
მაგრამ ოთხივე ამ კითხვას თითო „მაგრამ“ ახლავს: „მაგრამ რამდენადც მშვენიერი ხარ...“ „მაგრამ რამდენადც საყვარელი ხარ...“ „მაგრამ რამდენადც მადლით სავსე ხარ...“ „მაგრამ რამდენადც მდიდარ-უხვი ხარ...“ და ოთხივე ერთნაირად მთავრდება - „იმდენად უფრო გული მიკვდება.“ ამ შინაგან დიალოგში პოეტი ეკითხება ქვეყანას ამ გულის კვდომის მიზეზს:
ეს ხომ სწორედ ისეთივე შეკითხვაა, როგორიც ასე მტკივნეულად დგას „განდეგილში“ - რატომ უნდა იწვევდეს სილამაზე ცდუნებას. რა იყო მწყემს ქალში ისეთი, რამაც ბერის დაღუპვა გამოიწვია, რატომ არის, რომ წუთისოფელი, რომელიც თითქოს სიტკბოებით არის სავსე, გვაშორებს სულიერ სიახლოვეს მარადიულ ჭეშმარიტებასთან. ვნახოთ ამის შესახებ ქვეყნის პასუხი:
ქვეყანა, რომელსაც მწყემსი ქალი განასახიერებს, სამოთხეს გავს გარეგანი მშვენიერებით, მაგრამ სულიერი დაკნინების გამო იგი შინაგანად ჯოჯოხეთად არის ქცეული და ამიტომაც არის დამღუპველი:
შემთხვევითი არ უნდა იყოს იგივე შედარების გამოყენება „განდეგილშიც“. მწყემსი ქალის მყინვართან მიახლოვებისას ისიც რომ სამოთხიდან ჯოჯოხეთად გადაიქცევა:
როგორც წინდაწინვე გვაუწყა მწერალმა, ასეთი რამ ხდება მაშინ, როდესაც სიწმინდეს ცოდვა მიუახლოვდება, როდესაც ღვთის არა ღირსი შეჰბედავს ამ სამოთხეს. ღმერთმა ყოველივე კეთილი მიჰმადლა ქვეყანასაც და ამ ქალსაც, მაგრამ მათ უმთავრესი - სული უარჰყვეს, ცოდვას დაემონნენ, გულისთქმებს აჰყვნენ და მხოლოდ ხორცი აპატივეს. ლექსს „კითხვა-პასუხი“ ასე ამთავრებს ავტორი:
დავუბრუნდეთ კვლავ მწყემსი ქალის სახის განხილვას და ვნახოთ, აქვს თუ არა მას ასეთი მართალი სული და წრფელი გული. კრიტიკოსთა ერთ ნაწილს ძალიან მოსწონს ქალის უშუალობა და „სიწრფელე“, მაგრამ აქ ისინი სულ სხვა აზრს დებენ და არა იმას, რაც ილიას „წრფელ გულშია“ ნაგულისხმევი. ადამიანმა შეიძლება ხმამაღლა გამოთქვას თავისი განცდები და მოყვეს თავს გადახდენილი ამბები, მაგრამ თუ მას არა აქვს განსჯის უნარი, რა კარგია და რა ცუდი, და არა აქვს სინანული, ეს გულს არ განწმენდს და წრფელს არ გახდის. წრფელი მართალს და სწორს ნიშნავს. ამიტომ სულის სიმართლეც და გულის სიწრფოებაც ერთ სასწორზე უნდა აიწონოს, შედარდეს ღვთაებრივ ჭეშმარიტებას - ღვთის სიტყვას. მწყემსი ქალი შესაძლოა ამბობდეს ყველაფერს, რაც თავს გადახდა და რაც გულში აქვს, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ მას მართალი, წრფელი გული აქვს. ამ გულში უამრავი გულისთქმაა, რომელთაც ის არ ეწინააღმდეგება. საყურადღებოა, რომ ქალი მყინვარის ჯაჭვთან აღმოჩნდა თავისი უგულისყურობის და ერთ-ერთი ამგვარი გულისთქმის გამო. მას დაავიწყდა მამის ნათქვამი - მყინვარს ნუ ენდობი, მზეც რომ ადგეს, უცებ ნიაღვარს წამოჰხეთქს ხოლმეო; ეს დაუდევრობა კი გამოიწვია მისი გულის სიხარბემ, რასაც იგი ხმამაღლა აღიარებს, მაგრამ ცოდვად არ მიიჩნევს, ამართლებს კიდეც, გულს როგორ ვუთხრა, კარგ სანახავზე ნუ ხარ ხარბიო. ასე დაღუპა მწყემსმა ქალმა ცხვარი - მამის ერთადერთი სარჩო-საბადებელი და თავიც საფრთხეში ჩაიგდო. შემდეგ მან თითქოს აღიარა დანაშაული, ჩემნაირ მამის ურჩზე ახია, რაც დამემართაო, მაგრამ ეს სინანული იყო მხოლოდ წუთიერი. მან იქვე კვლავ იმართლა თავი, ეს სულ იმის ბრალია, რომ ვერსად წაუხვალ, „რაც ფათერაკად მოსავალიაო“. ასეთ შემთხვევებზე წერს ილია სტატიაში „ცისკარი 1857 წლიდან 1862 წლამდინა“: „რეგვენი საქმეს წაახდენს, ფათერაკს დააბრალებსო...“ და ამ ხალხური ანდაზის შემდეგ დასძენს: „ბედი რა არის?.. ჩვენი თავის მტრები ჩვენ თითონვე ვართ, ამის ღვიარება ჩვენ გულს გვიძმარებს და ამიტომაც ყველაფერს ბედს ვაბრალებთო“. აი ეს - თავისი დამნაშავეობის შეგრძნება, სინანული ვერ ჩერდება მწყემსი ქალის გულში. იგი უნანელი და უდარდელია. ქალის მონათხრობიდან ვიგებთ, რომ მამის ნათქვამმა, ვიღაც კაცს „სულისთვის ხორცი გაუწირია“ და მყინვარის გამოქვაბულში ცხოვრობსო“, იგი გააკვირვა. სულით და გულით ქრისტიან ადამიანში ამგვარ რამეს გაკვირვება და უარყოფითი დამოკიდებულება არ უნდა მოჰყოლოდა, მაგრამ, როგორც ილია წერს „აჩრდილში“, მწყემს ქალსაც და მის მიერ განსახიერებულ ქვეყანასაც მათი ხსნისთვის ჯვარცმული ღვთის მოძღვრება „დღეს მარტო სიტყვით უქმით რწმენია.“ მწყემსი ქალის მსოფლმხედველობის ამოსავალი ის არის, რომ მას სულისთვის ხორცის გაწირვა უაზრობად მიაჩნია და განა შეიძლება მისი თანამოაზრეობა დავაბრალოთ პოემის ავტორს, რომელიც მრავალგზის და არაორაზროვნად ღაღადებდა, სული უნდა გავხადოთ ხორცის მბრძანებლადო?! „განდეგილის“ წინ დაწერილ პოემაში „მეფე დიმიტრი თავდადებული“ მან ხომ სწორედ სულის და ხორცის დიდი შინაგანი ორთაბრძოლა და პირველის დიდებული გამარჯვება წარმოაჩინა. 1895 წლის ერთ „შინაურ მიმოხილვაში“ იგი წერს: - „ვინცა სჩივის და ჰღაღადებს სახორციელო პურისათვის, ის იმდენადვე, თუ არ მეტად, უნდა იღვწოდეს სასულიერო პურისათვისაც. ადამიანი, თუ მთელი ერი, იმისათვის კი არ არის გაჩენილი, რომ პური სჭამოს, არამედ პურსა სჭამს იმიტომ, რომ კაცურ-კაცად იცხოვროს და აცხოვროს თავის შთამომავალი. „ვით მამა ზეცისა იყავ შენც სრულიო“ - აი თავი და ბოლო ადამიანის ცხოვრებისა...“ არა მხოლოდ პოემა „განდეგილი“, ილიას მთელი შემოქმედება და მისი ცხოვრებისეული პოზიციის ამსახველი თითოეული დოკუმენტი მოწმობს იმას, რომ მწყემსი ქალის დამოკიდებულება სულისათვის ხორცის გაწირვისადმი, ავტორისეულისაგან რადიკალურად განსხვავდება. მწყემს ქალს „არ ესმის“, რა არის კარგი განდეგილობაში ან რა შეიძლება არგოს კაცს სულისთვის ხორცის გაწირვამ - ქვეყნისაგან განდგომამ. ილია ალექსანდრე ეპისკოპოსს ასე მიმართავდა: „თქვენ ხორცი დაუმორჩილეთ სულსა და ერთი უდიდესი სათნოებაც ეს არისო...“ სტატიაში „პატარა საუბარი“ ის ამგვარსავე დამოკიდებულებას გამოხატავს სულის უპირატესობისადმი: „მარტო ასაკოვნება სულისა ადამიანს კაცად ჰხდისო.“ (ი. ჭავჭავაძე, თხზულებანი ათ ტომად, ტ.3, გვ. 427) მწყემსი ქალი წამდაუწუმ ახსენებს ღმერთს: „მიხსენ, ღვთის მადლსა“,„ღვთის სახესავით გარს შუქმოსხმული“, „მიბრალა ჩემმა გამჩენმა“, „ღმერთმა გარჩინოს“, „როგორ თუ ღვთისა? ღმერთს რაში უნდა...“ „ღმერთო, ნუ მიწყენ“, „განა სწყინს ღმერთსა“, „ღვთითვე დაბადებულსა“ და სხვ. მაგრამ ეს სრულებით არ ნიშნავს, რომ ის ჭეშმარიტი ღვთისმოსავია. იგი თავისუფლად ლაპარაკობს ბერთან სულიერ საკითხებზე - რა სწყინს ღმერთს და რა - არა, რა უნდა და რა - არა. ღვთის ამგვარი ხშირი ხსენება და ამაო ლაპარაკი უმაღლეს ჭწშმარიტებაზე, ყველაზე ხშირად ილიას თხზულებათაგან, „კაცია, ადამიანში“ გვხვდება, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ლუარსაბი და დარეჯანი ილიას მხატვრულ გმირთაგან ყველაზე ღვთისმოსავები არიან. „არა ყოველმან, რომელმან მრქუას მე უფალო, უფალო! შევიდეს იგი სასუფეველსა ცათასა, არამედ რომელმან ყოს ნებაი მამისა ჩემისა ზეცათაისაი“ (მათე 7,21), ამბობს უფალი. ადამიანმა მარტო სიტყვით კი არა, საქმით უნდა ადიდოს ღმერთი. ამის თაობაზე ილიას აზრი კარგად ჩანს ერთ თეატრალურ მიმოხილვაში, სადაც ცაგარლის დრამის შესახებ საუბრისას იგი აღნიშნავს: „არც ის მოქმედობს მაყურებელზე სასიამოვნოდ, რომ დედა, საცა გინდა და არ გინდა წამდაუწუმ გაიძახის - მე ჩემი შვილები ჩემის მამულისათვის გამიზრდიაო. ერთხელ ამისი თქმაც მეტია, იმიტომ, რომ ეგ უნდა გვაუწყოს მისმა მოქმედებამ, მისმა საქმემ და არა სიტყვამო.“ თავის მხატვრულ გმირთა სახეების შექმნისას ამ პრინციპს ილია ყოველთვის ითვალისწინებდა. ასე რომ მწყემსი ქალის საქმემ უნდა გამოაჩინოს მისი ღვთისმოსავობა და არა ლიტონმა სიტყვებმა. საქმე კი იმაზე მეტყველებს, რომ მიუხედავად ხშირი სიტყვიერი ხსენებისა თავისი ცხოვრების წესით, ფიქრით და საქმით ის ღვთის მგმობელია. დიდ ხელოვანთა და მათ შორის ილიას მიერ შექმნილ მხატვრულ სახეებს ისეთი სიღრმე ახასიათებს, რომ ამ გმირებს მხოლოდ მათივე ნალაპარაკევზე დაყრდნობით ან საკუთარ თავზე თავისივე შეხედულებიდან გამომდინარე ვერ შევაფასებთ სწორად. ავტორიც მზამზარეულად არასოდეს გვეუბნება - ეს გმირი ასეთია და ის - ისეთიო. როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, გმირის სიტყვა და საქმე, ავტორის მიერ მისი წარმოჩენისათვის გამოყენებული თითოეული სიტყვის ნიუანსი და ელფერი უნდა შეჯერდეს და მხოლოდ მაშინ აღვიქვამთ ცალკეულ მხატვრულ გმირს ავტორის ჩანაფიქრისათვის შესაფერისი სისრულით. თვალი გადავავლოთ, რას ამბობს ილია ხელოვნების ამ ხერხის შესახებ თავის პირველსავე კრიტიკულ წერილში, „ორიოდე სიტყვა...“ კაზლოვს უნდა გვაჩვენოს შეშლილი გოგოს სურათი და თუმცა გვეფიცება იგი შეშლილიაო, ამ გმირის სახეს აბსოლუტურად არაფერი ეტყობა შეშლილობისა, შექსპირის ოფელიასა და მეფე ლირისაგან განსხვავებით. შექსპირი კი „არ ანბობს, რომ ჭკვიდამ შეშლილები არიანო, მაგრამ მიაყოლეთ გონება იმათ სიტყვებს და მაშინვე გაიგებთ შესაბრალებელს შეშლილ ადამიანის სულის მდგომარეობას; იქ წინასიტყვაობა საჭირო არ არის, რომ შეშლილიაო, საქმიდამა ჩანს ყველაფერიო.“მწყემს ქალთან დაკავშირებით საქმიდან ის ჩანს, რომ მისი პირიდან ღვთის სახელის ხშირი ხსენება ის მაცდუნებელი პირბადეა, რომლითაც შეაღწია მან მწირის სენაკში და მოადუნა მისი სიფხიზლე. რეალურად მას ღვთის არც რწმენა ეტყობა, არც სასოება და არც სიყვარული. დავაკვირდეთ ქალის მიერ თქმულ ერთ ფრაზას: „ოღონდ დღეს გავთბე, შენ, შენი ღმერთი!“ ქალი ღვთის სახელით ერთადერთ რამეს ითხოვს - ხორციელ გათბობას. სიტყვები „ოღონდ დღეს გავთბე“ მისი არა მარტო წუთიერი სურვილის, არამედ ალეგორიულად მთელი მისი სულისკვეთების გამომხატველად შეიძლება ჩაითვალოს, რადგან ის მხოლოდ ხორცის განცხრომაზე ფიქრობს და საერთოდ არ აწუხებს ზრუნვა სულისათვის. კრიტიკოსთა ნაწილი მწყემს ქალს უცოდველად მიიჩნევს იმაში, რაც ბერს გადახდა. ჩვენი აზრით, ქალის შედარება, თავისი აქტივობით, „მგზავრის წერილების“ თერგთან არ შეიძლება, მაგრამ, მეორეს მხრივ, იგი მაინც არ არის პასიური მონაწილე იმისა, რაც ბერს მოუვიდა. როდესაც განდეგილს ქვემოდან ხმა შემოესმა, იგი ცდილობდა გაერკვია, ვინ იძახდა დ შემოეშვა თუ არა, მაგრამ მწყემსმა ქალმა ამოსძახა, „რა დროს კითხვაა“, შემიბრალე, ლამის ცა ჩამომექცეს და თავშესაფარი მომეციო.“ თან ღვთის სახელი უხსენა, “ღვთის მადლსაო“. ამით მან ბერს დაფიქრების საშუალება არ მისცა, მოადუნა მისი სიფხიზლე და დაარღვევინა განდეგილური ცხოვრების წესი, რომლის მიხედვითაც ქალს უნდა განრიდებოდა.* (ამის შესახებ დაწვრილებით იხ. ფირუზ მეტრეველი, ჟ „რელიგია“) მწყემსი ქალი არ სჯერდება მხოლოდ თავისი პირადი პოზიციის გამოხატვას განდეგილობასთან დაკავშირებით. იგი ბერის მიერ არჩეულ გადაწყვეტილებასაც უტევს და ცდილობს თავის აზრზე მის გადაყვანას. ამ მიზნით ახარბებს მას წუთისოფლის სიტკბოებას: „მერე იცი კი, რარიგ ტკბილია?!...“ საბოლოოდ მწყემსი ქალი სიწმინდის შეურაცხყოფამდე და ღვთის გმობამდეც კი მიდის სიტყვებით:
ჭირიაო ამბობს „ბეთლემზე“, რაც ცხოვრებისა და სიწმინდის სახლს ნიშნავს. სიკვდილიაო ამბობს ადგილზე, რომელსაც სიკვდილითა სიკვდილის დამთრგუნველის - იესო ქრისტეს შობის ადგილის სახელი ჰქვია, საიდანაც მოგვევლინა სწორედ ჭირთაგან დამხსნელი და სიკვდილისაგან განმათავისუფლებელი, სადაც წმინდა მამებს უდიდებიათ:
მწყემსი ქალი ამით ეწინააღმდეგება და გმობს არა ერთი კონკრეტული ბერის გადაწყვეტილებას არამედ იმ წმინდა სამყოფელს, რომელიც ცისა და ქვეყნის ერთგვარი შემაკავშირებელი, მათი შემრიგებელი იყო. ქალი საკმაოდ აქტიურად ცდილობს მოხიბლოს ბერი და მოაბრუნოს ქვეყნისაკენ. აგონებს მას თვისტომს, ტოლს და სწორს, დედ-მამას, და-ძმას, სახლ-კარს, მოკეთესა და გულშემატკივარს და ბრალს დებს - შენი განდგომა იმას ნიშნავს, რომ ეს ყველაფერი გულიდან ამოგიღია და არ გენაღვლებაო. როგორც ვიცით, სინამდვილეში ეს ასე არ არის, რადგან ქალის მოსვლამდე ბერი მთელი ქვეყნის ხსნისთვის ევედრებოდა ღმერთს:
განსაკუთრებული შინაარსობრივი დატვირთვა უნდა ჰქონდეს იმ ფაქტს, რომ ბერის მყუდროება სიუჟეტის მიხედვით ირღვევა სწორედ მაშინ, როდესაც იგი, ღვთისმშობლის ხატთან დამხობილი, ქვეყნის ხსნას ევედრება ღმერთს. სწორედ ამ დროს შემოესმება მას უცნობი ხმა. მაგრამ ძალიან მძიმე ჯვარია ლოცვა მთელი ქვეყნისათვის, რომელიც ბოროტის სამეუფოდ, ცოდვის სადგურად არის ქცეული:
არის კი ბერი იმისათვის მზად, რომ თავისი ლოცვით ამ ხალხის ცოდვები იტვირთოს, მყინვარის ტაძრამდე აიტანოს და ღვთისმშობლის შემწეობით, რომელიც არის კიბე ადამიანთა ზეცას ამყვანებელი, უფალს მიაწვდინოს? შესძლებს კი ეს ბერი ხსნას იმ ადამიანებისას, რომლებიც, როგორც ამ ქალის სახეში ჩანს, თავად ვერ არჩევენ ცოდვა-მადლს ერთმანეთისაგან, სულ ხორცის განლაღებაზე ფიქრობენ, სული კი ავიწყდებათ? თითქოს ამის შესამოწმებლად ჩნდება პოემაში მწყემსი ქალის სახე, რომელიც ალეგორიული ხატია ამა სოფლისა. ამრიგად ბერი პირისპირ ხვდება მას, ვის გადარჩენაზეც ლოცულობდა წუთის წინათ და სულ მალე ვრწმუნდებით, რომ ჯვარი, რომელიც მან იტვირთა მისთვის მეტად მძიმე აღმოჩნდა. ზოგიერთი მეცნიერი ამ ნაწარმოების განხილვისას აღნიშნავს, თითქოს მწყემს ქალს რაღაც დიდი გამარჯვება მოეპოვებინოს. კიტა აბაშიძე წერს: „პოეტმა წარმოგვიდგინა სურათი სიცოცხლისა და ცხოვრების და მისი უარყოფის - ასკეტიზმის შეტაკებისა, რომელშიაც პირველი დარჩა გამარჯვებული.“ გურამ ასათიანის აზრით: „ქალის წრფელი თავდაჯერება ის ცხოვრებისმიერი ძალაა, რომელიც ქვას ქვაზე არ ტოვებს მწირის ასკეტური პრინციპებისაგანო“. ალეგორიულ აზრს რომ თავი დავანებოთ, ნუთუ ბერის ცდუნება და მისი დაღუპვა ასეთი მისასალმებელია? რა შეჰმატა ამ დაღუპვამ ვინმეს? ილიას ურჯულო მტრის მოკვლაც კი არ ახარებდა და მის სიყვარულს ქადაგებდა, რომ არაფერი ვთქვათ პირად მტერზე, რომლის შესახებაც ამბობს:
რა სიკეთე მოიმოქმედა ასეთი მწყემსმა ქალმა, რომ კრიტიკოსთა ამგვარი აღფრთოვანება დაიმსახურა? ბერს ხომ ბერის სამოსელი არ გაუხდია და ქალთან ერთად ქვეყნად არ დაბრუნებულა „ახალი ცხოვრების“ ასაშენებლად, რომ მატერიალისტური პოზიციიდან მაინც ერთი მუშახელის შემატება ახარებდეთ? ამ პოემის სიუჟეტში რომ რაიმე სასიკეთო და ავტორისათვის მოსაწონი ხდებოდეს, მის ეპილოგში ქარის ქშუილსა და ნადირის ღმუილს არ მოგვასმენინებდა ილია და ერთხელ მაინც გამოაჩენდა იმ „გამარჯვებულ“ მწყემს ქალსა და მის მიერ განსახიერებულ „ტკბილ“ ქვეყანას, რომელთა სახეებიც, როგორც მართლა „ეშმაკის მახისა“ და „ცდუნებისა“, თავიანთი ცოდვიანი მოვალეობის აღსრულების უმალ ქურდის, მპარავის მსგავსად ქრება პოემიდან. ამ ქალზე ისევე შეიძლება ვიხმაროთ სიტყვა „გამარჯვებული“, როგორც ზღვის ტალღებში დასახრჩობად განწირულ ადამიანზე, რომელმაც საშველად მისულიც ჩაიყოლია ზღვის ფსკერისაკენ და საკუთარ თავთან ერთად ისიც დაღუპა. მათეს სახარებაში (18,67) ვკითხულობთ: „ვაი სოფლისა ამის საცთურთა მათგან, რამეთუ უნებლიაითცა მომავალ არიან საცთურნი, ხოლო ვაი მის კაცისა, რომლისაგან მოვიდეს საცთური.“ მწყემსი ქალი ღვთის სახელის მოშველიებით ჭეშმარიტი მართლმადიდებლური რწმენისათვის მიუღებელ აზრებს ქადაგებს, რომლებსაც მკვლევარი ლადო მინაშვილი წიგნში „ილია ჭავჭავაძე“, რატომღაც „პირველქმნილი ქრისტიანული რწმენის“ პოზიციას უწოდებს. ამ ქალს არავითარი კრძალვა არ ემჩნევა ღვთისადმი, რომელმაც ადამიანთა სულიერი სიკვდილისაგან გამოხსნისათვის თავად უცოდველმა „აღიხვნა ცოდვანი სოფლისანი“ და ამისათვის ხორციელი ვნებანიც დაითმინა. ქალი თავისი მიწიერი ფილოსოფიით სრულიად ეწინააღმდეგება მართლმადიდებლობას. რატომ არის მწყემსი ქალი ასეთი მომხიბლველი გარეგნობისა? ზოგ მკითხველში ეს შეკითხვა ეჭვს ბადებს, მწერლის ერთგვარი სიმპატია ხომ არ ჩანს ამაში გმირის მიმართო. საკმაოდ ხატოვნად არის აღწერილი ილიას “გლახის ნაამბობის“ გმირის - დათიკოს გარეგნობაც, მაგრამ ეს არ ნიშნავს არც იმას, რომ იგი სულიერადაც ასეთივე ლამაზია და არც იმას, რომ მწერლისთვის მოსაწონია. „განდეგილის“ ბერს , რომელსაც უნდა დაეთრგუნა თავის თავში ხორციელისადმი სწრაფვა, სწორედ ასეთი ცდუნებისათვის უნდა გაეძლო, რომ სრულყოფილების კიბეზე ამაღლებულიყო. ლოცვით და მარხვით „ხორცუძლურქმნილი“ მისნაირი სახე, ბუნებრივია, მისთვის გამომცდელი ვერ იქნებოდა. ამიტომ უნდა მოვლენოდა სწორედ ისეთი, ხორციელად აყვავებული, მომხიბლველი და მომაჯადოვებელი ქალი, როგორიც პოემაშია წარმოჩენილი. იმაზე, თუ რატომ აღწერა ასე ხატოვნად ილიამ ამ ქალის გარეგნობა, გარკვეულ წარმოდგენას მოგვცემს მისი ერთი დაუმთავრებელი მოთხრობის ეპიზოდი. როგორც ნაწარმოების პირველივე ფურცლებიდან გვიმხელს ავტორი, ეს გმირი მას ადამიანური სიწმინდის, სისპეტაკის, კეთილშობილების განსახიერებად ჰქონდა ჩაფიქრებული. მის შესახებ ავტორი გვეუბნება: „მე მის სახეს არ აგიწერ მკითხველო, იმისათვის, რომ საცა ლაპარაკია სულის სიღონეზედ და ადამიანობის ზნეობითს ძალზედა, იქ სახე შენთვის საჭირო არ არისო.“ როგორც ვხედავთ, როდესაც მწერალი სულიერ სიმაღლეზე მყოფ გმირებს აღწერს, იქ გარეგნობის დახასიათებას არ მიიჩნევს აუცილებლად. მწყემსი ქალის გარეგნობა კი ალბათ საპირისპირო მიზეზით აღწერა ასე ხატოვნად. „ხშირია ხოლმე, როცა სული ჭლექდება, ხორცის დღეობა მაშინ არის; როცა სული ჰყვავის, ხორცი დნებაო“ , წერს ილია „კაცია, ადამიანში“. ამ გმირის სახეში რომ სწორედ ხორცის აყვავება უნდოდა ეჩვენებინა და არა სულის, იმიტომ არ დაიშურა მხატვრული ფერები და მეტაფორები მისი გარეგნობის აღწერისას თორემ, როგორც ცნობილია, პოემის პირველ ვარიანტში ბერის გარეგნულ სახეზე ერთი სიტყვაც არ იყო ნათქვამი. რაკიღა იგი პოემის პირველ ნაწილში სულის ზეობას განასახიერებდა, გარეგნობის აღწერა ზედმეტად მიიჩნია მწერალმა და პოემაში მხოლოდ მისი ერთ-ერთი პირველი მსმენელის თხოვნით დაუმატა შემდეგ. თუმც ამ გარეგნულ აღწერილობაშიაც კი გმირისა უფრო სულია წარმოჩენილი, ვიდრე ხორცი:
და სხვ. მწერალი იმიტომ აღწერდა ერთის მხოლოდ ფიზიკურ სილამაზეს და მეორეს სულიერს, რომ ეს ორი გმირი ამ ნიშნით არის პოემაში შეპირისპირებული, მაგრამ მთავარი კონტრასტი ხორცისა და სულისა მწყემსი ქალის გამოჩენის შემდეგ გადაინაცვლებს თვით ბერის სახეში, რასაც გვიდასტურებს არაერთი ადგილი პოემიდან:
მწყემსი ქალის სახე მწერლისათვის უფრო ერთგვარი საშუალებაა ბერის სულიერი წინააღმდეგობის და გარდატეხის წარმოსაჩენად. ამაში დავრწმუნდებით, თუ დავაკვირდებით ცეცხლის მხატვრულ სახეს, რომელიც ქალის გამოჩენამდე ბერის სენაკში მინავლებული იყო:
ეს უნდა იყოს ბერის ის მდგომარეობა, რომლის სესახებაც იქვე ნათქვამია: „და ხორციელი გულისთქმა ყველა დამარხულა და განსვენებულა.“ საერთოდ ცეცხლი წმინდა წერილში ორი განსხვავებული იგავური მნიშვნელობით გვხვდება. სულ სხვაა ცეცხლი სულიწმინდისა, რომელიც ილიასთან ნახსენებია „გლახის ნაამბობის“ გმირის - მღვდლის სიტყვებში: „ყველას გულში...ღვთისაგან ანთებული ცეცხლი ანთია...“ და სულ სხვაა ცეცხლი გეენიისა. იგი სწორედ ცოდვასთან და ვნებასთან არის დაკავშირებული. ეს ცეცხლი იმავე მოთხრობაში ჩანს გაბრიელის სიტყვებში: „კაცისკვლა, რაც არ უნდა იყოს მაინც დიდი ცოდვაა...ეს მე ვიცოდი და ეს მიკიდებდა ცეცხლს და გულ-ღვიძლსა მწვავდა...“აი, ამგვარ ვნებათა ცეცხლი ჰქონდა ბერს გულში მინავლებული, ქალი კი კელიაში შესვლისთანავე ამ დანაცრებულ ცეცხლს მივარდა, როგორც პირდაპირი, ისე გადატანითი მნიშვნელობით:
მაგრამ ამასაც არ დასჯერდა. იგი თითქოს უცებ გაბატონდა სენაკში - ბერს შეშა მოსთხოვა ცეცხლის დასანთებად და სამაგიეროს გადახდასაც კი დაჰპირდა: „ხვალ თუნდა მთელს ზურგს მე ამოგიტანო“. ამ ნათქვამშიც ჩანს ქალის არასულიერება. ბერს, რომელსაც მთელი ქვეყანა ჰქონდა დათმობილი იმ თავისი სიუხვითა და სილამაზით, განა გაჭირვებაში ჩავარდნილი მოყვასისათვის შეშა დაენანებოდა სანაცვლოს ამოტანას რომ არ დაჰპირებოდა? მაგრამ მწყემსმა ქლმა ამით თითქოს გზა მოუჭრა ბერის მხრივ უარის თქმას. მან ფაქტიურად წინასწარ უთხრა მას, რასაც იფიქრებდა ცეცხლის დანთებაზე უარი რომ მიეღო. ამით მან ერთხელ კიდევ მოადუნა განდეგილის სიფხიზლე ისევე, როგორც ქვემოდან ამოძახილით, რა დროს შეკითხვებიაო. ქალმა ბერს არ მისცა საშუალება, დაფიქრებულიყო, რა შეიძლებოდა მოჰყოლოდა ცეცხლის დანთებას. ამას კი აი, რა მოჰყვა:
ამრიგად, ცეცხლი ის ხორციელი ვნებაა, ბერს რომ მინაცრებული ჰქონდა თავის სხეულში და სტუმარმა რომ დაჟინებით მოითხოვა მისი დანთება. ამიტომ არის განსაკუთრებული ხაზგასმით გამოყენებული იმავე ცეცხლის მხატვრული სახე ამ ქალის აღწერისას. იგი თვით ცეცხლია, იგი თვით ვნებაა:
ამრიგად, საბლოოდ რომ შევაჯამოთ ამ ქალის მხატვრული სახე, ასეთ დასკვნამდე მივალთ: იგი საწუთროს მეხოტბეა, მუდამ ფიქრობს ხორცზე და არა სულზე, წუთიერზე და არა მარადიულზე, რის გამოც წუთისოფლის ალეგორიულ სახედაც კი შეიძლება ჩაითვალოს. იმ წუთისოფლის შესახებ, რომელსაც აქებს და განასახიერებს მწყემსი ქალი, ილიას არაერთ თხზულებაში გამოუხატავს თავისი დამოკიდებულება და იგი მეტწილად უარყოფითია. ერთ-ერთ ლექსში სათაურით „დამაკვირდი“ ვკითხულობთ:
„ოთარაანთ ქვრივის“ ბოლო ეპიზოდში ავტორი წუთისოფელს „უთავბოლოს“ და „უსწორმასწოროს“ უწოდებს. მოთხრობაში „გლახის ნაამბობი“ კი გაბრიელს ათქმევინებს: „წუთის სოფელი იმიტომა ჰრქმევია, რომ ყველაფერი წუთობითა სცოდნია უბედურობის მეტი... დამაწაფა სოფელმა უკვდავების წყაროსა და ბოლოს შხამად ამომადინაო“, რასაც მოაყოლებს რუსთველის დაუვიწყარ სიტყვებს:
ორი ბატონის მონობა არ შეიძლება. ადამიანი ან ცის მსასოებელი უნდა იყოს და ან მიწის. იაკობ მოციქულის ეპისტოლეში (4, 4) ვკითხულობთ: „ამ ქვეყნის სიყვარული მტრობაა ღმრთისა. ამიტომ ვისაც სურს ამ ქვეყნის მოყვარე იყოს, ღმერთის მტრად იქცევა.“ მწყემსი ქალი კი არა მარტო თავად არის ამ სოფლის მოტრფიალე, არამედ ბერსაც აქეთკენ უბიძგებს. ილია ჭავჭავაძის მთელი მხატვრული მემკვიდრეობა და პირადი ცხოვრება ცხადად წარმოაჩენს, რომ იგი ღვთის მსასოებელია და არა საწუთროსი. მან იცის, რომ მაშინაც კი, როცა ადამიანები უსამართლოდ დასძრახავენ და ცილს დასწამებენ, ზეციერ მსაჯულს სიმართლე არ დაემალება და ამიტომ ამბობს:
პირველ რიგში ილია სულისაზე ზრუნავს და არა ხორცისაზე; ამაღლებულზე, მარადიულზე და არა იოლად ხელმისაწვდომზე და წარმავალზე. ამიტომ არ შეიძლება, რომ მწყემსი ქლის სახე ავტორის მხრივ იდეალიზირებული იყოს და მის შეხედულებებს გმოხატავდეს. გამოთქმულია აზრი, რომ: „მწირის სულში გაღვიძებული ლტოლვა ქალისადმი ილიას დახასიათებული აქვს...როგორც უაღრესად პოეტური, თავისებურად ამაღლებული განცდა.“ (იხ. გურამ ასათიანი, „საუკუნის პოეტები„, თბ, „მერანი“, 1988, გვ.168) ეს მოსაზრებაც ალბათ იმას ეყრდნობა პოეტმა ასეთი სიცხადით და დამაჯერებლობით რომ წარმოაჩინა ეს ეპიზოდი, მაგრამ განა ეს გვაძლევს საფუძველს იმისა, რომ ილიას გულისთქმათა და ხორციელ ვნებათა განდიდება დავწამოთ? „...იგი მწირიცა მწყრალი, გულმშრალი...“პოემა „განდეგილის“ მთავარი გმირი ბეთლემის გამოქვაბულში განმარტოებული ბერია. თუმცა კრიტიკულ ლიტერატურაში ამის შესახებ მრავალი განსხვავებული აზრი არსებობს, პოემის ტექსტიდან გამომდინარე, მაინც ცალსახად შეიძლება ითქვას, რომ ასკეტური ცხოვრების გზა, რომელსაც ბერი ადგას, ზოგადად მიუწვდომელი არ არის. ბერის მისვლამდე აქ იყვნენ სახვა მამები, რომლებმაც ბოლომდე ღირსეულად ატარეს განდეგილური ცხოვრების მძიმე ჯვარი და თუ ბერმა ეს ვერ შესძლო, ამის მიზეზი მასში უნდა ვეძიოთ და არა ცხოვრებისაგან განდგომის შეუძლებლობაში, როგორც ამას ზოგი კრიტიკოსი წერს. დამაჯერებლად არც ის გვეჩვენება, თითქოს ბერის დაღუპვის მიზეზი კანონის გამკაცრება იყოს. (იხ. ფირუზ მეტრეველი, განდეგილის პრობლემატიკა, ჟურნ. „ღელიგია“ 1993, №2) პოემის იმ ეპიზოდში, სადაც მისი განდეგილური ცხოვრების წესია აღწერილი, მწერალი არცერთი მხატვრული ნიუანსით არ გამოხატავს უარყოფით დამოკიდებულებას მისდამი. არც ის არის სადმე აღნიშნული, თითქოს ამ ბერს გამოქვაბულში მანამდე მცხოვრებ მამათა კანონი შეეცვალოს და გაემკაცრებინოს, არადა მათ ხომ მიაღწიეს სულიერ ამაღლებას. ბერის ცხოვრების წესი რომ ღვთისათვის სათნო არ ყოფილიყო განა ნიშნად მადლისა სასწაულს მოუვლენდა? ჩვენი აზრით განდეგილის ცხოვრება იმ ეპიზოდამდე, როდესაც იგი მზის ჩასვლას ხარბად დააცქერდება, სრულიად სწორი გზით მიდიოდა და ამის დასტურია ის, რომ მზის სხივი იმ დღესაც, როგორც ჩანს, ჩვეულებრივ უჭერდა ლოცვანს. დავაკვირდეთ პოემის ტექსტს იმ ეპიზოდიდან, სადაც იწყება ძირითადი სიუჟეტური ხაზი ანუ ამბავი, რომელიც თავს გადახდა ბერს ერთი ღამის განმავლობაში:
სიტყვები - „ლოცვით დაღლილი“ თითქოს ერთგვარად გვაფიქრებინებს, რომ ბერი ლოცვისაგან დასასვენებლად გამოვიდა სენაკის კართან და განსვენებას ხორციელი თვალის ტკბობით განიცდიდა. ესეც სიფხიზლის მოდუნებაა. ამის შემდეგ მწერალი ხატოვნად აღწერს ჩამავალი მზის სურათს და მის შემყურე განდეგილს. ბერი უყურებდა ამ სანახაობას, როგორც „უბიწო ხილვას“, „ვით ცხოველს ხატს ღვთის დიდებისას.“ მას, როგორც ჩანს, არ ახსოვდა ღვთის გაფრთხილება: ფრთხილად იყავი, რომ „ცისკენ ახედვისას და მზისა, მთვარისა და ვარსკვლავების, ცის მთელი მხედრობის დანახვისას არ შეცდე და თაყვანი არ სცე მათ...“ (II რჯული, 4,19) ამიტომ პოეტი ყურადღებას ამახვილებს იმაზე, რომ ამ ხილვით განცვიფრებაში მოსული ბერი “წრტყვევნილ იქმნა“ ანუ ამ სიტყვის საბასეული განმარტება რომ მოვიშველიოთ, სრულიად დატყვევებულ იქმნა.“ წუთისოფლის მზეს, როგორც ჩანს, აქვს ერთგვარი ხიბლი. ალბათ ამიტომ თუ დასჭირდა დავით გურამიშვილს ხაზგასმით ეთქვა თავის პოემაში, ჭეშმარიტ მზეს, სიმართლის მზეს - ძე ღვთისას ამ ხილულ მზეზე - თინათინზე არ გავცვლი ანუ საწუთროს მარადიულ სასუფეველზეო:
მზისგან განდეგილის წარტყვევნას რომ ღრმა მნიშვნელობა აქვს და უბრალო აღწერილობითი დეტალი არ არის, ამას მოწმობს ის, რომ მწყემსი ქალის მონათხრობის მიხედვით ისიც ეს - წუთისოფლის მადიდებელი არსება, ისევე უყურებდა ამ სურათს, როგორც ბერი. ქალი და განდეგილი ერთნაირად დაატყვევა ჩამავალი მზის ხიბლმა. ქალი ამბობს:
„თუ ოდესმე მზის ხილვისას მის ბრწყინვალებაში და დიდებულად მოარული მთვარისა იდუმალ მოცთუნებულიყოს ჩემი გული და მეკოცნოს ჩემი ხელისათვის... ესეც სამსჯავრო დანაშაული იქნებოდა, რადგან მაღლა ღვთის უარმყოფელი ვიქნებოდი“, - ამბობს მართალი იობი. ასე რომ, ამ ეპიზოდს მართლაც ღრმა შინაარსობრივი დატვირთვა აქვს. ქალის მხრივ, რომელიც ყველაფერს ხორციელი თვალით უყურებს და აფასებს, ბრწყინვალე მზით აღფრთოვანება გასაკვირი არ არის, მაგრამ ამ საამო საცქერალმა, როგორც ვნახეთ, წარტყვევნა თვით ბერიც. შემთხვევითი არ უნდა იყოს, რომ ფრაზაში - „წარტყვევნულ იქმნა განყენებული“, ხაზგასმულია, რომ ხორციელმა თვალმა არა უბრალო ადამიანის, - განყენებული ბერის სულიერი სიფხიზლე მოადუნა. ეს ერთგვარი სამხილია ბერისა. აქედან იწყება მისი სულიერი დაღმასვლა. გვინდა გავიხსენოთ ერთი რამ, პოემა „აჩრდილში“ ამ საღამოსავით მომხიბლველი დილაა აღწერილი, ასევე მყინვარის ფონზე:
მაგრამ ამ მომხიბლველმა სანახაობამ ვერ დაატყვევა და ვერ აცდუნა პოემის ლირიკული გმირი. იგი ამბობს:
პოეტი თითქოს თავს იმცირებს, „უნდო გონება მაქვსო, ეს მხატვრული ხერხია. სინამდვილეში მას უნდო კი არა, ფხიზელი გონება აქვს, რაც არ აღმოაჩნდა „განდეგილის“ ბერს. ამიტომ „აჩრდილის“ ლიირიკული გმირი ღვთისაგან „ყოვლად მხსნელ სასოებას“ და „მაცხოვნებელ ნუგეშს“ იღებს, ბერი კი ამ ნუგეშს კარგავს და იღუპება. „ჩვენში ხორციელი თვალი უფრო მოქმედობს, ვიდრე თვალი სულისაო“ ზემოთაც ვახსენეთ ილიას სიტყვები და განდეგილში მწერალი თვალნათლივ გვიჩვენებს, რამდენად საბედისწეროა ეს. დავუბრუნდეთ კვლავ განსახილველ ეპიზოდს და დავაკვირდეთ, რა მოჰყვა ჩამავალი მზის სურათის ხარბ ცქერას. ქალი გაშტერდა, ვეღარ მოსხლიტა თვალი მზის მშვენიერებას და ამ ხილვამ თვალთან ერთად გულიც მოსტაცა. მას დაავიწყდა თავისი მოვალეობა - ცხვარი გაფანტა და დაღუპა, მაგრამ მარტო მას მოუვიდა ასე? ჩანს, რომ ქალივით ბერმაც ვერ უთხრა თავის გულს, „კარგ სანახავზე ნუ ხარ ხარბიო“ და დაავიწყდა, რომ აქ სწორედ წუთისოფლის საცდურთაგან განსარიდებლად და მარადიულ ჭეშმარიტებასთან საზიარებლად იყო ამოსული. მას ჯერ ჩამავალი მზის ბრწყინვალებამ მოსტაცა თვალი, შემდეგ კი მწყემსი ქალის გარეგნულმა სიტურფემ:
ცდუნება რომ პოემაში სწორედ წარმტაცი ხილვით იწყება, ამაზე მიგვანიშნებს ავტორის საგანგებო გაფრთხილება წუთისოფლის შესახებ:
განდეგილის თვალი გაიტაცა ჩამავალი მზის ცქერამ. როგორც ჩანს, იგი იმით ცდუნდა, რომ, როგორც „ღვთის დიდების ხატს“, ისე უყურებდა ამ სურათს, მაგრამ განა ღვთის დიდების ჭვრეტა შეიძლება ხორციელი თვალით? მზე მარტოოდენ ქმნილებაა ღვთისა. მოვა დრო, როდესაც ისიც დაბნელდება და მთვარეც აღარ გამოსცემს ნთელს (მათე 24,29) მარადიული, დაუსრულებელი ნათელი მხოლოდ თვით ღმერთია. წმინდა გრიგოლ ნოსელი „ქება ქებათაის„ განმარტებაში წერს: „ვინაითგან უკუე ერთი ხოლო არს სამარადისოდ ერთსა ზედა მდგომარე. უხილავი იგი და უნივთოი ბუნებაი ხოლო ნივთი წარვალს ცვალებითა რაითამე და დინებითა მარადის შეცვალებული. და ესე უცილობელ არს, რამეთუ რომელი მტკიცესა განეშოროს, იგი დაუდგრომელისადა შეყოფილ არს უეჭველად და მის თანა დის და იქცევის და რომელი წარმავალსა ამას სდევდეს და წარუვალი იგი დაუტევოს, უეჭველად ორთაგანვე გამოეხუების. ერთსა მას დატევებითა და მეორესა, რამეთუ დამჭირვად შეუძლებელ არს. (იხ. წმ . კლიმენტი რომაელი, კორინთელთა მიმართ პირველი ეპისტოლე, ჟურნ. „Gზა სამეუფოს“ დანარტი #3, 1997 წ. ამდენად ბერი მაინც წარმავალის ცქერამ გაიტაცა და მარადიულზე ფიქრს მოსწყვიტა. ხორციელმა ხიბლმა სულიერად მოადუნა. იგივე გრძელდება მწყემსი ქალის გამოჩენის შემდეგაც. ქალი, თითქოს იცისო ბერის სუსტი წერტილი, მოაგონებს მას, რომ ეს ქვეყანაც ღვთის შექმნილია:
სიტყვებით:
კი ერთგვარად იმაზეც მიანიშნებს, იმასაც მოაგონებს ბერს, რომ თავადაც, ასეთი ტურფა და მშვენიერი, ღვთის დანაბადია. შემთხვევითი არ არის სულიერი სიფხიზლის შესასუსტებლად აქ ჩამავალი მზის სახის გამოყენება. მზის ჩასვლას სიბნელე მოჰყვება. ამიტომ „ჩამავალი მზე“ ალეგორიული მნიშვნელობით ილიასთან არაერთგზის გვხვდება ადამიანის სულიერ შესუსტებაზე მისანიშნებლად. გარკვეული მხატვრული დატვირთვა აქვს მას მოთხრობებში „სარჩობელაზედ“, „გლახის ნაამბობი“ და სხვ. ბერი, რომელიც მზის სხივით ამოწმებდა თავის სიწმინდეს, მით უფრო ფხიზლად უნდა ყოფილიყო მზის ჩასვლის შემდეგ, როდესაც ეს ნიში აღარ ეძლეოდა, მაგრამ არ ჩანს, რომ ის ამაზე ფიქრობდეს. მსგავსება ბერისა და მწყემსი ქალის მიერ ჩამავალი მზის ჭვრეტაში უკვე მიგვანიშნებს ბერში მიმდინარე არასასურველ ცვლილებაზე. ამას აშკარად მოწმობს ისიც, რომ ჩამავალი მზის ცქერით მოხიბლული ბერის განცდების აღწერა პოემაში მოულოდნელად წყდება სიტყვებით:
ეს შავი ღრუბელი ბოროტი ძალების აღძვრისა და მოახლოებული განსაცდელის მომასწავებელია, რომელსაც ცასთან შეჯახებისას გამაფრთხილებელი ქუხილი მოჰყვა:
ეს არ არის ამინდის უბრალო ცვალებდობა. აკი წინდაწინ გვითხრა მწერალმა:
ამიტომ უნდა ვიფიქროთ, რომ ჭექა-ქუხილს ასეთივე ალეგორიული დატვირთვა აქვს წარმოდგენილ ეპიზოდშიც:
განდეგილმა ბერმა მარადიულ ჭეშმარიტებას მოსწყვიტა სულიერი თვალი და ხორციელი თვალით დატყვევებულ იქმნა წარმავალი მზის მიერ. მწყემსმა ქალმა მამის დარიგება დაივიწყა და მისთვის მინდობილი ცხვარი დაფანტა. განა ამის შემდეგ ამ ფაქტებისაგან მოწყვეტით უნდა განვიხილოთ მყინვარის შესაბამისი სახეცვლილება, რომლის ალეგორიულობაზეც ავტორი თავადვე მიგვანიშნებს?
ბერი ვერ აცნობიერებს თავის სულიერ მოდუნებას. ვერ ხვდება, რომ ეს გაფრთხილება ციდან შესაძლოა მისთვისაც იყოს მოვლენილი. მან ხომ ასე სიამით გააცილა მთის გადაღმა თავისი სიწმინდის შემამოწმებელი მზის სხივი. ატეხილი ავდრის გამო განდეგილი ხელაპყრობილი, ცრემლით ევედრება ღვთისმშობელს ქვეყნის გადარჩენას, მაგრამ მის ლოცვას ალბათ უკვე აღარ აქვს ის მადლი, რომ მთელი ქვეყნისთვის შეეძლოს შუამდგომლობა ღვთის წინაშე. ეს ის დროა, როცა მან ასევე მხურვალედ ჯერ საკუთარი გადარჩენისათვის უნდა ილოცოს, რომ კვლავ მადლით აღივსოს და სხვისი მეოხებაც შესძლოს. მაგრამ განდეგილი ამას ვერ გრძნობს და სულიერად შესუსტებული ტვირთულობს ქვეყნისთვის ლოცვას. იგი მწყემსი ქალის სახით სენაკში უშვებს ღვთის რისხვისაგან გადასარჩენად სწორედ ამ ქვეყანას, მაგრამ თავისი სულიერი შესუსტების, საკუთარ ძალებში ზედმეტი დაჯერებულობის გამო, თავადაც ეცემა. ბერმა იცის, რომ ღმერთმა შეიძლება დაუშვას მისი გამოცდა, მაგრამ არ ჩანს, რომ უფალს ამ განსაცდელის ჟამს გაძლიერებას სთხოვდეს. მას ზედმეტად სჯერა თავისი თავისა. განდეგილი გამოხატავს მზადყოფნას, შეხვდეს განსაცდელს და უშვებს სენაკში უცნობს, რომელიც მისგან შველას ითხოვს:
ამბობს ბერი. იაკობ მოციქულის ეპისტოლეში ვკითხულობთ: „ნუვინ განცდილთაგანი იტყვინ, ვითარმედ ღმრთისა მიერ განვიცდები, რამეთუ ღმერთი გამოუცდელ არს ბოროტისა და არავის განსცდის იგი. არამედ კაცად-კცადი განიცდების თვისისაგან გულისთქუმისა, მიიზიდვის და სცთების. მერმე გულის თქუმაი იგი მიუდგის და შვის ცოდვაი და ცოდვაი იგი სრულ იქმნის და შვის სიკუდილი.“ * (იხ. ახალი აღთქმა და ფსალმუნები, გვ. 295)ამრიგად მიზეზი ამ განსაცდელის აღძვრისა თავად ბერის სულიერი მოდუნება იყო, რამაც ბოროტს საშუალება მისცა განეცადა იგი. რაკი სტუმარი თავისუფლად შედის სენკში, ბერი ამას იმის ნიშნად მიიჩნევს, რომ „დედაღვთისამ“ შეუშვა და არ შერისხა, მაგრამ რატომ უნდა შეერისხა, თუ ეს გამოცდა ღვთის დაშვებით ხდებოდა? მეორეს მხრივ, მზის ხილვით მოცდუნებული ბერი იყო კი კვლავ სასწაულის ღირსი, რომელიც მას, როგორც მწერალი გვეუბნება, „ნიშნად მადლისა“ ჰქონდა მოვლენილი? უცნობი აღმოჩნდა ახალგაზრდა, სიცოცხლით და ვნებით აღსავსე მწყემსი ქალი. შევიდა იგი სენაკში და თითქოს თან შეჰყვა ბერის მიერ უარყოფილი და მიტოვებული მთელი ქვეყანა. მაგრამ განდეგილი თითქოს ამისთვისაც მზად არის - გულში ამბობს:
განსაცდელის ჟამს სიფხიზლე და ღვთისადმი ვედრებაა საჭირო და არა „გულდამშვიდება“. უფალმა უთხრა მოწაფეებს: „იღვიძებდით და ილოცევდით, რაითა არა შეხვიდეთ განსაცდელსა“ (მათე 26, 41). ადამიანი, რომელიც რაღაც განსაცდელის წინაშე დგას და თავისი თავის ამაო იმედი არა აქვს ან ემძიმება განსაცდელი, ღმერთს ევედრება ხოლმე მის აცილებას ან თავისი თავის გაძლიერებას. მაგალითად, ლექსში „ლოცვა“ თვით ილია ამას სთხოვს ღმერთს, როდესაც ურწმუნოებისა და მაცდურების დემონი საწამლავიან თასს მომაწვდის:
ამ სიტყვების შემდეგ ილიას ლირიკული გმირიც იმასვე დასძენს, რასაც განდეგილი: მაგრამ თუ ჩემი გამოცდა გსურს, „იყავნ ნება, უფალო შენიო“, თუმცა, ბერისაგან განსხვავებით, რომელსაც მწყემსმა ქალმა სწორედ ასეთი შხამით სავსე ფიალა მიაწოდა, მას ის სიფხიზლე აქვს, რომელიც პირველ რიგში თავის თავში შეაეჭვებს ხოლმე მორწმუნეს და განსაცდელის არიდებას ათხოვნინებს ღვთისაგან. იმის გამო, რომ უფალს კაცობრივი ბუნებაც სრულად ჰქონდა მიღებული, ადამიანური განცდები (ცოდვის გამოკლებით) მისთვის უცხო არ იყო. ჯვარცმის წინ ისიც, თუ ეს შესაძლებელი იყო, პირველად იმ „სასუმელის“ არიდებას ითხოვდა მამისაგან და თუ არა, მაშინ გაძლიერებას. ღვთის შემწეობის გარეშე არავის ძალუძს განსაცდელის გადატანა, რადგან: „ყოველივე ძალსა თვისსა მინდობილი მსწრაფლ მისდრკების გზათაგან სიმართლისათა შურითა ეშმაკისათა.“ ბერი თუ ამპარტავნებაში არ იყო ჩავარდნილი და თავის თავს არ იყო მინდობილი, მაშინ იგი გულდამშვიდებული არ უნდა ყოფილიყო და სასოებაც ღვთისა უნდა ჰქონოდა და არა საკუთარი თავისა. გამოცდას ბოროტისაგან ასე გულდამშვიდებით შეხვდა ბერი.
წერს ავტორი. მწყემსი ქალი არის საოცრად შთამბეჭდავი განსახიერება ადამიანის გარეგანი სიტურფისა, ღვთის ხატებისა, რომელიც უმთავრესისაგან - ღვთიური სულისაგან განძარცულია და ბოროტის ხელში ადამიანის საცდურადაც არის ქცეული. აი ამ ძალამ დასძლია ღვთიურ მადლს მოკლებული ბერი:
ძალიან ზუსტად, გამოზომილად აქვს აქ მწერალს შერჩეული სიტყვა „გულმშრალი“. წყალი ილიასთან საღმრთო წერილის მსგავსად ძალიან ბევრგან ღვთისმიერ მადლს განასახიერებს, უდაბნო კი ცოდვიანობას. ლექსში „კითხვა-პასუხი“ უკვე ვნახეთ „ურწყული უდაბნოს“ და წრფელი გულის „ნამის“ მხატვრული სახეები. აქ, როგორც ჩანს, მწერალს უნდა მიგვანიშნოს სწორედ იმაზე, რომ ბერის გულს მოაკლდა ღვთიური მადლი, სულიწმინდის მადლი - წყალი მაცოცხლებელი. ზემოთ საუბარი გვქონდა ჩამავალი მზის ხილვით ბერის წარტყვევნაზე. ეს ტყვეობა ამჯერად ქალის ხიბლს დამორჩილებული, კვლავ გრძელდება:
თუ რომელ ტყვეობაზეა აქ ლაპარაკი, თავად ბერი განგვიმარტავს ერთგან თავის სიტყვებში: სული
ბერი განერიდა წუთისოფლის სიტკბოებასა და საცდურს ამ ტყვეობიდან თავის გასათავისუფლებლად, მაგრამ მაინც ვერ შესძლო ამ ბორკილებისაგან თავის დაღწევა. იგი მოცილდა ცოდვილ ადამიანებს, მაგრამ მასაც, როგორც ადამიანს, თან ახლდა თავისი მიძინებული ვნებები და წუთიერი მოდუნება სიფხიზლისა საკმარისი აღმოჩნდა, რომ კვლავ ამ ბორკილების ტყვეობაში აღმოჩენილიყო. სენაკში ქალის შესვლის შემდეგ განდეგილი თანდათან სულ უფრო კარგავს სიფხიზლეს, შეუფერებლად სიტყვამრავლობს, მარტოობას არ ეძებს, არ ლოცულობს და შემდეგ ამისა უნებლიედ ღვთის სამდურავი დასცდება. ჯერ იტყვის:
შემდეგ კი ფაქტიურად უბედურებად ჩათვლის იმ გზას, რომელსაც ის ადგას: გზა ხსნისა ასეთი მერგო მე უბედურსაო...“ მისი დატყვევებული თვალები ამ წუთისათვის უკვე მწყემსი ქალის თვალთახედვით იმზირებიან. პავლე მოციქული ეპისკოპოს ტიმოთეს თავის ეპისტოლეში არიგებს, რომ განერიდონ „ყბედებს“, და „ცნობისმოყვარეებს“, რომლებიც „იტყვიედ უჯეროსა.“ (I ტიმოთე, 5,13) ეპისკოპოსისათვის განკუთვნილი ეს რჩევა მით უფრო უნდა შეესრულებინა განდეგილ ბერს, ის კი დაუჯდა ამ ქალს და მანამ ელეპერაკა, სანამ თავადაც ღვთის გმობაში არ ჩავარდა. ბერის მჭვრეტელობის არიდან თანდათან ქრება ყოველივე სულიერი და შემოდის ხორციელი. ამიტომ ბერი, რომელიც თავის ბედზე გამწყრალი და გულგამშრალია, ჯერ თვალით არის დატყვევებული და გული უცოდველი აქვს, მაგრამ მალე ბოროტი იქაც აღწევს:
ამას კი მოჰყვება ყველაზე საშინელი რამ:
ყოველივე ეს კი ხდება იმიტომ, რომ როდესაც ბერს ღვთის სამდურავი დასცდება და გააცნობიერებს ამას, მწყემსი ქალის მსგავსად, წუთიერი სინანულის შემდეგ, თავისი თავის გარეთ დაუწყებს ძებნას დამნაშავეს. იგი ფიქრობს, როგორ მოხდა, რომ მე არ ვიკმარე ჩემზე უხვად მომადლებული ღვთის კურთხევა, სულის მშვიდობა, მყუდროება და უკმაყოფილება გამოვთქვიო და:
ბერს რომ მის მიერ ჩადენილი ცოდვის მიზეზი თავის გარეთ კი არა, თავის თავშივე ეძებნა, მისი განსაცდელი შეიძლება ასე არ დამძიმებულიყო, მაგრამ თვალი, რომელიც მისი ცდუნების მიზეზს ეძებდა, უცებ გადააწყდა კვლავ ამ ცდუნებას. მწირი გულისთქმამ შეიპყრო და ქალის საკოცნელად დაიხარა. იგი მალევე მოეგო გონს, მაგრამ ეს გულისთქმა, როგორც უფალი გვასწავლის, იგივე ცოდვაა, რადგან „ყოველნი, რომელი ჰხედვიდეს დედაკაცსა გულისთქუმად მას, მუნვე იმრუშა მის თანა გულსა შინა თვისსა (მათე 5,28) და ეს, რა თქმა უნდა, იცის ბერმა. კვლავ დავუბრუნდეთ მწყემსი ქალის მონათხრობს. რა მოხდა, როდესაც ჩამავალი მზის ყურებამ მას თვალთან ერთად გულიც მოსტაცა? დაავიქყდა მამის ნათქვამი:
როგორც ამბობენ, ასეთია ბერ-მონაზვნური ცხოვრებაც. იგი განსაკუთრებით სათნო და გამორჩეულია ღვთის თვალში სხვა ღვაწლთა შორის, მაგრამ ბრძოლები და წინაღმდეგობებიც დიდი აქვს და დაცემის შემთხვევაში - განსაცდელი უფრო ძლიერი. როგორც მყინვარზეა ნათქვამი: „უცებ სამოთხეს ჯოჯოხეთად ჰქმნის.“ შესაძლოა მწყემსი ქალის ნათქვამით მწერალს აქ იმაზე უნდოდა მინიშნება, რომ ამ ქალივით თვალის ტყვექმნილმა ბერმაც დაივიწყა თავისი ზეციური მამის მოწოდება სიფხიზლისაკენ და გაფრთხილება სულიერი ამინდის ცვალებადობის შესახებ. ბოროტმა ჯერ თვალი მოსტაცა, შემდეგ - გული და ბოლოს იმედიც დააკარგვინა. როდესაც მწყემსი ქალი გონს მოეგო, ცხვრის გამობრუნება მოინდომა, მაგრამ გვიანღა იყო. ფარა სეტყვამ დაუფრთხო და დაღუპა. ატყდა თუ არა ავდარი, ბერიც სენაკში შებრუნდა და „ცრემლით ალტობდა ღვთისმშობლის ხატს“, რომ ქვეყანა - მისი გაფანტული ფარა - ადამიანები გადაერჩინა, მაგრამ, როგორც ვხედავთ, მაინც დააგვიანა, რადგან არა თუ ქვეყანა, თავიც კი ვეღარ გადაირჩინა. ბერის დაცემის შემდეგ ეს ქალი პოემიდან ქრება, აღარ ჩანს, თითქოს მისი მისია ამოიწურა. იგი ერთგვარი საშუალებაა პოემის მთავარი გმირის - ბერის სახის წარმოსაჩენად და მისი შინაგანი გარდატეხის საჩვენებლად. ამ სახეს ავტორი იყენებს იმისათვის, რომ განდეგილად მცხოვრები ბერი კვლავ შეახვედროს და შეაჯახოს წუთისოფელს, მაგრამ, ამას გარდა, მწერალი აქ უნდა იყენებდეს კიდევ ერთ უცნაურ ხერხს, რომელზედაც ჩვენ სხვა ნაწარმოებების განხილვისასაც გავამახვილეთ ყურადღება. გმირის სახის გასაშლელ-გამოსავლენად იგი ზოგჯერ ყურადღებას გადაგვატანინებს ხოლმე სულ სხვა გმირზე ან სხვა მოვლენაზე, მაგრამ მისი დახასიათებით მხედველობაში აქვს ის პირველი, უფრო მნიშვნელოვანი სახე. იმ ანდაზის მსგავსად, „ძაღლსა სცემდნენ, რძალს ასმენდნენო“. მაგალითად „ოთარაანთ ქვრივში“ იმისათვის, რომ მიგვანიშნოს, შვილმკვდარ ქვრივთან თვალყურის საგდებად მისულ დედაკაცს თავისი მოვალეობა დავიწყებოდა და „გულიანად ეძინაო“, რამდენჯერმე, აშკარა ხაზგასმით ხან მთხრობელს და ხან მწყემსებს აქებინებს ძაღლს, რომელსაც იმ ქალისაგან განსხვავებით, ქვრივის შინიდან გასვლა არ გამოეპარა. „ფრთხილს ძაღლს პატრონის გარედ გასვლა არ გამოეპარა...“ამბობს მთხრობელი; „დახე, ძაღლი პატრონს არ მოჰშორებია!.. დალოცვილი პირუტყვია. ბარაქალა, ძაღლო, ბარაქალა!...“ წამოიძახებს თუში მეცხვარე. „მემცხვარემ და ნამეეეეტნავად თუშმა იცის ყადრი ამ ერთგულის და მართლა საქებარის ოთხფეხისა...“ ამბობს ისევ მთხრობელი. ერთადერთხელ არის ნათქვამი - „ბებერმა დედაკაცმა კი ვერ შეუტყო ავადმყოფს გაპარვა, - იმას ისევ გულიანად ეძინაო“, მაგრამ ძაღლის ასეთი დაჟინებული ქება ფაქტიურად ამ ქალის უგულისყურობის სამხილია. მწყემსი ქალის მიერ წარმტაცი სანახაობით დატყვევების გამო მამის ნათქვამის დავიწყება და ფარის დაღუპვაც „განდეგილში“ ასეთივე არაპირდაპირი მიზნით, ფაქტიურად ბერის ხასიათის წარმოსაჩენად უნდა იყოს შემოტანილი. საბოლოოდ რამ დაღუპა ბერი? თვალი მივადევნოთ პოემის სიუჟეტის შემდგომ განვითარებას. განდეგილი ელოდა მზის ამოსვლას, როგორც თავის „უკანასკნელ ნუგეშს“. იგი კვლავ ითხოვდა ღვთისაგან სასწაულს, რომელიც მას ნიშნად მადლისა მოუვლინა უფალმა. მზე რომ ამოვიდა, მწირი გახარებული შევარდა სენაკში; მზის სხივი რომ დაინახა, გულზედ მოეშვა და სასოება დაუბრუნდა და, როდესაც ღვთისმშობლის ხატზე კვლავ მადლით და ნუგეშით გადმომზირალი დედა ღვთისა დაინახა და არა ის ქალი, როგორც იმ ღამით, იმედი მიეცა, რომ ღვთისაგან არ იყო შერისხული, მაგრამ დააყრდნო ლოცვანი სხივზე, სხივმა არ დაიჭირა და „უკანასკნელი ნუგეში“ გაქრა. ბერმა გამშრალმა და ზარდაცემულმა შეჰბღავლა ღმერთს და სული განუტევა. ყურადღება მივაქციოთ ბერის ორიოდ გამონათქვამს. ერთგან იგი მწყემს ქალს ეუბნება:
ბერის ნათქვამიდან ისე ჩანს, თითქოს ღვთისაგან გაწირული ადამიანიც არსებობდეს. იგივე აზრი ჩანს მის ფიქრებში საკუთარი თავის შესახებაც: „არ შერისხულა, სჩანს, ჯერედ ღვთისგან!..“ შესაძლოა ასეთმა ფიქრმა მიიყვანა იგი ბოლოს სასოწარკვეთილებამდე. ღმერთი თავისი ნებით არავის არ წირავს. მისი „მარჯვენე შემწყნარებელი“ ყველას უძღვის წინ მთელი ცხოვრების მანძილზე, ვისაც მისი სასოება აქვს. უფალმა ბრძანა წინასწარმეტყველის პირით: „ნებსით არა მნებავს სიკვდილი ცოდვილისა, არამედ მოქცევა და ცხოვრება მისი.“ სიმეონ ახალი ღვთისმეტყველი ბრძანებს: „უწყი ვითარმედ არა სიდიდე შეცოდებათა, არცა ცოდვათა სიმრავლე აღემატების ღვთისა ჩემისა მრავალსა სულგრძელებასა და კაცთმოყვარებასა. არამედ წყალობითა და თანალმობითა მხურვალედ შემნანებელთა განჰსწმედ და განანათლებ და ნათელ-ჰყოფ ზიარებითა.“ ღვთის კაცთმოყვარეობის იმედით აღსავსე იოანე ოქროპირი კი ასე მიმართავს უფალს: „...რამეთუ მეძავი, ცრემლით მოსრული, არა განჰსდევნე, არცა ავაზაკი განარე, რომელმან იცნა მეუფება შენი. არცა რომელი მდევარ იყო დაუტევე, შეინანა რა, არამედ სინანულით მოსრული შენდა ყოველნი გუნდსა მოყვარეთა შენთასა დააწესენ...“ ბერი იმ შეცოდების გამო კი არ დაღუპულა, რომლის შესახებაც ზემოთ ვისაუბრეთ, არამედ ამ ცოდვით გამოწვეული უიმედობის გამო. წმინდა მამათა ცხოვრებიდან ცნობილია არაერთი შემთხვევა, რომ ამგვარი და უფრო მძიმე ცოდვების შემდეგაც კი ბერებს ღრმა სინანული უჩვენებიათ და გადარჩენილან. მაგალითად 1895 წელს ჟურნალ „ნივაში“ გამოქვეყნდა წმინდა მარტინიანის ისტორია. ბერთან, მისი შეცდენის განზრახვით, ასევე ქარიშხალში მივიდა მწყემსად გადაცმული ახალგაზრდა დიდგვაროვანი ქალი. აქაც ბერი მოიხიბლა ქალის გარეგნობით და აკოცა. მაგრამ დილით საოცარ სინანულში ჩავარდა და საკუთარი თავის დასასჯელად ცეცხლის ალზე ფეხები დაიწვა. ამის შემყურე ქალს თავადაც სინანული დაეუფლა. ამბავი მთავრდება იმით, რომ ბერიც გადარჩება და ქალიც სხვა მონასტერში მონაზვნად აღიკვეცება. ამგვარი შემთხვევები, წმინდა მამას მის საცდუნებლად განზრახ მისული ადამიანი რომ გადაერჩინოს და ჭეშმარიტების გზაზე დაეყენებინოს, არაერთია. ასეთივე შესაძლებლობა მიეცა პოემის გმირ განდეგილსაც. იაკობ მოციქული წერს: „ნეტარ არს კაცი იგი, რომელმან დაუთმოს განსაცდელსა, რამეთუ გამოცდილ იმნეს და მოიღოს გვირგვინი ცხორებისაი, რომელი აღუთქუა ღმერთმან მოყუარეთა მისთა“ (1,12), მაგრამ ბერმა გარდა იმისა, რომ ქალზე დადებითი გავლენა ვერ იქონია, თავად მოექცა მისი გავლენის ქვეშ და როცა ეს გააცნობიერა და ნახა, რომ მისი სიწმინდე შელახული იყო და ღვთისაგან ამ სიწმინდის ნიშნად მოვლენილი სასწაული აღარ ეძლეოდა, სასოწარკვეთილებით დაიღუპა. უიმედობა რომ არ ჰქონოდა, მისი გადარჩენა ალბათ შეიძლებოდა, მაგრამ სასოწარკვეთილება დამღუპველი აღმოჩნდა. როგორც ცნობილია, გარკვეული სინანული თავისი ცოდვის გამო იუდამაც გამოავლინა, მაგრამ მისი დაღუპვა უსასოობამ, უიმედობამ გამოიწვია. ასე დაემართა ბერსაც. არსებობს აზრი, რომ „განდეგილის ლოცვის მთავარ მიზანს საკუთარი სულის გადარჩენა წარმოადგენს“* (იხ. გურამ ასათიანი, „საუკუნის პოეტები“, თბ. 1982); რომ „ილიას განდეგილი ეგოცენტრისტია, მისთვის არ არსებობს მოყვასის არსებობა და მისდამი სიყვარული... მისი სულიერი სალარო მრუდეა და მახინჯია, ცრუ და ყალბი. ყალბ ღირებულებათა „ანატოგე“ ამაღლება კი ობოლი ოცნებაა. ამიტომ დაამარცხა ილიამ თავისი განდეგილი“ (იხ. შალვა კალანდაძე, „ილია ჭავჭავაძის რელიგიის ფილოსოფია“, „ილია ემიგრანტთა თვალით“, ტ.I, გვ.198) მაგრამ არის კი ეს ასე? განა ავტორმა თავადვე არ გვითხრა, ჭექა-ქუხილის ატეხისას ბერი ქვეყნის ხსნას ევედრებოდა ღმერთსო? აქედან ის უფრო საფიქრებელია, რომ მოძმეთა გადარჩენისთვის მხურვალედ მლოცველ ამ გმირს ცხოვრების გზის არჩევისასაც მათზე ზრუნვა ჰქონოდა განზრახული. ზემოთაც ვთქვით, ბევრი წმინდა მამის ლოცვას ათასჯერ დიდი შემწეობა მოუტანია ადამიანებისათვის, ვიდრე სხვათა მატერიალურ ან ფიზიკურ დახმარებას. და თუ ბერს გზაც სწორი ჰქონდა არჩეული და არც „ეგოცენტრისტი“ იყო, რატომ დატრიალდა ყველაფერი ასე თავდაყირა? ჩამავალი მზის ხარბად ყურება მიგვანიშნებს, რომ ბერშიც ხორციელმა თვალმა გაიღვიძა და მიაძინა სულიერი. აი ამ სულიერ სიცარიელეში, ამ ნაპრალში შემოაღწია საცდურმა - გარედან მოისმა ხმა. სულიერად მიძინებულ ბერს შეეპარა ზედმეტი თვითდაჯერება. წარმოიდგინა, რომ უკვე მზად არის გაუძლოს ცდუნებას და ცოდვაში არ ჩავარდეს. ამიტომ „გულდამშვიდებით“ გაუღო კარი იმ საცდურს, რომელსაც ადრე ერიდებოდა. სიფხიზლემოდუნებული და ამპარტავნებაშეპარული ბერი არ აღმოჩნდა იმ სულიერ სიმაღლეზე, რომ ამ შემოტევისათვის გაეძლო. ამჯერად სიძვამ სძლია. დაცემის შემდეგ მისი რწმენის კიდევ უფრო შესუსტება იმაში გამომჟღავნდა, რომ ცოდვის უფსკრულში ჩავარდნილი, სულიერების კიბის პირველ საფეხურზე შედგომას და თანდათანობით ამაღლებას კი არ შეეცადა, არამედ კვლავ მწვერვალზე მოინდომა უცებ აღმოჩენა - სასწაულებრივი ნიში მოითხოვა ღვთისაგან და როცა არ მიიღო, ჩავარდა უკანასკნელ და საბედისწერო ცოდვაში - სასოწარკვეთილებაში. ბერის თავს გადახდენილ ამბავს შეიძლება ტრაგედია ვუწოდოთ, მაგრამ უნდა გავითვალისწინოთ ერთი რამ - ის, რაც მის შესახებ არის მოთხრობილი პოემის ძირითად სიუჟეტურ ნაწილში (ჩამავალი მზის სურათის აღწერიდან...), სრულიად არ შეესაბამება განდეგილური ცხოვრების ჭეშმარიტ გზას. პირიქით, გმირის თითქმის ყოველი ნაბიჯი ამ გზიდან თანდათანობით გადახვევას განასახიერებს. ამიტომ სიუჟეტის პირდაპირ პლანში ტრაგედიას განიცდის ერთი კონკრეტული გმირი, რომელიც არავითარ შემთხვევაში არ არის ასკეტური ცხოვრების ალეგორიული განსახიერება. განდეგილს „რწმენის ტრაგედია“ უწოდეს (იხ. აკაკი ბაქრაძე. ილია ჭავჭავაძე, წიწამური, თბ.„ნაკადული“ 1984, გვ.108), მაგრამ ამ გამოთქმის ერთგვარი ორაზროვნების გამო იგი მოარულ ფრაზად იქცა სულ სხვაგვარი მნიშვნელობით, თითქოს თავისთავად რწმენაში და ასკეტური ცხოვრების წესში იყოს შინაგანი წინააღმდეგობა და იგი განიცდიდეს ტრაგედიას და არა კონკრეტული გმირი და კონკრეტული საზოგადოება. პოემის დედააზრის ამგვარი ინტერპრეტაცია ჩვენი აზრით მიუღებელია. „განდეგილის“ იგავური შინაარსის ამოხსნას აუცილებლად შემდგომი დაკვირვება და ანალიზი სჭირდება. „მთაი მდუმარი...“„განდეგილის“ მიმომხილველები პოემის მხატვრულ სახეთა ახსნის მიზნით ხშირად მიმართავენ ხოლმე „მყინვარის“ მხატვრულ სახეზე დაკვირვებას „აჩრდილისა“ და „მგზავრის წერილების“ შესაბამის სახეებთან შეპირისპირების გზით. ამის შედაგად ისინი განსხვავებულ დასკვნებამდე მიდიან, მაგრამ თვით პრინციპი, რომ ესა თუ ის მნიშვნელოვანი მხატვრული სახე მთელი შემოქმედების ფონზე უნდა იქნას განხილული, თავისთავად სწორად მიგვაჩნია. დავაკვირდეთ მყინვარის სახეს თავდაპირველად მოთხრობაში „მგზავრის წერილები“: „დიდებული რამ არის ეგ მყინვარი. ცისა ლაჟვარდზედ მოჩანდა იგი თეთრად და აუმღვრევლად. ერთის მუჭისოდენი ღრუბელიც არა ჰფარავდა მის მაღალ შუბლსა, მის ყინვით შევერცხლილს თავსა. ერთადერთი ვარსკვლავი, მეტად ბრწყინვალე ზედ დაჰნათოდა, ერთს ალაგს გაჩერებული, თითქო მყინვარის დიდებულს სახეს განუცვიფრებიაო.“ მყინვარის ეს აღწერილობა სავსებით შეესაბამება „აჩრდილის“ შესავალში წარმოჩენილ მის სურათს:
მყინვარის ასეთსავე სურათს ვხედავთ „განდეგილის“ შესავალშიც:
ამ სამი სურათიდან ვიგებთ, რომ მყინვარი დიდებული, დიადი, თეთრი, მყუდრო და აუმღვრეველია. მას ცა ქუდად აქვს და დედამიწა ქალამნად. ცისა და ქვეყნის შუა არის დაკიდული, თითქოს მათი დამაკავშირებელია - ადამიანის ზეცასთან მიმაახლოვებელი. მაგრამ სამივეგან მყინვარის აღწერაში შემოდის ერთგვარი კონტრასტული ელფერი. „აჩრდილში“ ნათქვამია:
ესე იგი მყინვარს, რომელიც ცის გასარღვევად იყო ქვესკნელიდან ამოზიდული, არსებითი გარდატეხა განუცდია - მისი სრბოლა ცისკენ შეყენებულა. მას შემდეგ, რაც მაცხოვარმა თავისი სიკვდილით სიკვდილი დათრგუნა, მართალ ადამიანებს გზა გაეხსნათ ჯოჯოხეთიდან ზეცისაკენ, მაგრამ სასუფეველი იოლად არ მოიპოვება. მის დასამკვიდრებლად ამქვეყნიურ ცხოვრებაში დიდი ძალისხმევაა საჭირო. იგი, როგორც წმინდა წერილში წერია, „იიძულების“. პოემიდან ჩანს, რომ მყინვარს, რომელიც ცის გასარღვევად, ადამიანთა ასამაღლებლად და ზეცას „ამყვანებლად“ იყო ქვესკნელიდან აღმოზიდული, ანუ განასახიერებდა უფლისკენ მიმავალ გზას, ეს ფუნქცია დაუკარგავს. ამით არის გამოწვეული ის, რომ მზის სხივის დანათებაზე:
იგივე აზრი უნდა იყოს ჩადებული განდეგილის სიუჟეტურ განვითარებაში. ეს ჩანს შემდეგი სტროფებიდან:
„აჩრდილშიც“ აშკარად ჩანს, რომ მყინვარი სხვაგვარი იყო და სხვაგვარი გახდა - რომ მისი წარსული და აწმყო კონტრასტულად უპირისპირდება ერთმანეთს. რისი სახე უნდა იყოს ეს მყინვარი თუ არა საქართველოსი, რადგან აქ სუფევს მისი თანამდევი უკვდავი სული; რისი სახე უნდა იყოს დაცარიელებული, მიტოვებული, გაუქმებული ტაძარი - „ბეთლემი“ თუ არა ქართველთა სულიერად დაცლილი დღევანდელობისა, რომელიც იმავე „აჩრდილში“ სწორედ გაუქმებულ ტაძართან არი შედარებული:
ამ ორი პოემის მხატვრულ სახეებში ჩადებულ ღრმა შინაარსს თუ გავიაზრებთ, სულ სხვაგვარად აღვიქვამთ მოთხრობა „მგზავრის წერილებში“ პოემების მსგავსად, მყინვარის დიდებულების აღწერის შემდეგ მისდამი წაყენებულ ბრალდება-საყვედურებს. ყურადღება მივაქციოთ, რომ მოთხრობაშიც, ისევე, როგორც „აჩრდილში“ პოეტი ფიზიკურად უყურებს მყინვარს - ე.ი, უყურებს როგორც სულიერი, ისე ფიზიკური თვალით. ფიზიკურად იგი ხედავს მის გარეგნულ სიდიადეს, სულიერად კი ჭვრეტს იმას, რომ მისი სრბოლა ცისკენ შეჩერებულია, მთავარი ფუნქცია ცასთან დაახლოვებისა, დაკარგული აქვს. ამრიგად ყველა საყვედური მიემართება დღევანდელ მყინვარს: „მყინვარი!.. დიდებულია, მყუდრო და მშვიდობიანი, მაგრამ ცივია და თეთრი. დანახვა მისი მაკვირვებს და არ მაღელვებს, მაციებს და არ მათბობს, - ერთი სიტყვით მყინვარია. მყინვარი მთელის თავის დიდებულებით საკვირველია და არა შესაყვარებელი. აბა რად მინდა მისი დიდება? ქვეყნის ყაყანი, ქვეყნის ქარიშხალი, ქროლვა, ქვეყნის ავ-კარგი მის მაღალს შუბლზედ ერთ ძარღვსაც არ აატოკებს. ძირი თუმცა დედამიწაძედ უდგა, თავი კი ცას მიუბჯენია, განზედ გამდგარა, მიუკარებელია. არ მიყვარს არც მაგისთანა განზედ გადგომა, არც მაგისთანა მიუკარებლობა.“ მყინვარი „უკვდავებისა და განცხრომის დიდებული სახეა. ცივია - როგორც უკვდავება და ჩუმია, როგორც განცხრომა. არა, მყინვარი არ მიყვარს, მით უფრო, რომ მიუკარებლად მაღალია. ქვეყნის ბედნიერების ქვაკუთხედი კი ყოველთვის ძირიდამ დადებულა, ყოველი შენობა ძირიდამ ამაღლებულა, მაღლიდამ კი შენობა არსად არ დაწყებულა.“ „არა, მყინვარი არ მიყვარს: მისი სიცივე ჰსუსხავს და სითეთრე აბერებს! მაღალიაო! რად მინდა მისი სიმაღლე თუ მე იმას ვერ ავწვდები და ის მე ვერ ჩამომწვდება. არა, არ მიყვარს მყინვარი.“ რას შეიძლება ნიშნავდეს ეს საყვედურები? რით აიხსნება, რა აზრია მათში ჩადებული? იქნებ „ცივია“ იმიტომ, რომ სიცოცხლის არსისაგან დაცლილია, „თეთრია“ იმიტომ, რომ ყინულის სუდარა აქვს გადაფარებული, „ყინულოვანია“ იმიტომ, რომ სინანულის ცრემლი აღარ ადნობს ამ ყინულებს. „არ მაღელვებს“ იმიტომ, რომ მოჩვენებითია, „მაციებს და არ მათბობს“ იმიტომ, რომ თავად ცივია. „საკვირველია“ იმიტომ , რომ გარეგნულად დიდებულია, მაგრამ „შესაყვარებელი არ არის“ იმიტომ, რომ ღვთიური მადლისაგან დაცლილია. „შუბლზედ ძარღვი არ აუტოკდება, განზედ გამდგარია და „მიუკარებელია“ იმიტომ, რომ დღევანდელი ადამიანისათვის მიუწვდომელია. ღვთის ღირსის გარდა სხვა ვერ შეჰბედავს, ღვთის ღირსობა კი ყველას დაკარგული აქვს. სამჯერ ამბობს ილია: „არა, მყინვარი არ მიყვარს“, „არა, მყინვარი არ მიყვარს“, „არა, არ მიყვარს მყინვარიო“, თითქოს თავის თავსვე ეკამათება და ძალათი აჯერებს ამ უცნეურ სათქმელს, რომლის დაჯერება მართლა ძნელია. არ მიყვარსო ამბობს იმ თვალწარმტაც, მომხიბლველ სიმაღლეზე, სისპეტაკესა და სითეთრეზე, რომელიც მეტად ბრწყინვალე ვარსკვლავსაც კი აოგნებს, და ამბობს იმიტომ, რომ ხედავს, ეს ყველაფერი შინაარსისაგან დაცლილი გარეგანი ბრწყინვალებაა, გარეგნი სიდიადე, რომლითაც არ უნდა მოიხიბლო. საოცარი მხატვრული დატვირთვა აქვს მწერლის ამ სიტყვებს. მყინვარი ზოგადად საქართველოს წარსულისა და აწმყოს ერთიანი სახე უნდა იყოს, მაგრამ მყინვარი, რომელსაც პოეტი უყურებს და მიმართავს განხილულ ნაწარმოებებში, რა თქმა უნდა, მის დღევანდელობას განასახიერებს. გარეგანი დიდებულება მას წარსულიდან აქვს, მაგრამ აწმყოში ამ დიდებულების მხოლოდ აჩრდილადღაა ქცეული. ამ მხატვრული სახის აღსაქმელად დაგვეხმარება ილია ჭავჭავაძის სტატია „მოკლე ბიოგრაფია ვახტანგ ვახტანგის ძის ჯამბაკურიან ორბელიანისა.“ ეს იყო ადამიანი, რომელსაც ილიას თქმით, სამშობლოს სიყვარულის გზიდან არასოდეს გადაუხვევია და რომელიც იყო უაღრესად ერთგული მისი წარსული სიდიადისა. ილიას მოჰყავს პოეტის ციტატა ლექსიდან „ძველი დმანისი“, სადაც ლირიკული გმირი დგას დმანისის დანგრეული ციხის, კოშკის და ტაძრის - „მამა-პაპათა ისტორიის წმინდა რვეულთა“ წინაშე და ამბობს:
ციტირებულ ლექსს ილია ასეთ კომენტარს უკეთებს: „ჩვენს მგოსანს უყვარს წარსულის დიდების ამბები, უყვარს, მაგრამ რაკი ჰხედავს, რომ ის დიდება აღარ არის და მის სანაცვლოდ წარმომდგარა ახალი შენობა, რომლის კირსა და ქვას, ვით სუსტს ასულს, არც ძალა აქვს და არც ღონე“, გულამოსკვნით მოთქვამს:
ამ ბოლო სიტყვებს ილია ასე განგვიმარტავს, ქვეყანას გარდახდენილი ჭირი და ვაივაგლახი, „როგორც უკვე გარდასული ამბავი, ისე არა სწვავს ადამიანის გულს, როგორც გარდასული ბედნიერება და დაკარგული დიდება. იმ იმედის გარდასვლას და დაკარგვას იმ უმწვერვალეს ტკივილამდე მიჰყავს ჩვენი პოეტი, როცა ყოველივე გრძნობა დუმდება, სასოებას ადგილი აღარა აქვს და საცა მარტო სასოწარკვეთილებაღა ჰღაღადებს თავის საშინელის ზარითა.“ მყინვარი, რომელსაც ილია შეჰყურებს, ფაქტიურად ასევე „არს აღარა“, ასევე „ფანტაზია“ და „ზღაპარია“, რადგან შინაგანად, სულიერად დანგრეულია. ამიტომ ვახტანგ ორბელიანის მსგვსად, რომელიც თავის საყვარელ დმანისს შესძახებს: „განჰქრი, დაინთქე უფსკრულსა შინაო“, ილიაც სამგზის ამოიძახებს: „არა, მყინვარი არ მიყვარსო. ილიას არ უყვარს მყინვარის მოჩვენებითი და მაცდუნებელი სიდიადე, რომელიც რეალური შინაარსისაგან დაცლილია. “შვილმა უნდა იცოდეს, სად და რაზედ გაჩერდა მამა, რომ იქიდამ დაიწყოს ცხოვრების უღლის წევა. შვილს უნდა გამორკვეული ჰქონდეს, რაში იყო მართალი და კარგი მისი მამა, რაში იყო შემცდარი, რა ავი მიაჩნდა კეთილად და რა კეთილი - ავად, რა უმართავდა ხელს, რა აბრკოლებდა, რისთვის ირჯებოდა და მხნეობდა, და რისთვის და რაში უქმობდა. უამისოდ თითონ შვილი, რაც გინდა მხნე და გამრჯელი იყოს, უხორთუმო სპილოს ეგვანება, დავით გურამიშვილისა არ იყოს...“ წერდა ილია სტატიაში „ერი და ისტორია“ 1888 წელს. მართალია, ერის დიდი წინაპარი ნამდვილად იდგა მყინვარის სიმაღლეზე, მაგრამ შემდგომმა თაობებმა ის სიმაღლეები დაკარგა, მომავალს კი პირდაპირ წარსულზე ვერ დააშენებ. ნამდვილი მამულიშვილი თავს არ იტყვილებს მიუღწეველი ოცნებებით და ცდილობს რეალურად რისი გაკეთებაც არის შესაძლებელი, ის დაისახოს ამოცანად. ამის დანახვაში კი მას ეხმარება ისტორიული გამოცდილება. „რომელია სიმაგრე ჩვენის ცხოვრებისა და რომელი სიფუყე და სისუსტე. ამას ხსნის და გვითარგმნის ხოლმე მარტო ისტორია, და თუ იგი დავივიწყეთ, მაშინ დაგვივიწყნია ჩვენის ცხოვრების სათავეც, ჩვენის ცხოვრების ფესვი, ჩვენის ცხოვრების საძირკველი და თუ ასეა - რაღაზედ უნდა დავამყაროთ ჩვენი აწმყო, ჩვენი მერმისი?“ „ისტორია იგი დიდებული ტაძარია, საცა უწირვს ერთიან სულსა ერისას და საცა აღუმართავს ერს თავის დიდებულ და დიდბუნებოვან კაცთა უწმინდესნი ხატნი...“ ვკითხულობთ იმავე სტატიაში, როგორც ვხედავთ, ილია ერის წარსულის ხსოვნას აუცილებლად მიიჩნევს, მაგრამ იმ წარსულს უნდა ჰქონდეს კავშირი აწმყოსთან. ამის შესახებ იქვე წერია: „წარსული მკვიდრი საძირკველია აწმყოსი, როგორც აწმყო მომავლისა. ეს სამი სხვადასხვა ხანა, სხვადასხვა ჟამი ერის ცხოვრებისა ისეა ერთმანეთზედ გადაბმული, რომ ერთი უმეოროდ წარმოუდგენელი, გაუგებარი და გამოუცნობია...“ იმისთანა ერს, რომელსაც ჰქონია ისტორია და დაუვიწყია, არა აქვს „მკვიდრად მოკიდებული ფეხი არსებობისათვის საჭიდაოდ, იმიტომ, რომ, რა იყო - ის დავიწყებული აქვს და, მაშასადამე, რა არის - არც ის იცის. არ იცის რა გაიმაგროს, რისთვის გაიწიროს თავი, რას გამოესარჩლოს და რას არა. ფეხ-ქვეშ გამოცლილი აქვს ის მაგარი მიწა, იგი ტანი თავის ვინაობისა, რომელსაც ისტორია შეადუღებს ხოლმე მამა-პაპათა ნაღვაწ-ნამოქმედარისაგან საშვილიშვილოდ ფეხმოსაკიდებლად და მოსამაგრებლად. იგი დიდება, იგი სახელი, რომელსაც ამისთანა ერი შეინარჩუნებს ხოლმე წარსულისაგან თავის გულში, თავის სამღერალსა და საგალობელში, თავის ზღაპრებსა და მოთხრობებსი, მართალია ბევრს ანუგეშებს ხოლმე ჭირსა და ლხინში, მაგრამ, რაც დრო მიდის, ეგ ნუგეშიც, ისტორიის დავიწყებასთან ერთად, ნელდება და თანდათან ჰქრება, იმიტომ, რომ სამღერალსა და საგალობელში, ზღაპრებსა და მოთხრობებში ჩარჩენილნი სახსოვარნი, ისტორიის დავიწყების გამო მართალს აღარა ჰგვანან და უაზრო და უსაგნო ზღაპრებადღა გარდაიქცევიან, როგორც მთქმელის, აგრეთვე გამგონის თვალშიაც. ამის გამო ამ სახსოვარში ის ცეცხლმოსაკიდებელი ძალღონე აღარ არის, რომელიც კაცს ააფეთქებს ხოლმე მოქმედებისა და გარჯისათვის, და რაკი ეს არ არის, ყოველი ეს განძი და საუნჯეც კი წარსულისაგან გადმოლოცვილი, ამაოა და ფუჭი ერის გამხნევებისათვის, ერის დღეგრძელობისათვის.“ აი. ასეთ ამაოდ ქცეულ განძად არის ქართველთათვის ქცეული ის მყინვარი, რომელიც თავისთავად დიდებულების განსახიერებაა, მაგრამ აწმყოში დაცლილია შინაარსისაგან.
ამბობს პოემა „აჩრდილში“ საქართველოს თანამდევი უკვდავი სული და ამგვარი ფიქრი მართლაც წარტყვევნაა, ამაოა თუ მას არ ახლავს რეალობის შეგრძნება და ფიქრი მომავალზე, მაგრამ აქ ეს ყველაფერი სრულყოფილად არის. „აჩრდილში“ და „განდეგილში“ მწერლის მიერ დასახული მიზანი ერთნაირია - ერის ამაღლება „მცნების ნათლით“ და დაცარიელებული ბეთლემის გამოცოცხლება. ვახტანგ ორბელიანისადმი მიძღვნილი ილიასეული სტატია იმის ახსნაშიც დაგვეხმარება, თუ რას ნუშნავს მყინვარის კატეგორიული დუმილი - „იგივ მდუმარი“, როგორც „აჩრდილშია“ ნათქვამი. დუმილს იწვევს ხოლმე დაცემის შემდეგ სასოების დაკარგვა და უიმედობა. აი, რას ვკითხულობთ ამ სტატიაში: „...მეთვრამეტე საუკუნის თავზარმა და მეცხრამეტის პირველი წლების წეწვა-გლეჯამ საქართველოს ერი მოჰღალა, ქანცი გაუწყვიტა, თავისთავის იმედიც კი დააკარგვინა და, რასაკვირველია, რომ როცა შემთხვევა მიეცა, ერმა თავი თითქო მოსვენებას მისცა და თითქმის ხმაამოუღებლივ დაემორჩილა ახლად მოვლინებულ სვე-ბედსა... თვითვეული ცალკე კაცი და მთელი საზოგადოება საერთოდ თავბრუდასხმულსავით გარინდებული იყო და საქვეყნოდ ხალისი, არცა ღონე არ გამოუჩენია არც უკან მიხედვისათვის, არც წინ დანახვისათვისა, თითქო დიდი ნისლი მოხვევიათ და ელიან, აცა გადიყრისო.“ აი, ამ ნისლით დაბურულს ვხედავთ სწორედ მყინვარსაც:
საერთოდ, არა მარტო მყინვარის, ზოგადად მთის სახეს ილიას შემოქმედებაში მსგავსი ალეგორიული მნიშვნელობა აქვს - აწმყოში დაცარიელებული წარსული სულიერი სიმაღლეებისა. მყინვარის დუმილის მსგავსი მხატვრული აზრით უნდა იყოს დატვირთული მათი დუმილიც ან მწუხარე ბანი. ლექსს მეფანტურე ლეიტმოტივად გაჰყვება ასეთი სიტყვები:
რატომ უსმენდა მეფანტურეს მხოლოდ ეს ნაღვლით მზირალი მთა ან რას ნიშნავს მისი მწუხარე ბანი თუ არა იმას, რომ ბრმა მომღერალი სწორედ მათ ამბავს, მათი წარსული სიდიადის ისტორიას ყვება დ ისინი თავიანთი ბანით უმოწმებენ. ამ მთის აწმყო ისე აღარ ჰგავს მის წარსულს, ისეა ქვეყანა გამოცვლილი, რომ მეფანტურეს თავადვე ახარებს მისი სიბრმავე და ამბობს:
ასევე ჩამქრალი უნდა იყო აწმყოსათვის იმ მთის „თვალებიც“, რომლებიც ნაღვლით იმზირებიან, მაგრამ არ კი ჩანს, რომ რაიმეს ხედავდნენ. ასევე „მთაი მდუმარი“ ისმენს ალაზნის ბუტბუტს პოემაში „რამდენიმე სურათი...“
წარსულიდან მომდინარე ალაზანი კი, როგორც ლექსიდან „ალაზანს“ ჩანს, სწორედ მთის ცრემლით ყოფილა შემდგარი, იმ ძველი, ადრინდელი მთისა, რომელსაც ჯერ არ ჰქონდა დაკარგული უნარი ცრემლთა დენისა. ამიტომ პოეტი ტკბილი წარსულის მოგონებას სწორედ ამ წყლის ტალღებში ეძებს და ამბობს:
„რაც კი არს ჩემს წინ, მომაგონებს მას, რაც დავკარგეო“, ეუბნება პოეტი ალაზანს და აშკარაა, რომ იგივე გულისტკივილი იგულისხმება დიადი მთების დანახვისასაც. მთის ცრემლებზე განსაკუთრებით თბილი და მონატრებით აღსავსე მოგონებაა ლექსში „ქართვლის დედას“:
მთების სიდიადე ხატოვნად არის აღწერილი „ყვარლის მთებშიც“. ნიშანდობლივია, რომ უცხოეთში მიმავალი პოეტი სწორედ მთებს ემშვიდობება, როგორც მშობლიურის და მოსანატრებელის განსახიერებას, მაგრამ აქაც ვხედავთ სახეს დღევანდელი და არა ადრინდელი მთისას, რომლის სიდიადე, მართალია ყმაწვილ პოეტს „კანკალს“ და „ჟრჟოლას“ ჰგვრიდა, მაგრამ მოკლებული იყო უნარს - ნუგეში ეცა ლირიკული გმირისათვის. აი, როგორ მიმართავს მას პოეტი:
მთის სახე რომ აწმყოში ერთგვარად ილუზორული და მოჩვენებითია, ამაზე მიგვანიშნებს ისიც, რომ ილიას არაერთ ნაწარმოებში ვხვდებით მათ არა რეალურ სახეს, არამედ სიზმრისეულ ჩვენებას ან აჩრდილს. ლექსში „სიზმარი“ ვკითხულობთ:
მაგრამ ეს სიზმარია... მეორე ლექსში „ელეგია“ პოეტი ამბობს:
როგორც ვხედავთ, აქაც „ძილი“ და კვლავ „ჩრდილია“, რადგან სულიერად მიძინებულ ქვეყანას დიადი მთების მხოლოდ ჩრდილი თუ შეეფერება. მათ რეალურ სახეს კი, უნდა ვიფიქროთ, ვიხილავთ, როცა ქვეყანა გაიღვიძებს. ასეა პოემა „აჩრდილის“ ეპილოგში:
პოემის „რამდენიმე სურათი...“ შესავალშიც - არა მთებს, არამედ მთების ჩრდილს ვხედავთ:
არსებითად იმავე ჩრდილზეა ლაპარაკი ლექსში „ქართვლის დედას“:
ლექსში „სიზმარი“ ილია თავად განგვიმარტავს, რომ რეალობასა და ჩრდილს შორის დიდი ზღვარია. იგი წერს:
მაგრამ აქაც მხოლოდ ყვავილზე არ არის საუბარი. ამ „ჩრდილებისაგან“ თავის დაღწევა, მათი კვლავ რეალობად ქცევა შეიძლება ერთი გზით - შევწყვიტოთ უნდა ტირილი იმაზე, რაც დამარხულა და დაკარგულა და შევხედოთ მომავალს. წარსულის დავიწყება ცუდია, მაგრამ წარსულით ცხოვრებაც არ შეიძლება. საჭიროა, რომ ობიექტურად იქნას შეფასებული აწმყო და მასზე დაშენდეს მომავალი. სიმართლეს თვალებში უნდა შეხედო, აღიარო, რომ არა ხარ აწმყოში ის, რაც ოდესმე ყოფილხარ. ასე უფრო შესძლებ კვლავ მოპოვებას იმ სიმაღლეებისას. ჩვენი წარსული სიდიადე სარწმუნოებაზე იყო დაფუძნებული და მომავლის შენებაც მისი აღორძინებით უნდა იქნას დაწყებული. ლექსში „ქართვლის დედას“ ვკითხულობთ:
არსებითად იგივე აზრია გატარებული „აჩრდილშიც“. მომავლის ბედს წარსული ვერ განსაზღვრავს, იგი აწმყომ უნდა გადაწყვიტოს. „მეფე დიმიტრი თავდადებულის“ შესავალში ბრმა მეფანტურე ახალგაზრდებს მიმართავს:
ილიას თხზულებებში მთის სახის მხატვრულ დატვირთვას კარგად შენიშნავს ვახტანგ კოტეტიშვილი: „ეს მთები უბრალო გეოგრაფიული ნიშანი კი არ არის, არამედ მისი (პოეტის) პატრიოტული განცდების შესაკრები პუნქტია, საქართველოს ერთგვარი სიმბოლოო“, წერს იგი. (იხ. ქარტული ლიტერატურის ისტორია, XIX ს. თბ. 1959, გვ.354) „აჩრდილის ადრეულ ვარიანტში საინტერესოდ იყო ამ მთებთან დაპირისპირებული „ველის“ მხატვრული სახე. საქართველოს, რომელსაც აწმყოში რეალურად დაკარგული ჰქონდა სიმაღლე მთისა, პოეტი დაჟინებით „ველს“ უწოდებს:
პოემის იმავე რედაქციაში ამ მიმართვას ენაცვლება სიტყვები: „ტკბილო ქვეყანავ!“ ბოლო რედაქციაში კი მიმართვა უფრო კონკრეტიზირებულია: „საქართველოვ“, „ქართვლის სამკვიდროვ“ და „ქართლო“. საყურადღებოა, რომ „აჩრდილის“ ადრეულ რედაქციაში „მთისა“ და „ველის“ სახეებს უპირისპირდება „კლდისა“ და „ხევის“ ალეგორიებიც. ნაწარმოებში „ველზე“ მცხოვრები ადამიანების შესახებ ვკითხულობთ:
ძმის დამღუპველსაც იგივე ბედი ეწია, მაგრამ ამჯერად სხვისგან:
იმ ალეგორიის შინაარსი, რაც „აჩრდილის“ ამ ვარიანტში ჰქონდა მწერალს, მოგვიანებით პირდაპირ გამოთქვა ლექსში „რა ვაკეთეთ, რას ვშვრებოდით...“ და ერთ პუბლიცისტურ წერილშიც: „თუ ოდესმე ან გული შეგვივარდება რაზედმე, ან ხელს გავანძრევთ როგორმე, ეგეც იმისთვის მოხდება ხოლმე, რომ ჩვენს მოძმეს გზა გადავუღობოთ, ორმო გავუთხაროთ და კლდეზე გადავჩეხოთ ხოლმე... უზარმაზარი თხრილია ჩვენ, ქართველების წინ და აინუნშიაც არ მოგვდის! ამ თხრილის პირას ვდგევართ და საკმაოა ხელი გვკრან და შიგ გადავიჩეხებით დედაბუდიანად... ისეთი ღრმაა ეს თხრილი, ისეთი უძირო. ვდგევართ და უღონოდა ვბზუით „მე ვარ და ჩემი ნაბადიო...“ და ამ ბზუილიდან არა გამოდის რა...“ ეს განსაცდელი, ეს კლდე, ხევი და თხრილი ამაოებათა სიღრმეა, ცოდვის უფსკრულია, სულიერი დაცემაა. მისი სიახლოვე გაელვების სახით ასევე ჩანს ლექსში „მწუხარება“:
თითოეული ამ მხატვრული სახის ურთიერთშეჯერებით მკაფიოდ იკვეთება ის აზრი, რომ ამ საშიშროების, ამ განსაცდელის წინაშე მდგომმა რაღაც უნდა იზრუნოს, რომ საფრთხეს გადაურჩეს. პირველ რიგში კი, ალბათ, უნდა გააცნობიეროს თვით საშიშროება, რომელიც ყველაზე მძაფრად ასახულია ლექსში “სიზმარი“ „ბნელი უფსკრულის“ სახით. სულიერი განწმენდის თითოეული ნაბიჯი ამ უფსკრულისაგან მოშორების მცდელობაა და ვინც ამ გზას ადგას, უფალი შეეწევა მას, როგორც წმინდა სამებისადმი აღსავლენ დილის ლოცვებში წერია: „უფსკრულსა შინა სასოწარკვეთილებისასა მდებარეთ“ აღგვადგენს „აღმსთობად და დიდებისმეტყველებად“ ძალსა თვისსა. ეხლა დავუბრუნდეთ „მგზავრის წერილებს“ და გავიხსენოთ, რამ მოიტანა მოთხრობაში „მყინვარზე საუბარი და რა უსწრებდა მას წინ. რუსეთიდან სამშობლოსაკენ მომავალი პოეტი გზაში ხედავს უცხო მიწაზე „ნათრევ ლომს“ დამსგავსებულ თერგს და აღეძვრება ფიქრები მის მიერ ასევე უცხოეთში გატარებული ოთხი წელიწადის შესახებ - როგორი გახდა ის თავად „უცხო ნიადაგზედ გადარგული“, ხომ არ დაავიწყდა მშობლის ენა და გასაჭირი; რა გამოვა მისგან - „ბრწყინვალე მტევანი“ თუ „ძაღლყურძენა“? შესძლებს იგი თავისი უპირველესი ადამიანური ვალის - მამულის სამსახურის პირნათლად აღსრულებას? შესძლებს, რომ გულნატკენი, მტირალი, მგლოვიარე, დავრდომილი, უნუგეშო მისი ქვეყანა ფეხზე წამოაყენოს? ამ განცდებშია პოეტი და თან ეშინია, რომ ეს ამაღლებული ფიქრები მარტო ფიქრებად არ დარჩეს, როგორც ხშირად ხდება ხოლმე, და თავის თავს უსვამს კითხვას - ფიქრი კი, მაგრამ ჩემმა ქვეყანამ საქმე რომ მომთხოვოს, რეალურად რა უნდა ვქნაო. ამ ეპიზოდს ცვლის შეხვედრა რუს ოფიცერთან, რომელიც მთხრობელის თვალწინ დახატავს საქართველოს მომავლის მისეულ გეგმას. ასე შეეჯახება ერთმანეთს პოეტის ფიქრები სამშობლოს გულისტკივილის დაამებასა და ფეხზე წამოყენებაზე რეალურად მისალოდნელი მომავლის ამაზრზენ სურათს. ამის შემდეგ მწერალი ამოდის სტეფანწმინდას. იქ მის თვალწინ გადაიშლება საქართველოს მშვენირი სანახაობა - მყინვარი და თერგი. ეს იწვევს მასში ასოციაციას საქართველოს წარსულის აჩრდილთან და მის აწმყოსთან. მყინვარისაგან განსხვავებით, რომელიც მაღალი, დიდებული, მაგრამ უმოქმედო, ფუნქციადაკარგულია, თერგი სახეა „ადამიანის გაღვიძებულის ცხოვრებისა“, „იმის მღვრიე წყალში სჩანს მთელის ქვეყნის უბედურების ნაცარტუტა“. ნაცრიანი წყალი თავიდან საშინლად მღვრიეა, მისი ნახარში - ნაცარტუტა კი თავადაც წმინდა და გამჭვირვალეა და სარეცხსაც ათეთრებს. ასევე მღვრიე თერგიც შეიძლება ნაცარტუტასავით გამწმენდელად იქცეს, ამით არის ამაღელვებელი და ღირსსაცნობი. თერგსაც ცალმხრივად, იდეალიზირებულად არ აღგვიწერს ავტორი. ჯერ გვეუბნება - ორპირი ყოფილა, „დევგმირული ხმა ჩასწყვეტია“, „დამდოვრებულა“, „მიმკვდარა“, თითქო ან „როზგქვეშ არის გატარებული, ან დიდი ჩინი მიუღიაო“, „საცა მისულა, იქაური ქუდი დაუხურავსო“, მაგრამ მწერალს თერგი ურჩევნია მყინვარს და ამის მიზეზი აი, რა არის - „ქვეყნის ბედნიერების ქვაკუთხედი კი ყოველთვის ძირიდამ დადებულა, ყოველი შენობა ძირიდამ ამაღლებულა, მაღლიდამ კი შენობა არსად არ დაწყებულა.“ ამიტომ ამბობს: მე, „როგორც ქვეყნის შვილს, თერგის სახე უფრო მმწონს, უფრო მიყვარსო“. იგი ერთგვარად განგვიმარტავს - როგორც ქვეყნის შვილსო, ქვეყნის დანგრეული შენობის განახლებისათვის ასე სჯობიაო, იმიტომ, რომ ქვეყნის ბედნიერების ქვაკუთხედის განახლება, მისი დაშენება ილუზორულ მყინვარზე შეუძლებელია. სხვა საქმე იქნებოდა, იგი რომ რეალურადაც ისეთი ყოფილიყო, როგორიც გარეგნულად ჩანდა. კარგია მყინვარის სიმაღლე, მაგრამ წარსულზე, აწმყოს გარეშე, მომავალს პირდაპირ ვერ დააშენებ. დღევანდელი მყინვარი კი სიმაღლის მხოლოდ გარეგანი სახეა, შინაგანად დაფუყული, გულგამოცლილი. წარსულსა და აწმყოს შუა ხიდი ჩატეხილია. ამიტომ ცდილობს პოეტი ჯერ ამ ხიდს აუშენოს ქვაკუთხედი, როგორც თავად ამბობს ერთ პუბლიცისტურ წერილში, „ქვაკუთხედი იმ ხიდს, რომელიც დროთა გარემოებამ ჩატეხა წარსულსა ადა აწმყოს შუა, რომლის ხელახლად გადებას შეუდგა დღევანდელი დღე.“ ამ მიზნით პოეტი ირჩევს არა „სვლაშეწყვეტილ“,„დადუმებულ“ მყინვარს, არამედ თერგს მთელი თავისი ვაითა და ვაგლახით, რადგან ის არის აწმყოს ერთადერთი ცოცხალი ძარღვი. მყინვარი შედგა და ღვთისადმი აღვლენილი ლოცვა ქარის ქშუილმა და ნადირის ღმუილმა შეცვალა. თერგი კი მიმდინარეა და თავისი „საშინელი ხმაურობა“ „ბაყაყების ყიყინზე“ ჯერ არ შესცვლია. აი, ამიტომ ილიამ ქვეყნის ბედნიერების ქვაკუთხედის განსაახლებლად აირჩია არა ზესწრაფვაშეწყვეტილი, შინაგანად დადაბლებული მყინვარი, არამედ თავისი გაღვიძებულობით ამაღლებული თერგი, მაგრამ არა იმიტომ, რომ მეორე ჯობდა პირველს, არამედ იმიტომ, რომ რეალურად ხელმისაწვდომი იყო. არის თუ არა რაიმე კავშირში ამ მხატვრულ სახეთა ჩანაფიქრი პოემა „განდეგილის“ დედააზრთან? ჩვენი ფიქრით - არის. ბერს ისეთივე სიწმინდისათვის ჰქონდა მიღწეული, როგორც ოდესღაც საქართველოს - მისი ლოცვა ღმერთთან მიდიოდა და მადლი ეძლეოდა მისგან. მაშინ მყინვარი მიუკარებელი არ იყო:
მაგრამ ამქვეყნიურმა ცდუნებამ, სულიერი სიფხიზლის მოდუნებამ, ანუ სულიერმა მიძინებამ, რომელსაც ილია ასე ხშირად ახსენებს, ბერიც დასცა, როგორც საქართველო. სულიერი თვალი რომ ღვთისმჭვრეტელობას მოსწყდა და ხორციელი თვალი ქვეყნიერმა დაატყვევა, სწორედ მაშინ დაიძრა მყინვარიდან ვეშაპის მსგავსი ღრუბელი. „მგზავრის წერილებისეული“ მთხრობელისაგან განსხვავებით პოემა განდეგილის მთავარმა გმირმა თავისი და ერის დანგრეული სულიერების განახლება, დაცემის შემდეგ წამოდგომა, ისევ მყინვარის სიმაღლეზე მოინდომა, კვლავ სასწაულებრივი ნიში მოითხოვა, რომელიც მას, წმინდა ცხოვრების საზღაურად ეძლეოდა და არა დაცემის. ამიტომ ვეღარ მიაღწია მისმა ლოცვამ ღმერთამდე და ლოცვანი ძირს დავარდა. ისიც დაიღუპა და წმინდა ლოცვაც, ქვეყნის ხსნისათვის აღვლენილი, შეწყდა. ქართველი ხალხიც, როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, სულიერი დაცემის შემდეგ ზედმეტად მისტიროდა წარსულს იმ გაგებით, რომ პირდაპირ უნდოდა მისი დაბრუნება. იმაზე კი არ ფიქრობდა, რომ იმ წმინდა და ამაღლებული ცხოვრებით წმინდა და ამაღლებული ხალხი ცხოვრობდა და იმ წარსული ყოფის დასაბრუნებლად ჯერ დაკარგული ზნეობრივი და სულიერი სიმაღლის მოპოვება იყო საჭირო. უამისოდ წარსულის დაბრუნება შეუძლებელი იყო. წარსული თავისი სიდიადით ვერ მობრუნდებოდა, რადგან აწმყოსა და მას შორის ხიდი იყო ჩატეხილი და სულიერი მემკვიდრეობითობა დარღვეული იყო. აქედან გამოსავალ ერთადერთ გზად მწერალს ესახებოდა რეალობის ობიექტურად შეფასება. თუ აწმყო ამას გააკეთებდა, იგი შესძლებდა ხიდად გადებულიყო წარსულსა და მომავალს შორის. თერგისა და მყინვარის შედარებისას ილია თერგის სახეს ბაირონთან აკავშირებს იმის გამო, რომ ამ სახეში მუდმივ სწრაფვას ხედავს. ხშირად კრიტიკოსები ილიას მიერ შექმნილ ამ სახეს აქტიური ფიზიკური მოღვაწეობის სიმბოლოდ მიიჩნევენ, მყინვარს კი - პასიური ცხოვრების, ქვეყნისაგან განდგომის, მისი მოძულების სახედ, როგორიც არის მათი აზრით განდეგილობა. ამ საკითხის გასარკვევად გავიხსენოთ ილიას კიდევ ერთი პუბლიცისტური წერილი, რომელიც მან სამოციანი წლების დასაწყისში დაწერა. სწორედ მაშინ, როდესაც დაიწყო „მგზავრის წერილებზე“ მუშაობა. ამ სტატიაში - „ორიოდე სიტყვა თავად რევაზ შალვას ძის ერისთავის მიერ კოზლოვიდგან „შეშლილის“ თარგმნაზედა“ მწერალი ერთმანეთს ადარებს კაზლოვის „Чернец“-ის და ბაირონისეული „მანფრედის“ მხატვრულ გმირებს. იგი კიცხავს კაზლოვს ხელოვნურობისათვის და ხოტბას ასხამს ბაირონს - იმ ბაირონს, რომელიც მან შემდეგ თერგს შეადარა. ამდენად ჩვენთვის განსაკუთრებით საყურადღებოა ეს ეპიზოდი: ბაირონის გმირები კაზლოვის ბერისავით არ კნავიან და ჩივიან, რათა ნუგეში სცეს ვინმემ. ისინი ისეთ აგებულებისანი არიან, რომ თავის ტანჯვების წვაში, ეჭვის ღრღვნასი, თავის სულის წყურვილში ჰხედვენ უკვდავების ღირსს ცხოვრებასა. ისინი არ შეეკედლებიან მონასტრის კედლებსა მოსასვენებლად, იმათ სულ მოძრაობა უნდათ, ისინი არ მირბიან გულის გაუთავებელ წყლულთა მოსარჩენად კაცთან, არამედ თავიანთთავე გულის სიღრმეში და სულის უკვდვებაში ეძებენ სასოწარკვეთილების წამალსა.“ ბაირონის სხვა გმირებსაც ახასიათებს აქტიურობა, ძიება და თვითჩაღრმავება, მაგრამ, როგორც აღვნიშნეთ, აქ ლაპარაკია უპირველეს ყოვლისა „მანფრედზე“, რომლის გავლენასაც განიცდიდა ილიას აზრით კაზლოვი თავისი „Чернец“-ის შექმნისას. თვით ილიას დაინტერესებას ბაირონის ამ პიესით ისიც მოწმობს, რომ მისი ერთი ეპიზოდი თავად უთარგმნია. (ი. ჭავჭავაძე. თხზულებატა აკად. გამოცემა, ტ.3, 1988, გვ. 65) საინტერესოა, რომ ბაირონის ამ პიესაში სულ ორი გმირის სახე იკვეთება და არცერთი აქტიურ საზოგადოებრივ მოღვაწეობას არ ეწევა. ისინი უფრო სულიერად იღწვიან, სულიერ ძიებაში არიან. თხზულების მთავარი გმირი განმარტოებულ ცხოვრებას ეწევა. იგი იღუპება და ამის მიზეზი ნაწარმოებში ახსნილია პიესის მეორე გმირის - აბატის, ანუ მამათა მონასტრის წინამძღვრის მიერ:
ესე იგი, განდგომა საერთოდ სიწმინდის მაჩვენებელია, მაგრამ არა მუდამ. მანფრედი ბნელ ძალებთან დაიჭერს კავშირს და იღუპება. როგორც იგივე აბატი ამბობს:
როგორც ვხედავთ, პიესის არცერთი გმირი აქტიურ საზოგადოებრივ ცხოვრებას არ ეწევა, პირიქით - განრიდებულია ადამიანებს. ამდენად ილია მათ კაზლოვის ბერთან მოძრაობა-უძრაობის ნიშნით ვერ დააპირისპირებდა. ილიას მოსწონს ბაირონისეული გამომსახველობითი ცხოველმყოფელობა გმირებისა. იგი ასახავს ცხოვრებას, როგორიც ის არის. რაც შეეხება კაზლოვის ნაწარმოებს, იგი ვერ ახერხებს ასე ცოცხლად და დამაჯერებლად დაგვიხატოს თავისი გმირი. თუ ბერია და განდეგილ ცხოვრებას ეწევა, რაღას უჩივის ბედს და ითხოვს მაინცადამაინც ადამიანურ ნუგეშს? ამ ბერის სახეში არ ჩანს ის მუდმივი წვა, სულის წყურვილი და მოძრაობა, რაც ბერს უნდა ჰქონდეს და ამიტომ იწუნებს მას ილია. ამდენად, მყინვართან თერგის შედარებისას მწერალს თერგში მხოლოდ ფიზიკური აქტივობა კი არა აქვს განსახიერებული, არამედ სულიერი ზესწრაფვაც. მოძრაობა მარტო გარეგანი ფუსფუსი არ არის. ადამიანის შიგნით ზოგჯერ ბევრად უფრო დიდი ბრძოლები და ძვრები ხდება, ვიდრე ეს ფიზიკურად შეიძლება გამოიხატოს. ამის ასახვას რომ ახერხებს დამაჯერებლად, სწორედ ის მოსწონს ილიას ბაირონში. რაც შეეხება გოეთესთან მყინვარის სახის შედარებას. გამოთქმულია აზრი, რომ გოეთე იყო „მებრძოლი და განმათავისუფლებელი ზნეობრივ, სულიერ სფეროში და არა სახელმწიფოებრივსა და სამოქალაქოში“* (ლადო მინაშვილი, „ილია ჭავჭავაძე, გვ.221) და შეიძლებოდა ამიტომ შეედარებინა ილიას იგი მყინვართან. რაიმე საბუთი იმისა, რომ ილია ასე აღიქვამდა დიდი გერმანელი მწერლის პიროვნებას, ჩვენ ხელთ არა გვაქვს. ილიას იგი თავის პუბლიცისტურ ნაწერებში არაერთგზის ყავს მოხსენიებული და ყველგან დიდი პატივისცემით. იგი მას „დიდ გოეტეს“ უწოდებს.* (ი. ჭავჭავაძე, თხზულებანი ხუთ ტომად, 5 ტ. გვ.54) ჩვენი ყურადღება მიიპყრო ერთმა მსჯელობამ სტატიიდან „პასუხი“ ილია წერს: „როცა ცრუკლასიკური მიმართულება ეცემოდა ევროპიაში და იბადებოდა ნელ-ნელა რომანტიკული მიმართულება... როცა გამოჰსჩნდა გეტე თავის „ვერტერით“... მაშინ ევროპას პირველად ეცა დამატკბობელი სხივი პოეზიისა; მაშინ ცრუკლასიკურ მიმართულებით დათრგუნვილი მწერალნი მივარდნენ მშიერსავით ახალშობილს პოეზიის მიმართულებას, მაგრამ პირველად ვერ იცნეს ვერც გეტეს „ვერტერი“, ვერც „ელოიზა“ ჟან-ჟაკ რუსოსი... მათში სენტიმენტალური სული მოესმათ, ეგ სული მამულთა მისთა განავითარეს და დაჰბადეს სენტიმენტალური სხოლა...“ ამ მიმდინარეობის შესახებ კი ილია ამბობს, რომ იგი არავის არ სჭირდება. ამდენად, გოეთეს ღირსება სწორად ვერ შეიცვნეს მისმა თანამედროვეებმა - იგი მიუწვდომელი იყო მათთვის. შესაძლოა, რომ სწორედ საკუთარი სიდიდით, მაგრამ მიუწვდომლობით ადარებდეს ილია მყინვარს გოეთესთან. სხვაგვარად ამას ვერ ავხსნით, რადგან ფაქტია, რომ ილია ყველგან აქებს გოეთეს. გავიხსენოთ ამასთან დაკავშირებით კიდევ ერთი წერილი, სადაც განხილულია „სანდალას“ წიგნი. მასში თურმე შეუფერებლად არის ნახსენები შილერი. ილია წერს: „როცა გერმანიას თავის მოწონება უნდა, პირველი, ვისაც თავის სასახელოდ ასახელებს ხოლმე, გეტე და შილლერია და ეს მართლა სახელოვანი მწერალი სანდალამ უნდა უარყოს! აფსუს შილლერის სახელო!..“* (ი. ჭავჭავაძე, თხზულებათა აკად. გამოც. ტ.5, გვ. 442) როგორც ვხედავთ, საუბარი ეხება შილერს, მაგრამ ილიას არ დავიწყებია მის წინ გოეთეს სახელის დაყენება და თუ იგი ასე აფასებს შილერს, ჩანს, რომ გოეთე კიდევ უფრო დასაფასებლად მიაჩნია. ამგვარი დამოკიდებულებიდან გამომდინარე წარმოუდგენელია, რომ მას გოეთე ზოგადად უარყოფითად დაეხატა ეს ხომ სანდალას შეცდომის მსგავსი საქციელი იქნებოდა. განხილული ფაქტები კიდევ ერთხელ გვიდასტურებს, რომ „მგზავრის წერილებისეულ“ მყინვარის სახეში ილიას არა აქვს ნაგულისხმევი ისეთი რამ, რასაც საერთოდ მიუღებლად მიიჩნევს და არ აფასებს. ეს არის ის სახე, რომელიც აწმყოს არ არგია იმით, რომ მისი სიმაღლე მიუწვდომელია დღევანდელობისათვის. „მყინვარის სახე მოთხრობაში დაგმობილი კი არ არის, არამედ უარყოფილია მომავლისათვის საძირკვლის განსაახლებლად. მყინვარი დიდებულია, მაგრამ ჯერჯერობით მიუწვდომელი. მისი სიმაღლეების დაპყრობა კი მომავლის საქმეა. როგორც ვხედავთ, გეოგრაფიული ლანდშაფტის სახეები ილიას შემოქმედებაში ხშირად სულიერ და ზნეობრივ სიმაღლეებს უკავშირდება. ამ მხრივ საინტერესოა ერთ წერილში წარსულისა და მომავლის შემაკავშირებლად „ქედის“ დასახელება. ეს ქედი ქვეყნის აწმყოს განასახიერებს. მის შესახებ ვკითხულობთ: „როცა დროთა ბრუნვამ ძველსა და ახალს შუა ამართულს ქედზედ დაგვაყენა, საიდამაც წარსულსაც გადავყურებთ და მომავალსაც, ჩვენ გული აღარ გვიცემს არც მისთვის, რომ წარსულს გავტიროდეთ, და არც მისთვის, რომ მომავალს შევხაროდეთ.“** (ი. ჭავჭავაძე, თხზულებანი ათ ტომად, ტ.5, გვ.205) მთის იგვური სახე მრავალგან არის გამოყენებული წმინდა წერილშიც. ილიას ალეგორიებიც რომ ამ წყაროდან იღებს სათავეს, ამას მოწმობს ერთი ასეთი ციტატაც ილიას პუბლიცისტიკიდან: „მარტო გულწმინდად მიცემული ნუგეში და მარტო გულწმინდად გზად და ხიდად გადებული სიყვარულია იგი უზენაესი მადლი, რომელიც კაცს აღიყვანს „მაღალსა მას მთასა წმიდასა, სადა ჰგალობენ ანგელოზნი ღვთისა დიდებას.“ (ი. ჭავჭავაძე, თხზულებათა აკად. გამოც. ტ.5, გვ.104). წმ. დავითის 23-ე ფსალმუნში ვკითხულობთ: „ვინ აღვიდეს მთასა უფლისასა, ანუ ვინ დადგეს ადგილსა წმიდასა მისსა? უბრალოი ხელითა და წმიდაი გულითა, რომელმან არა აიღო ამაოებასა ზედა სული თვისი და არცა ეფუცა ზაკვით მოყვასსა თვისა.“ როგორც ვხედავთ თითოეულ სიტყვაში ბევრად უფრო ღრმა აზრი დევს, ვიდრე ეს მისი ლექსიკურ-სემანტიკური მნიშვნელობით არის განსაზღვრული. იგავური შინაარსის მქონე სახეთა აუხსნელობას მივყავართ თხზულების შემოქმედებითი ჩანაფიქრის არასწორ აღქმქმდეც კი. „განდეგილის“ ანალიზისას ლიტერატურათმცოდნეები ხშირად იშველიებენ ხოლმე ფსიქოლოგთა, ფილოსოფოსთა, ეთიკოსტა, ესთეტიკოსთა, ქრისტოლოგთა და სხვათა და სხვათა აზრებს, მაშინ, როდესაც პირველ რიგში გასაკეთებელია ის, რაც მათ მიერ უნდა გაკეთებულიყო - თხზულების სტილისტური ანალიზი. მეცნიერების სხვა დარგებიდან კი არ უნდა იღებდეს ლიტერატურის სპეციალისტი რეკომენდაციებს ტექსტის ანალიზისათვის, არამედ ჯერ თავად უნდა იკვლევდეს მას, რადგან მხატვრულ სახეთა ახსნამდე იმ მეცნიერთა მიერ მოწოდებული რჩევები არასწორი იქნება. თუ კრიტიკოსმა ნაწარმოების ყველა მხატვრული სახე სისავსით არ ამოიკითხა და ისე მიაწოდა თხზულება განსასჯელად მაგალითად ფსიქოლოგებს, რა თქმა უნდა, მათაც შეცდომაში შეიყვანს, ისე, როგორც ხშირად მომხდარა ხოლმე. არასასურველ შედეგს მოგვცემს ასეთი რამ ისტორიკოსებისთვისაც, რომლებიც მწერლის პიროვნებას არასწორად ინტერპრეტირებულ მის ნაწარმოებებზე დაყრდნობით წარმოაჩენენ. როგორც განდეგილის მხატვრულ სახეებზე დაკვირვებამ გვიჩვენა, მწერალს სიმაღლე და სისპეტაკე კი არ მოსწყინდა და იმიტომ კი არ თქვა, განზე გამდგარ მყინვარს „გიჟი“, „გადარეული“ თერგი მირჩევნიაო. იგი აქაც იმავე აზრს გამოთქვამს, რასაც შთააგონებდა წარსულით მოტრაბახე ლუარსაბს: „ერთი მაქვს სჯობს ათას მქონდასო“. იმავე აზრს ილია პუბლიცისტურ წერილში „ქვათა ღაღადიც“ გამოთქვამს.* (ი. ჭავჭავაძე, თხზულებანი ათ ტომად, ტ.5, გვ.62). თერგი არის ის, რაც საქრთველოს აქვს, მყინვარი კი რეალურად, არა ჩრდილადქცეული, არა განზე გამდგარი და მდუმარე სახით, არის ის, რაც მას ჰქონდა. ამრიგად პოეტი უარყოფს არა მყინვარს, არამედ მის ბუტაფორიას. რაც უფრო მაღლიდან ეცემა ადამიანი თუ მთელი ერი, მით უფრო დიდია ნგრევა და ნგრევის ტკივილები. ამიტომ თავისთავად სპეტაკი და ამაღლებული ჩვენი წარსული შეიძლება მყინვარივით დამანგრევლად გვექცეს, თუ მას რეალობად მივიჩნევთ და მასზე დავიწყებთ მომავლის საძირკვლის ხელახალ შენებას. მის „ფრთეთა ზვავი“ რისხვით გვემუქრება, რადგან ის არის სამხილი, მაჩვენებელი იმისა, რანი ვიყავით და რანი ვართ. „ესე უფროისად დასაშჯელ არს, უკუეთუ მამაი გუესუას წმიდაი, ანუ ძეი, ანუ ძმაი, და ჩუენ უკეთურნი ვიყვნეთ“, ვკითხულობთ იოანეს სახარების იოანე ოქროპირისეულ განმარტებაში (გვ.148) პოემაში „აჩრდილი“ მწერალი ამ დაკნინებული მდგომარეობიდან გამოსავალზეც მიგვანიშნებს. გაუქმებული ტაძარივით სულიერად დაცლილ საქართველოს თანამდევი უკვდავი სული შთააგონებს, ვიდრე ქართველები საზოგადო ცხოვრების ავ-კარგში არ გაერკვევიან, ზნეობრივად და სულიერად არ განიწმინდებიან და გონების თვალით რეალურად არ შეაფასებენ ვითარებას, მანამდე ისინი არც კი ირწმუნებენ შენს აღდგენასო. იმ ძალად, რომელსაც შეუძლია ქვეყნის ხელახალი აღორძინება დასახელებულია „მცნების ნათელი“. იგივე - „ქრისტესა მცნება“, არის მიჩნეული მომავლის აღზრდის აუცილებელ პირობად ასევე ლექსში „ქართვლის დედას“. არ გვეჩვენება სწორად მოსაზრება, თითქოს „აჩრდილში“ ილია მამულისათვის თავდადებულ გმირს დაეძებდეს, „განდეგილში“ კი - ამას ცვლიდეს „რწმენის რაინდის“ მოთხოვნით * (ფირუზ მეტრეველი, განდეგილის პრობლემატიკა, ჟურნ „რელიგია“, 1993 წ. #2) „აჩრდილშიც“ „რწმენის ნათლით ამაღლებულ“ გმირზეა ლაპარაკი და ამდენად ისიც ასევე რწმენის რაინდია. „ღვთისმშობლის წილხვდომილ ქვეყანაში“„განდეგილთან“ დაკავშირებით ცალკე გვინდა ვისაუბროთ უკანასკნელ ჟამს ჩვენს ლიტერატურათმცოდნეობაში წრმოჩენილი ერთი თვალსაზრისის შესახებ. იგი შეეხება „ღვთისმშობლის ხატის მხატვრულ ფუნქციას“ ამ პოემაში. ხსენებული თვალსაზრისის მიხედვით მაცხოვრის და ღვთისმშობლის სახეებში „სქესობრივი სხვაობა მიწიერიდან გატანილ იქნა იმქვეყნიურში. მიმართება ცალკ-ცალკე ერთისა და მეორისადმი განისაზღვრებოდა სქესობრივი განსხვავებულობის შეგნებით. ქრისტე იყო ცენტრალური პირი რელიგიური კულტისა ქალებისათვის, მარიამი კი მამაკაცებისათვის.“ ანუ ღვთისმშობლის „კულტს მამაკაცი ასკეტებისათვის ჰქონდა მიწიერი ხასიათი.“ (ლადო მინაშვილი, ილია ჭავჭავაძე, გვ. 346) ამ თვალსაზრისზე დაყრდნობით იმ ეპიზოდებს, სადაც პოემა „განდეგილში“ ღვთისმშობელი ან ღვთისმშობლის ხატია ნახსენები, შესაბამისი ფსიქოლოგიური საფუძველი და მხატვრული ფუნქცია აქვს. ჩვენი აზრით, მთელი ეს თეორია სრულიად მიუღებელია, ჯერ ერთი იმიტომ, რომ მისი ფსიქოლოგიური საფუძველი ძალიან შორს არის ილიასეული მსოფლმხედველობისაგან, მეორეც იმიტომ, რომ ღვთისმშობლის ხატის ამგვარ ფუნქციაზე ნაწარმოებში ერთი მცირე დეტალიც კი არ მიგვანიშნებს. ცოდვით დაცემულ ბერს შეიძლება უკადრისი რამ მოეჩვენოს, ან შეუფერებელი რამ გაიფიქროს, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ეს ჩვეულებრივი და ნორმალური მოვლენაა. მით უფრო, რომ ღვთისმშობლის ხატზე ქალის სახის დანახვამ ეს ცოდვილი ბერიც კი შეაძრწუნა. ასეთი ტექსტობრივი მონაცემების გამო არავითარი საფუძველი არა გვაქვს მსგავსი მოსაზრების დასაშვებად, მით უფრო, თუ გავითვალისწინებთ, რომ პოემის ავტორი სპეტაკი სულის მქონე მართლმადიდებელი ქრისტიანი იყო და ამგვარ რამეს გონებაში არ გაიტარებდა. ღვთისმშობელი დედა არის კიბე ადამიანთა ზეცასთან დამაკავშირებელი. მისი გზით განხორციელდა ძე ღვთისა, რომელმაც იხსნა ადამის მოდგმა სულიერი სიკვდილისაგან. ამიტომ ის ადამიანთა შორის უწმინდესი და უპირატესია - ყოვლადწმინდაა. აქედან გამომდინარე, გასაკვირი არ არის, რომ მწერალს ბერის სულიერი მარცხი ღვთისმშობლის ხატზე მწყემსი ქალის სახის ხილვით ეჩვენებინა იმის ნიშნად, რომ მან სიწმინდე ცოდვაზე, ზეციური მიწიერზე, მარადიული წუთიერზე გაცვალა. მეორეს მხრივ. არ შეიძლება არ აღინიშნოს, რომ პოემის მოქმედება არ არის სივრცეში განზოგადებული. ბერი საქართველოში, მყინვარზე გამოკვეთილ მონასტერშია და ამ ღვთისმშობლის ხატს ქვეყნის გადარჩენას ევედრება. საქართველო ღვთისმშობლის წილხვდომილი ქვეყანაა. მაცხოვრის აღდგომიდან ორმოცდამეათე დღეს, სულიწმინდის გარდამოსვლის ჟამს მოციქულებს წილად ხვდათ საქადაგებლად სხვადასხვა ქვეყნებში წასვლა. ღვთისმშობელს სხვა ქვეყნებთან ერთად შეხვდა საქართველო, მაგრამ, რადგან აქ წამოსვლამდე წმინდა მარიამს ეუწყა, რომ მალე მიიძინებდა, საქართველოში ქრისტიანობის ქადაგება მოციქულებმა აღასრულეს. ჩვენი წელთაღრიცხვის პირველ საუკუნეში ისინი სწორედ ღვთისმშობლის ხელთუმნელი ხატით ჩამობრძანდნენ საქართველოში (აწყურის ხატი) და იქადაგეს ქრისტიანობა. მოგვიანებით ღვთისმშობელი მფარველობდა მოციქულთა სწორ წმინდა ნინოსაც. აი, რას წერს ამის შესახებ ილია 1888 წლის „ივერიის“ მეცხრე ნომერში: „ამ ჩვენს ღვთისმშობლის წილად-ხვდომილს ქვეყანას ღვთისმშობლისავე ლოცვით და კურთხევით მოევლინა ზეგარდმო შთაგონებული წმინდა ქალწული, გადმოლახა თავისი უძლურის ფეხითა მთანი და კლდენი... პირქვე დაამხო სალოცავნი კერპთმსახურებისანი და მათს ადგილას აღმართა ჯვარი ქრისტესი, ჯვარი პატიოსანი.“ ღვთისმშობელი განსაკუთრებული მეოხია ბერ-მონაზონთა. მისდამი არსავლენ ერთ-ერთ დაუჯდომელში კი ვკითხულობთ: „ზღუდე ხარ მონაზონთა წესისა ღვთისმშობელო“. „ქართველი მართლმადიდებლები - მამაკაცებიც და დედაკაცებიც ყოველთვის გრძნობდნენ და გრძნობენ ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის მფარველობას მიიჩნევდნენ მას უდიდეს მეოხად ღვთის წინაშე და მისდამი განსაკუთრებული სიყვარული ჰქონდათ. სწორედ ამგვარი დამოკიდებულება ჩანს ღვთისმშობლისადმი „აჩრდილშიც“, სადაც საქართველოს თანამდევი უკვდავი სული ღვთისმშობელს ასე ევედრება:
ამიტომ ჭექა-ქუხილის ატეხის შემდეგ სენაკში შებრუნებული განდეგილი ბერის სესახებ რომ ვკითხულობთ:
პირველ რიგში ის უნდა გავიხსენოთ, რომ მოქმედება ხდება საქართველოში, რომელიც ღვთისმშობლის წილხვდომილი ქვეყანაა და „ქვეყნის ხსნაში“ ბერი პირველ ყოვლისა ალბათ მის ხსნას შეევედრებოდა ღვთისმშობელს. ამიტომ, ჩვენი აზრით, ღვთისმშობლის ხატის მხატვრული ფუნქცია აქ ასკეზის გზით დათრგუნული ადამიანური ვნებების სულიერ პლანში „ტრანსფორმირებულ“ გრძნობებზე მინიშნება კი არ არის, არამედ მინიშნებაა იმაზე, რომ ის, რაც ბერს გადახდა თავს, დაკავშირებულია მთელი ერის ტრაგედიასთან. ბერის ლოცვანი ძირს დავარდა. ცოდვით დაცემისა და ამით გამოწვეული უსასოობის გამო მისი ლოცვა ვეღარ მივიდა ღმერთამდე. მისი დაღუპვით დაიკარგა ქვეყნის ხსნისათვის მღაღადებელი - დაცარიელდა ბეთლემი. აქვე გვინდა ორიოდე სიტყვა ვთქვათ პოემა „განდეგილის“ მიძღვნასთან დაკავშირებით ილიას მეუღლის ოლღა გურამიშვილ-ჭვჭავაძისადმი. ყოველგვარი არგუმენტების და რეალური დასაყრდენის გარეშე გამოითქვა ასეთი აზრი, თითქოს „განდეგილის“ ხელნაწერში პოემის სათაურის ქვეშ ძღვნის ადრესატად თავდაპირველად სხვა პიროვნება იყო დასახელებული, შემდეგ იგი გადაშლილია და ოლღა გურამიშვილის სახელი წერიაო. ეს აბსოლუტურად არ შეესაბამება სინამდვილეს. მკითხველს შეუძლია ნახოს ეს ხელნაწერი ან მისი ფოტოასლი და თავადაც დარწმუნდეს ამაში. ხელნაწერში გადაშლილია სათაურის ორი ადრეული ვარიანტი - „მეუდაბნოე“ და „ბეთლემი“, ასევე ქვეშ მინაწერი “ხალხში გაგონილი“, მაგრამ გადაშლილი სიტყვებიც კი იკითხება. რაც შეეხება ძღვნას, იგი სრულიად გარკვევით და სუფთად არის ნაწერი-: „კნეინა ოლგა ჭავჭავაძისას“. სამწუხაროა, რომ ზოგნი წმინდანების შეურაცხყოფას და მათ შესახებ უსაფუძვლო ჭორების გავრცელებასაც არ ერიდებიან. ილიას თხზულებათა აკადემიურ გამოცემაში, რომელიც მზად არის გამოსაცემად, ეპისტოლარული მემკვიდრეობის ორი ტომიდან ერთი მთლიანად ილიას ოლღასადმი მიწერილ წერილებს უკავია, რომლებშიც საოცარი სითბო, სიყვარული და პატივისცემა ჩანს. 1892 წელს გამოსული ილიას თხზულებათა პირველი კრებულის პირველ ტომს გარეკანზე დაკრული აქვს ქაღალდი წარწერით: „ჩემს კარგ ოლიკოს, ილია ჭავჭავაძე“. ოლღა გურამიშვილი იყო უსაზღვროდ სათნო და მოსიყვარულე ქალი, ნამდვილი მეუღლე და მეგობარი ილიასათვის. ამასთანავე იგი იყო საოცრად ღვთისმოსავი. „ღვთის გულისათვის, რომელიც აგრე გიყვარს...“ მიმართავდა ილია მას ერთ-ერთ პირად წერილში.* (ი. ჭავჭავაძე, თხზულებანი ათ ტომად, ტ.10, გვ.191). ცნობილია, რომ იმ დღეს, როდესაც ილიასა და მას თავს დაესხნენ, ოლღას ხელჩანთაში „დავითნი“ ჰქონდა., რომელსაც თურმე მუდამ თან დაატარებდა. საინტერესოა ილიას კიდევ ერთი წერილი ოლღასადმი, რომელიც მის სულიერ განწყობას გვიჩვენებს: „მინდოდა დავრწმუნებულიყავ, რომ შენ ადამიანს უყურებ, როგორც ღვთის მიერ შექმნილ არსებას, რომელშიც უპირველეს ყოვლისა სული უნდა მზიანობდეს.“ სწორედ ასეთი ადამიანი შეიცნო მწერალმა თავის მეუღლეში და ამიტომაც უდიდეს პატის სცემდა მას. ამდენად, გასაკვირი არ არის, რომ თავისი ერთ-ერთი საუკეთესო ქმნილება, რომელშიც ერის სულიერი დაცემის ტკივილებია ნაჩვენები, მიუძღვნა იმ ადამიანს, რომელშიც „სული მზიანობდა“, რომელიც მისი ახლობელი იყო და პოემაში გამოთქმულ ნაფიქრალ-ნააზრევს სისრულით აღიქვამდა. ოლღა გურამიშვილმა ილიას გარდაცვალების შემდეგაც ურყევად შეინახა ერთგულება და სიყვარული თავისი მეუღლისა. ამის დადასტურებაა მისი თხოვნა გუბერნატორისადმი: „სიცოცხლეში ჩემმა ქმარმა მთელი თავისი მაღალი ნიჭი შესწირა ადამიანის სულში ადამიანური გრძნობის, კაცთა შორის სიყვარულის განმტკიცებას“. მისი მკვლელებისადმი წაყენებული „ეს საზარელი სასჯელი დაარღვევს იმ ღვაწლს სიყვარულისას“ და გთხოვთ სასიკვდილო განაჩენი პატიმრობით შეუცვალოთო. ეს იყო ერთადერთი სწორი გზა, რითაც შეიძლებოდა გარდაცვლილისადმი პატივისცემის გამოხატვა და მისი ღვაწლის ამაღლება სიკვდილზე. ვერ გავიზიარებთ იმ აზრს, ილიას მეუღლე მკვლელებმა თუ მათმა წამქეზებლებმა დააშინეს და თავისი ნების წინააღმდეგ დააწერინეს ეს თხოვნაო. ასეთი რამის დაწერა საკუთარი სურვილის, საკუთარი გულისწადილის გარეშე წარმოუდგენელია ოლღა გურამიშვილის მხრივ. გასაგებია და ვიზიარებთ იმ აზრს, რომ ილიას მკვლელობის ორგანიზატორები ყველაფერს იკადრებდნენ და მათ შორის მუქარა-დაშინებასაც, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ილიას მეუღლე ასეთ გარიგებაზე დათანხმდებოდა. ოლღა ჭავჭავაძის ეს ნაბიჯი სწორედ რომ ილიას ღირსების შესაფერია და ნუ დავუკარგავთ მას ამ შინაარსს. „ტაძარი გაუქმებული“
ილია ჭავჭავაძის მოთხრობებსა და პოემებში ძირითადად წარმოჩენილია გმირთა ტიპიური სახეები. არც ლუარსაბი, არც კაკო, არც დთიკო და ბეჟანი ერთეულები არ არიან. მათზედაც შეიძლება გავრცელდეს ლუარსაბის შესახებ თქმული ავტორის სიტყვები - ისინი სხვებს გვანან და სხვები - მათ. ამ მხრივ პოემა „განდეგილის“ ბერი „ოთარაანთ ქვრივის“ მთავარი გმირების მსგავსად, მათგან განცალკევებით დგას - იგი ერთადერთია, რომელმაც სცადა წლების მანძილზე დაცარიელებული წინაპართა სულიერების მწვერვალის გამოცოცხლება. ამ გმირის წარმოჩენით ავტორს ვერ ექნებოდა განზრახული პირდაპირი განზოგადებით ეჩვენებინა ასეულების ნამდვილი სახე. შესაძლოა ამანაც და პოემის იდუმალმა კომპოზიციამაც გნაპირობა ის, რომ თავიდანვე ბევრმა შეიცნო, რომ ეს იყო ალეგორიული ნაწარმოები. მაგრამ რა აზრი იყო ჩადებული ამ ალეგორიაში, ამასთან დაკავშირებით შეხედულებები ძალიან განსხვავდებოდა ერთმანეთისგან. კრიტიკოსთა უმრავლესობა, როგორც ზემოთაც ვნახეთ, მასში საერო და სასულიერო მოღვაწეობის დაპირისპირებას ხედავდა. სხვათა აზრით აქ იყო წარმოჩენილი ელინიზმისა და ქრისტიანობის დაპირისპირება. 1894 წელს ჟურნალ „ივერიის“ 198-ე ნომერში ვარლამ ჩერქეზიშვილი „განდეგილის“ შესახებ წერდა: „მასში ჟღერს სიმი ელინიზმისა, ჰარმონიით სავსე ცხოვრებისა და ამ ცხოვრების სიტკბოების უფლებათა დაცვისა... იმის ჰარმონიულ ლექსში სცემს დატანჯული გული აწინდელი კაცობრიობისა, ასკეტიზმისა და იუდაიზმის სასტიკ ძალმომრეობისაგან ახალგანთავისუფლებულისა... ელინიზმში ამ წუთისოფლის ქება იყო, ქრისტიანული სარწმუნოება კი შეიქმნა მისი სრული ურმყოფელი.“ ასეთივე აზრისა იყო გერონტი ქიქოძეც. იგი წერს, რომ ამ პოემაში ილიამ „ბუდისტურ-ქრისტიანულ სპირიტუალიზმს და ასკეტიზმს დაუპირისპირა ელინიზმიდან და საქართველოს ეროვნული ტრადიციებიდან მომავალი ჰუმანიზმი...“ განსხვავებულად ხედავდა „განდეგილის“ ალეგორიას მარჯორი უორდროპი. 1895 წელს ინგლისურ ენაზე გამოცემული პოემა „განდეგილის“ შესავალში იგი წერდა: „განა განდეგილი არ გამოხატავს მედიევიზმს და მწყემსი ქალი კი ასეთი მომაჯადოვებელი და ნათელი რენესანსი არ არის, რომელიც საქართველოში დასავლეთზე ბევრად უფრო გვიან მოვიდა? მისი მშვენიერებისა და მხიარულების წინაშე დრომოჭმული ცხოვრება დიდხანს ვერ იზეიმებს. მან ან უნდა გაიზიაროს მისი აღფრთოვანება, ან მოკვდეს.“ (იხ. ლეილა თაქთაქიშვილი-ურუშაძე, „მარჯორი უორდროპი, გვ. 79) უკანასკნელ ხანს გამოჩნდა კიდევ ახალი აზრი, რომლის მიხედვითაც მწყემსი ქალი ჭეშმარიტ ქრისტიანულ რწმენას განასახიერებს, ბერი კი ასკეტიზმის გაუმართლებელ გზას. ლადო მინაშვილი წიგნში „ილია ჭავჭავაძე“ წერს: „სინამდვილეში მწყემსი ქალი არა ბუნებას, წარმართს, არამედ სწორედ იმ პირველქმნილი ქრისტიანული რწმენის ერთგულებას გამოხატავს.“ ჩვენი აზრითაც პოემა ალეგორიული შინაარსისაა, მაგრამ მის გმირთა სახეების ვერცერთ ზემოხსენებულ ახსნას ვერ დავეთანხმებით. არცერთ მათგანს არ ახლავს არგუმენტაცია და არ არის შეჯერებული ავტორის პირად შეხედულებებთან. ელინიზმსა და ქრისტიანობას შორის ილი უდავოდ ქრისტიანობას აღიარებდა უპირატესად, მედიევიზმსა და რენესანსს საქართველოში არ ჰქონია ისეთი კატასტროფული დაპირისპირება, რომ ერთს მეორის სიკვდილი გამოეწვიოს, რაც შეეხება იმას, თითქოს პირველქმნილი ქრისტიანული სარწმუნოება გმობდეს ასკეტიზმს, ასეთი აზრი ეწინააღმდეგება როგორც ჭეშმარიტ მართლმადიდებლურ რწმენას, ისევე ილიას პირად დამოკიდებულებას საკითხისადმი. შეიძლება „ქრისტოლოგებს“ ჰქონდეთ ასეთი დამოკიდებულება ასკეტიზმისადმი, მაგრამ რაც არ უნდა ფართოდ მიმოვიხილოთ ჩვენ მათი აზრები, ეს ამ თვალსაზრისს ილიას პირად მრწამსთან ვერ დააახლოვებს. ამ მხრივ ყველაზე საყურადღებოდ გვეჩვენება აკაკი ბაქრაძის პოზიცია, პოემის დედააზრს საქართველოს დაცემულ ყოფასთან რომ აკავშირებს. მწყემსი ქალი და ბერი წარმოშობით ერთი საზოგადოების, ერთი ქვეყნის შვილები არიან. მათ ესმით ერთმანეთის ენა, მაგრამ ისინი ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან და ერთმანეთს ერთგვარად უპირისპირდებიან იმით, რომ სიუჟეტის დასაწყისში ერთი სულის მშვენიერებას წარმოადგენს, მეორე კი - ხორცისას. მწყემსი ქალის უკან დგას წუთისოფელი თავისი გარეგანი მშვენიერებებით და ხორციელი სიტკბოებებით, ბერის უკან კი წმინდა მამათა მიერ მიღწეული სულიერი სიწმინდე და ამასთანავე პირადად მისი ღვაწლის ნიშანიც - ის სასწაული, რომელიც ღმერთს „ნიშნად მადლისა მღაღადებელზედ მოუვლენია.“ ამრიგად, თავდაპირველად დაპირისპირება ჩნდება აყვავებულ სულსა და აყვავებულ ხორცს შორის, მას შემდეგ კი, რაც ბერში მიძინებული „ხორციელი გულისთქმები“ კვლავ გაიღვიძებს, მწყემსი ქალის სახე საერთოდ ქრება და ეს ბერი თავად იქცევა ხორცისა და სულის დაპირისპირების ასპარეზად. ბერი, რომელიც პოემის დასაწყისში სულის აყვავებას განასახიერებს, ნაწარმოების ბოლოს სულიერად გაპარტახებულია. ეს მდგომარეობა კი ზუსტად შეესაბამება ერის სულიერი ცხოვრების მწვერვალის - „ბეთლემის“ იმ ორ სურათს, რომელიც პოემის პროლოგ-ეპილოგშია წარმოჩენილი. საერთოდ მწერლის შემოქმედებითი ჩანაფიქრის განსაზღვრისას აუცილებლად უნდა მიექცეს ყურადღება პოემის აგებულებას. თუ თხზულების შესავალში ერის სულიერი აყვავების სურათია წარმოჩენილი, ეპილოგში კი მისი გაპარტახებისა, რა უნდა იყოს ნაჩვენები მის ძირითად, ცენტრალურ ნაწილში, თვით გადმოცემულ ამბავში, თუ არა დასურათხატება იმისა, როგორ მოხდა ეს გარდატეხა. პოემა რომ ალეგორიული არ იყოს და საქართველოს ზოგად ყოფას არ უკავშირდებოდეს, მწერალს მრავალსაუკუნოვანი გრანდიოზული ფონი არ დასჭირდებოდა ერთ ღამეში მომხდარი ამბის წარმოსაჩენად. მეორეს მხრივ, ამაზევე მეტყველებს ის ფაქტი, რომ თუნდაც ერთი წუთით, მაგრამ ფაქტია, რომ მწერალი ფიქრობდა პოემისათვის „ბეთლემი“ დაერქმია. ეს უკვე მიგვანიშნებს იმაზე, რომ ბერის ისტორიას რაღაც უფრო ფართო მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს. მისი ბედი პირდაპირ კავშირში უნდა იყოს ბეთლემთან. ფაქტიურადაც ასეც არის. სანამ იყო ეს ბერი, ბეთლემში კვლავ ისმოდა ღვთის სადიდებელი. განსაცდელის ჟამს ბერი ლოცულობდა ქვეყნის გადარჩენისათვის და სწორედ ეს ლოცვა შეაწყვეტინა მწყემსი ქალის ხმამ. ბერის დაცემით დაცარიელდა ბეთლემი და ვეღარ განახლდა ქვეყნის ხსნისათვის აღვლენილი ლოცვა. ამიტომ მისი დაცემა უშუალო კავშირშია ერის სულიერების გაპარტახებასთან. . პოემას ქვეშ მიწერილი აქვს „ლეგენდა“, მაგრამ ასეთი სიუჟეტი ქართულ ფოლკლორულ წყაროებში ვერ იქნა მიკვლეული. ამ გამოქვაბულის შესახებ ბევრ რამეს ყვებოდა ხალხი და ამდენად ეს ადგილი ჩვენი ერისათვის თითქოს ლეგენდარული იყო, მაგრამ პოემის ფაბულაც და შინაარსიც ჩვენი აზრით მთლიანად ილიას მიერ უნდა იყოს შექმნილი. სავსებით ვიზიარებთ ამასთან დაკავშირებით მკვლევარ ლადო მინაშვილის აზრს, ამ პოემის ინიციატორი რომ ლეგენდა არ არის, ამის დასტურია მწერლის დაუმთავრებელი პიესა „ირაკლიო“. მართლაც ამ პიესას, რომელიც უსათაურო ჩანახატს წარმოადგენს, აშკარად ეტყობა სწორედ იმ თემით დაინტერესება ავტორისა, რომელიც ასახულია „განდეგილში“, მაგრამ სიუჟეტი განსხვავებული ჩანს. ამდენად, საფიქრებელია, რომ იგი მწერლის შემოქმედებითი წარმოსახვის ნაყოფია და არა რაიმე მზა თემისა და ფაბულის მხატვრული დამუშავებისა პოემაში არცერთი გმირი არ არის სახელდებული, არც დრო არ არის კონკრეტიზირებული. ერთადერთი რამ, რაც მასში დაზუსტებით არის აღნიშნული, არის მონასტრის სახელი „ბეთლემი“, რომელიც კონკრეტული მთის - მყინვარის წვერზეა გამოქვაბული. ამ ადგილთა სახელდებას ნაწარმოებში განსაკუთრებული მნიშვნელობა რომ არ ჰქონდეს, მწერალს შეეძლო, ისინიც არ დაესახელებია, მაგრამ, როგორც ჩანს, მისი განზრახვით ის, რაც პოემაში ხდება, უშუალო კავშირშია ამ ადგილთან, რომელიც პოემა „აჩრდილის“ მიხედვით საქართველოს უკვდავი სულის სამყოფელია. დავაკვირდეთ ერთ დეტალს - რას უნდა ნიშნავდეს აქ სიტყვა „თანამდევი“. ჩვენი აზრით ლირიკულმა გმირმა იხილა არა „ქვეყნის სული“, არამედ მისი თანამდევი ანგელოზი, რომელიც უფლის მიერ დადგინებული ყავს თითოეულ ნათელღებულ ადამიანსაც, ტაძარსაც და მთელ ქვეყანასაც. ტაძარი რომც დაინგრეს, ანგელოზი მის ნანგრევებთან რჩება - იმ წმინდა ადგილას, სადაც ადრე წირვა-ლოცვა აღესრულებოდა. მოხუცის სახით მოვლენილი ეს ხილვა საქართველოს მფარველ ანგელოზს უნდა განასახიერებდეს, რომელიც დგას მყინვარზე ერის სულიერი ტაძრის ნანგრევებთან და მისი განახლებისათვის, „აღდგენისათვის“ ლოცვით შუამდგომლობს ღმერთთან. ერთგან, ილიაზე საუბრისას, სარწმუნოებისათვის წამებული, აწ წმინდანად შერაცხილი მღვდელი სიმონ მჭედლიძე წერდა „სამშობლოს ანგელოსიც“ ამას ჩასჩურჩულებდა ყურშიო“* (იხ. მღვდელი სიმონ მჭედლიძე, თბ.1996 წ.) „ანგელოზი“ ნიშნავს მაუწყებელს. იგი არის უსხეულო, უკვდავი სული. სწორედ მის შესახებ შეიძლება ითქვას, რომ ის არის „შორი მხედველი, ძლიერი, მალი...“ სწორედ ის არის ნუგეშის მომცემი და „კეთილმაუწყებელი“. სწორედ მფარველი ანგელოზის შესახებ შეიძლება ითქვას, რომ იზიარებს ტკივილს და სიხარულს იმისას, ვისი მფარველოც არის, ცრემლს ღვრის მის ცოდვებზე და ხარობს მისი კეთილგონიერებით. მფარველი ანგელოზია მეოხი და შუამავალი ადამიანებს და ღმერთს შორის. მის შესახებ „აჩრდილის“ პირველ რედაქციაში ნათქვამია:
ამიტომაც ეკითხება მას ლირიკული გმირი:
პოემის საბოლოო ვარიანტში კი, როგორც აღვნიშნეთ, ეს აჩრდილი თავის თავს საქართველოს „თანამდევ უკვდავ სულს“ უწოდებს. მისი სწავლებით საჭიროა ქვეყნის დაცარიელებული სულიერების აღდგენა და იმის ნიშნად, რომ ამგვარი რამ აუცილებლად მოხდება ცაზე იმედის ცისარტყელა გაიელვებს. „განდეგილში“ მოქმედება იმავე მთის ფონზე ვითარდება, მაგრამ გაპარტახებული სულიერება აღდგენილი ჯერჯერობით მაინც არ არის - ტაძარი დაცარიელებულია, რწმენის ნათლით „ზეაღზიდვა-ამაღლება“ არ მომხდარა. საყურადღებოა, რომ პოემაში ორგან ჩანს „ბეთლემისადმი“ ერის დამოკიდებულება:
როგორც ვხედავთ, მიუხედავად იმისა, რომ ტაძარი მიტოვებული და მიუწვდომელია, ერი მას მაინც „ბეთლემს“ - ცხოვრების და სიწმინდის სახლს უწოდებს, სახელი არ გადაურქმევია და მისი სიწმინდისადმი მოკრძალებით იქ შეფარებულ ნადირსაც კი არ ახლებს ხელს.
ვკითხულობთ „განდეგილში“ და უნებლიედ გვაგონდება „აჩრდილისეული“ შედარება: „...დაუგდიხრ, ვით ტაზარი გაუქმებული“. საერთოდ ამ ორ პოემას ბევრი რამ აქვს საერთო და ვგონებ ამ მხატვრულ სახეთა თანხვედრაც არ უნდა იყოს შემთხვევითი. ერთგან პოეტმა მხატვრული შედარების მეშვეობით დააკავშირა საქაერთველოს სახესთან „გაუქმებული ტაძარი“, მეორე პოემაში კი სწორედ გაუქმებული ბეთლემის ტაძრის სახით წარმოგვიჩინა საქართველოს ალეგორიული ხატი. დაცარიელებული ბეთლემი სულიერად დაცარიელებული საქართველოა. მიტოვებულ ტაძართან, „უპატრონო საყდართან“ შედარება ჩვენი ქვეყნისა ილიას პუბლიცისტიკაშიც გვხვდება. სტატიაში „რა გითხრათ, რით გაგახაროთ?“ ვკითხულობთ: „ჩვენს მშვენიერს ქვეყანას, როგორც უპატრონო საყდარს სხვანი დაეპატრონებიან...“ საერთოდ „ტაძრის“ სახე, რა თქმა უნდა, რწმენასთან არის დაკავშირებული. ერთგან, პუბლიცისტურ წერილში ილია წერს: „ეჭვით გალესილი ჭკუა დღედაღამ ტაძარს აშენებს რწმენისას და ისევ თავადვე აქცევსო.“ (იხ. ი. ჭავჭავაძე, თხზულებათა აკად. გამოც. ტ.5,გვ. 541) ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ ქვეყანა, სადაც ოდესღაც რწმენა ჰყვაოდა, მწერალს ასევე ტაძართან შეედარებინა, მას შემდეგ კი, რაც მას რწმენა შეერყა, გაუქმებულ ტაძართან გაეიგივევებინა. ადამიანის სასოწარკვეთილების და ჭკუა-გონების არევის, ყველაფრის უარყოფის სათავეს ილია რწმენის შერყევაში ხედავდა. „ეს დღევანდელი სპირიტობა, ბუდიზმობა, გრაფ ტოლსტოის „სულისკვეთება“, ის ამბავი, რომ ამერიკაში სადღაც ბავშვი დაბადებულა და დიდი და პატარა მირბის იმის თაყვანისსაცემლად და ბევრი სხვა ამისთანა განა იმას არ ჰმოწმობს, რომ დღევანდლამდე ყოფილს ბინას ადამიანის მყუდროებისას ფუძე დაენძრა და თვით თაღიც მთელის შენობისა გაირღვა და ჰლამის გადმოქცევას. განა ყოველივე ეს იმის მაგალითები არ არის, რომ დღესაც მოუსვენარი გონება ადამიანისა ხან რას ეჭიდება, ხან რას, რომ სადგური რამ მყუდროებისა სადმე და რაშიმე უპოვოს უბინაო სულსა, რომელიც დღეს ნაცარტუტასავით ჰდუღსო?“ წერს იგი.* ( I. ჭავჭავაძე, თხზულებათა აკად. გამოც. ტ.5, გვ. 541) ადამიანის ამგვარი მდგომარეობიდან თავის დაღწევის გზად ილიას მტკიცე რწმენა მიაჩნია. მისი თქმით, „ერთი ბრძენისა არ იყოს, ქვეყანაზე ზოგი იმისთანა საგანია, რომ თუ არ დაინახე, ვერ ირწმენ და ზოგიც იმისთანაა, რომ თუ არ ირწმუნე, ვერ დაინახავ. ცასა და ცას იქით, სწორედ იმისთანა ადგილებია მაძებარ გონებისათვის, რომ თუ არ ირწმუნე, ვერას დაინახავ.“ * (ი. ჭავჭავაძე, თხზულებათა აკად. გამოც. ტ.5, გვ.540). სწორედ ასეთი რწმენის სესახებ ამბობს უფალი: „ნეტარ არიან, რომელთა არა უხილავ და ვჰრწმენე.“ ამრიგად „განდეგილში“ ერის სულიერი დაცემის სურათი უნდა იყოს წარმოდგენილი. ოდესღაც „რწმენის ნათლით ამაღლებული“, ღმერთთან მიახლოებული საქართველო საწუთროს ხიბლმა აცდუნა, ხორციელმა ვნებამ დაამხო და უიმედობამ დასაღუპად გასწირა. „...ეხლანდელს დროს რაღაც ხიფათი შეემთხვა და ადამიანის ლოღიკამ გზა შეიშალა... სულ ყველაფერი აირივ-დაირივა, ტყუილი და მართალი ვეღარავის გაურჩევიათ, ქვენა გრძნობანი ზენა გრძნობათა ადგილას გამეუფდნენ, ცოდვამ მადლის პირბადე ჩამოიფარა...ყველანი ვხედავთ ამას... და ვიშვნევთ, და ვიწყნარებთ ამისთანა ყოფას... თითქო კეთილს, მართალს, მადლს უღონობა შეაჩნდათ და ამის გამო ბოროტს, ტყუილს და ცოდვასღა მივენდენით სრულის იმედით, რომ იგი ჰქმნან კაცის ბედნიერებისათვის, რაც კეთილმა, მადლმა, მართალმა ვერ შესძლეს“ - წერს ილია სტატიში „უარმყოფლობა ჩვენში“ და მასში გამოსჭვივის სწორედ ის ტკივილი, რაც ასახულია პოემა „განდეგილში“- ღვთიური მადლის პირბადით საცდურის მოსვლა, სულიერი დაცემა და საშინელი მარცხი. ამგვარი ახსნა ნაწარმოების მხატვრული შინაარსისა, რომელიც მრავალ მეცნიერს ფილოსოფიურ პოემად მიაჩნია, სრულიად არ აკნინებს მის მხატვრულ ღირებულებას. პოეტს არაჩვეულებრივად აქვს წარმოჩენილი ნააწარმოების ორივე პლანი - ზედაპირულიც, ერთი ბერის სულიერი გარდატეხა, მისი ტრაგედია; და იგავურ-მხატვრულიც - ერის სულიერი დაცემის სურათი, ერის ტრაგედია. ორივე მათგანი ისე ღრმად და საფუძვლიანად აქვს გააზრებული ავტორს, რომ ბერისა და ქვეყნის კერძო სახეებში ამასთანავე ჩანს ზოგადადამიანური, საკაცობრიო პრობლემებიც. ემიგრაციაში მყოფ ჩვენს თანამემამულეს ივანე ზურაბიშვილს მიაჩნდა: „პოემის ძირითადი აზრი ის არის, რომ იდეალისათვის გადახვევა, რაშიაც უნდა გამოიხატებოდეს ის...უკარგავს ზეციურ მადლს.“ (იხ. „ილია ემიგრანტთა თვალით“, ტ. 1996 წ. გვ.246) პოემაში ასეთ საგნად დასახელებულია სულის ცხონებაო, წერს იგი. იდეალისათვის გადახვევასთან დაკავშირებით ამ კონკრეტულ შემთხვევაში ხსენებული მოსაზრება სწორად მიგვაჩნია, მაგრამ აქ რომ ნებისმიერი იდეალი იგულისხმებოდეს არა გვგონია. პოემის თემად ბერის ცხოვრება იმიტომ არის აღებული, რომ „სულის ცხონება“ მარტო ბერისთვის არ არის ცხოვრების მიზანი და საზრუნავი. ეს არის სწრაფვა არა მარტო სასულიერო პირთა, არამედ მთელი მართლმორწმუნე ერისა, რა კონკრეტული საქმიანობითაც არ უნდა იყოს იგი დაკავებული. ზეციურ მადლს დაკარგავს ის, ვინც უფლისაკენ მიმავალი გზიდან გადაუხვევს, ერი იქნება თუ - ბერი. „განდეგილის“ მკვლევრები ზოგჯერ ზედმეტად აზვიადებდნენ ხოლმე პოემის ჩანაფიქრს - ილია მთელ საქართველოს ბერად შედგომისაკენ მოუწოდებდაო. რა თქმა უნდა, გონიერი კაცი ვერავის მოუწოდებს ისეთი რამისაკენ, რაც მათ არ ძალუძთ. ილიას კარგად ესმოდა, რომ ასეთი გზის არჩევანი „ადამიანის მრავალფერი ბუნებით“ იყო ხოლმე განპირობებული. მთელი ერი ბერობის უდიდეს ღვაწლს ვერ იტვირთებდა, მაგრამ ის მცირე ჯვარი რომ მაინც ეტარებინათ, რომელიც ყველა ქრისტიანს მოეთხოვება მრწამსის აღიარებით და მცნებათა აღსრულებით, რა თქმა უნდა, მისი აზრით საჭირო იყო, რადგან დაცემულმა წამოდგომაზე რომ არ იფიქროს, შესაძლოა ველიდან უფსკრულშიც აღმოჩნდეს. „ბეთლემი“ - ერის სულიერი ზესწრაფვის და ზნეობრიობის მწვერვალი დაცარიელებულია იმიტომ, რომ ერმა ერობა ვერ შესძლო და ბერმა - ბერობა. ღმერთთან სიახლოვეს, სულიერების მწვერვალზე დამკვიდრებას „თუ არ ღვთის ღირსი“, სხვა ვერ შესძლებს, თუ არ „მცნების ნათლით ზეაღზიდულ-ამაღლებული“, ვერავინ შეწვდება. ამიტომ „განდეგილში“ არც მარტო ერთი ბერის პრობლემა არის წამოჭრილი და არც მარტო ბერობისა. საერომაც და სასულიერომაც - მთელმა ერმა მისთვის წილხვდომილი ჯვარი უნდა იტვირთოს და ზიდოს იმ მწვერვალისაკენ, თუ უნდა, რომ კვლავ „ღვთის ღირსი“ გახდეს, სულიერების მწვერვალი დაიბრუნოს და დაცარიელებული „ბეთლემი“ გამოაცოცხლოს. |