ჩვენ ახლახან დავასრულეთ იმ მთავარ მომენტებზე დაკვირვება, რომლებმაც განსაზღვრა გვიანბიზანტიური ღვთისმეტყველების სტილი და მიმართულება. ამჯერად გავიცნოთ საკითხები, რომლებიც ბიზანტიური საზოგადოების საერთო კულტურულ მდგომარეობას, საერთო განათლებას და, კერძოდ, შუა საუკუნეების ბიზანტიის ფილოსოფიურ ტრადიციებს უკავშირდება.

როდესაც ვსაუბრობთ ბიზანტიურ ეკლესიურობაზე, რომლითაც განმსჭვალული იყო მათი ყოფიერება, ცნობიერება და კულტურა, მაინც შეცდომა იქნებოდა, ეს აზრი განგვეზოგადებინა და გვეფიქრა, რომ მხოლოდ ღვთისმეტყველება და საერთო ეკლესიური აზროვნება იყო ბიზანტიური კულტურის განმსაზღვრელი და მაშინ, სატაძრო ღვთისმოსაობის გარდა, არანაირი სულიერი ინტერესები არ არსებობდა.

თუ ჩვენ შეგვიძლია "წმინდანთა დინასტიებისა" და "ღირსთა ოჯახების" შესახებ ვისაუბროთ, ეს სრულებითაც არ გამორიცხავს მათში მაღალი საზოგადოებრივი კულტურის არსებობას; პირიქით, იმდროინდელ კულტურას სწრაფვისა და განვითარების პირობებს სწორედ ეს დინასტიები და ოჯახები უქმნიდა. ღვთისმოსაობისა და ღვაწლის გარდა, ამ სივრცეში ყვაოდა მრავალმხრივი განათლება. აქ მსჯელობდნენ და აწუხებდათ არა მხოლოდ ისეთი განყენებული დოგმატური პრობლემები, როგორიც იყო არსი და ენერგიები, ან ადამიანის ორნაწილოვანი (დიქოტომიური) თუ სამნაწილოვანი (ტრიქოტომიული) შედგენილობა, ან წვდომადი და მიუწვდომელი ღმერთი, ან "ქრისტეს დიდებისა" და ევქარისტიის უხრწნელობასთან დაკავშირებული საკითხები. ამ ადამიანების მსოფლმხედველობა ამით არ შემოიფარგლებოდა. უწინარეს ყოვლისა, ამ პრობლემების დაყენება, თავად ამ დონის ღვთისმეტყველება სერიოზულ ფილოსოფიურ და სამეცნიერო ცოდნას მოითხოვდა.

როდესაც ვფიქრობთ ბიზანტიის მაკედონური დინასტიის მმართველობის პერიოდზე, უნებურად გვახსენდება ჰერცბერგის სიტყვები: "აშკარად იყო შესამჩნევი გონებრივი ცხოვრების გააქტიურება. მაშინდელ განათლებას, რომელსაც კარგი გვარიშვილები ოჯახებში იღებდნენ, უნდა ვუწოდოთ ბრწყინვალე. რა თქმა უნდა, უმაღლესი საზოგადოების ახალგაზრდებზე დამღუპველად მოქმედებდა მაშინდელ პოლიტიკურ წრეებში გაბატონებული სიყალბის სული, მექრთამეობა, გაუმაძღრობა და ძალაუფლების სიყვარული, და რისთვისაც ეკლესიურ ზნეობას მხოლოდ მცირედ შეწინააღმდეგება შეეძლო. მაგრამ ახალგაზრდები საზოგადოებრივი მოღვაწეობისათვის მაინც დაბეჯითებით და მრავალმხრივად ემზადებოდნენ".

შუა საუკუნეებში პლატონისა და არისტოტელეს ცოდნაში გამორჩეული გაწაფულობა ბევრ განათლებულ ბიზანტიელს სახეზე ეწერა. მათ ასევე აშკარად გამოკვეთილი ნეოპლატონისტური გარეგნობა ჰქონდათ. მოსახლეობა ამ სწავლებას ფსევდო-დიონისეს მეშვეობით, სრულიად უსაფუძვლოდ, ქვეცნობიერად ეტანებოდა და სწავლობდნენ არა მხოლოდ საერო საზოგადოების წევრები, არამედ ათონის მთაზე განდეგილი ბერებიც.

ფილოსოფიასთან ერთად აინტერესებდათ ასტრონომია, მათემატიკა, მედიცინა, მუსიკა, ისტორია და პოეზია. ადამიანები საკუთარ კულტურულ ინტერესებს სრულად ეძლეოდნენ და ინტერესის საგანს დიდი სიყვარულით ეკიდებოდნენ. როდესაც ეცნობი მიქაელ ფსელოსის, გრიგოლ პალამას, ნიკიფორე გრიგორას, ევსტატი სოლუნელისის, მიქაელ აკომინატის, მეტოქიტოსის, იოანე არგილოპულოსის, პლიფონის და სხვათა შემოქმედებას, უნებლიეთ გახსენდება იუსტინე ფილოსოფოსი, კლიმენტი ალექსანდრიელი, სხვა დიდი სწავლული მამები, IV-V საუკუნეების საეკლესიო მწერლები, ლიბანიოსის მოწაფეები და ათონელი ბრძენნი. გრიგორას მიმოწერა მეტოქიტოსთან, სწავლულ იერარქებთან, დიდებულებთან და წარჩინებულ მოხელეებთან; დიმიტრი კიდონიუსის წერილები იტალიელ პრელატებთან და "მეცნიერების" მოყვარულ პალეოლოგებთან, კულტურის ისტორიისათვის უმნიშვნელოვანეს განძს წარმოადგენს. დოგმატების სიწმინდისა და რწმენისადმი ერთგულება, ღრმა ღვთისმოსაობა და ასკეტური ღვაწლი მათ ხელს არ უშლიდა გამოეთვალათ ციური სხეულების მოძრაობები, ემსჯელათ ლექსის ზომებზე ან ფილოსოფიური საკითხები გადაეწყვიტათ.

მაღალ კულტურულ ფასეულობებთან დაკავშირებული ყველა საკითხი, რომელიც ბიზანტიურ აზროვნებას აწუხებდა, მისი ისტორიის მიწურულს რამდენიმე ისეთი სწავლული და განათლებული თაობის წარმოქმნის წინაპირობა გახდა, რომელმაც იტალიასა და საფრანგეთში ჰუმანიზმის განვითარებაზე უდიდესი ზეგავლენა მოახდინა, რაც თავისთავად მეტყველებს სულიერ დახვეწილობაზე. ცხადია, რომ ასეთი მაღალი დონის ინტერესებამდე საზოგადოების ფართო მასები ვერ მივიდოდნენ, ასეთი ზეობა მხოლოდ მაღალი ფენის, ძალიან დახვეწილი გემოვნებისათვის იყო ხელმისაწვდომი. დახვეწილობა ფართო მასების გემოვნების საგანი არასოდეს ყოფილა; დახვეწილი მაღალი სულიერი მოთხოვნები და განვითარების მაღალი დონე შეიძლება მხოლოდ მცირე ჯგუფისათვის ყოფილიყო საინტერესო. კულტურას ადამიანთა ვიწრო წრე ქმნის და ფასეულობათა სალაროს შევსება მხოლოდ ერთეულებს შეუძლიათ. მასის ხვედრი მხოლოდ პოპულარიზაციაა. კულტურა და შემოქმედება თავისი ბუნებით არისტოკრატული მოვლენაა. ამიტომ, რაც დრო გადის, ბიზანტიური და ყველა სხვა სახის განმანათლებლობის მნიშვნელობა კი არ იკლებს, არამედ იმის გამო, რომ ის დრომდე მხოლოდ ცალკეული ბედნიერი ცხებულის ბედთან იყო დაკავშირებული, სულ უფრო მეტად იზრდება.

ბიზანტიური საზოგადოების საერთო განათლების მდგომარეობა მნიშვნელოვნად არის განპირობებული თავად სასკოლო განათლების მიმართულებით. ამ თვალსაზრისით ბიზანტიური საზოგადოება მთელი შუა საუკუნეების სხვა ქვეყნების პარალელურად ვითარდებოდა. ყოველივე ამის საფუძველი იყო პროპედევტიკური მეცნიერებების ერთობლიობა, რომლის პირველწყაროსაც ძველი მსოფლიოს სასწავლო სისტემა წარმოადგენდა. იმავე ლათინური სქოლასტიკიდან გამოყოლილი "ტრივიუმი" და "კუადრივიუმი", ანუ მეცნიერებათა ორი ჯგუფი: 1. გრამატიკა, რიტორიკა და დიალექტიკა და 2. არითმეტიკა, გეომეტრია, მუსიკა და ასტრონომია; ეს იყო ბიზანტიური საზოგადოების საერთო განათლების დონის განმსაზღვრელი დისციპლინები. ეს ძველთაგან, მარკუს ვარონიდან და მაგნუს კასიოდორიუსიდან წამოსული "შვიდრიცხვა მხატვრული სიბრძნე" გადმოვიდა ბიზანტიიდან, შემდეგ, ჩვენამდე "თავისუფალ სიბრძნეთა" სახელით მოაღწია.

ამ ზოგადსაგანმანათლებლო და არა საღვთისმეტყველო დისციპლინებს თავისი წარსული გააჩნდათ. ბიზანტიის მთელი ისტორიის მანძილზე ბევრი რამ შეიცვალა. უკვე თეოდოსი II-ის დროინდელ უნივერსიტეტში რამდენიმე ახალი დისციპლინაა წარმოდგენილი. სულ იყო 31 კათედრა, რომლებიც, მეცნიერებათა თვალსაზრისით, შემდეგნაირად იყო დაყოფილი: ბერძნული გრამატიკა - 10 კათედრა, ლათინური გრამატიკა - 10 კათედრა, ბერძნული სოფისტიკა - 5, უფლებები - 2, ფილოსოფია - 1 და "ორატორეს რომანაე ელოკუენტიაეს" ეკავა - 3 კათედრა. საინტერესოა, რომ ლათინური ზოგადსაგანმანათლებლო დისციპლინა იყო, მაშინ, როდესაც ბიზანტიის სახელმწიფოს ისტორიის დასასრულს ლათინური ენის მცოდნენი თითებზე ჩამოსათვლელი იყო. ლათინურის ზოგადსაგანმანათლებლო მნიშვნელობა მხოლოდ VII საუკუნემდე გრძელდებოდა.

ფილოსოფია, ამ სიტყვის ფართო გაგებით, გულისხმობდა რიტორიკას, დიალექტიკას, არითმეტიკას, ასტრონომიას და ისწავლებოდა მართალი დედოფალი თეოდორა I-ის (842-856) ძმის, კეისარ ვარდას მიერ იმპერიის მმართველობის (856-866 წლებში), დროს. თუ ეპოქა ბასილი II ბულგართმმუსვრელიდან კონსტანტინე მონომაქოსამდე მეცნიერების დაცემის ხანად ხასიათდება, ამ უკანასკნელის შემდეგ უმაღლესი განათლების სისტემის აღორძინება აშკარაა. კონსტანტინემ 1045 წელს ორი - იურიდიულ და ფილოსოფიურ ფაკულტეტიანი - უმაღლესი სკოლა შექმნა. იურიდიული ფაკულტეტი განთავსებული იყო კონსტანტინოპოლის მანგანას სასახლეში არსებულ წმინდა გიორგის მონასტერში. სასწავლო დაწესებულებას სათავეში ედგა "ნომოფილაქსი" (ბერძ. ზედამხედველი, ანუ კანონების დამცველი); მათ შორის პირველი იყო კონსტანტინოპოლის მომავალი პატრიარქი იოანე VIII ქსიფილინი (1064-1075). როგორც ჩანს, ისწავლებოდა პანდექტები (ბერძ. ყოვლისმომცველი), უმთავრესად კი, პროქირონებს და ვასილიკებს (საკანონმდებლო წიგნები) ასწავლიდნენ. ნომოფილიკსი მოვალე იყო სცოდნოდა ბერძნულიც და ლათინური ენაც, კარგად უნდა სცოდნოდა კანონები და პედაგოგიური საქმიანობა უნდა უფასოდ ეწარმოებინა. დღესასწაულობდნენ წმინდა ნოტარიუსების - წმინდა მარკიანესა და მარტირი ნოტარიუსების დღეს, ეს იყო 25 ოქტომბერი, რაც ბიზანტიური ეკლესიისათვის დამახასიათებელი საინტერესო წვრილმანია.

ფილოსოფიურ განყოფილებას, რომელიც სენატის მოპირდაპირე მხარეს, ავგუსტეონის მოედანზე იყო განთავსებული, ხელმძღვანელობდა ყველასათვის ცნობილი მიქაელ ფსელოსი, რომელიც "ფილოსოფოსების იპატიოსი", ანუ თავი იყო. შემდეგ ამ ტიტულს ფლობდა თეოდორე სმირნელი, იოანე იტალი, და საერთოდ, "ფილოსოფოსების იპატიოსის" წოდება წარჩინებულ პირებს წყვეტილად, მაგრამ მომდევნო წლებშიც ეძლეოდათ. ასეთი იყო, მაგალითად, დიაკვანი და შემდეგ პატრიარქი მიქაელ ანქიალოსი (1171-1178), კონსტანტინოპოლის პატრიარქი თეოდორე ირინიკი (1214-1216), იოანე პედიასიოსი და სხვები. სამეცნიერო დისციპლინების წრეები, როგორც სჩანს, განისაზღვრებოდა "ტრივიუმითა" და "კუადრივიუმით", მაგრამ სწავლობდნენ მეტაფიზიკასაც, თეოლოგიასაც, კითხულობდნენ ჰომეროსსაც და პინდარესაც (ძველი საბერძნეთის ერთ-ერთი ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი ლირიკოსი პოეტი).

უშუალოდ ჩვენთვის საინტერესო XIV საუკუნეში, ზოგადსაგანმანათლებლო მეცნიერებები და, კერძოდ, ფილოსოფია, კონსტანტინოპოლის უმაღლეს წრეებში ცხოველი ინტერესის სფეროს მიეკუთვნებოდა. კრომბახერმა X საუკუნეს ენციკლოპედიზმის, ხოლო XII-ს ლიტერატურული რენესანსის საუკუნე უწოდა; პალეოლოგების ზეობის დროს კი იგი იხსენიებს, როგორც "სწავლული ატიციზმის" (ატიცისტურად მიიჩნევა ინტელექტუალური და დახვეწილი ხატოვანი სიტყვა, რომლითაც ძვ. წ. V საუკუნეში, ძველ საბერძნეთში, უშუალოდ ატიკაში სარგებლობდნენ) პერიოდს, როდესაც ლიტერატურა "პანისტორიულ" ელფერს იძენს.

მართლაც, ეს უპირატესად ჰუმანიზმის, პლატონისა და არისტოტელესადმი მეცნიერული ინტერესის აღორძინების ეპოქაა. ამ პერიოდის მწერლები ფართე, ყოვლისმომცველი ინტერესებით ხასიათდებიან და ეს არის ბიზანტიური სახელმწიფოს აღორძინების დამასრულებელი ჟამი. ისეთი ნათელი ფიგურების გამოჩენა, როგორიც იყო გიორგი პაქიმერი, ნიკიფორე გრიგორა, მეტოქიტი, დიმიტრი კიდონიუსი, ჰემისტოს პლიფონი და ბესარიონ ნიკეელი იმაზე მეტყველებს, რომ ჩნდებოდა სულიერი განვითარების ახალი ძალა.

უნდა გავიხსენოთ, რომ ბიზანტიელებში ჰუმანისტური იდეები ადრეც აღიძვროდა, XII საუკუნემ: არისტოტელეს მიმდევარი ევსტათი ნიკიელის, გრამატიკოს გრიგოლ კორინთელის, პოეტ მიქაელ აკომინატის (ქონიატის), და ჰომეროსის, პინდარესა და კლასიკური ლიტერატურისმცოდნისა და განმმარტებლის, ცნობილ ევსტათი სილუნელის სახით, ქვეყანას ოთხი მიტროპოლიტი-ჰუმანისტი მისცა. ევროპულ ზოგადგანმანათლებლურ სისტემაში პალეოლოგების პერიოდის კლასიკურ გემოვნებას დაუვიწყარი მნიშვნელობა ჰქონდა; ისინი იტალიაში წარმოადგენდნენ ჰუმანისტური განწყობების განვითარებისათვის აუცილებელ ერთგვარ შუა რგოლს. მედიჩის, ფიჩინოს და ენეა სილვა პიკოლომინის ბიზანტიაში თავიანთი შთამაგონებლები და მასწავლებლები უნდა ჰყოლოდათ. აქვე უნდა ითქვას, რომ დასავლური ჰუმანიზმის წარმოშობასა და განვითარებასთან დაკავშირებულ საკითხებში მეცნიერთა თვალსაზრისი გაყოფილია. ერთნი (ი. კირეევსკი, ი. კულაკოვსკი და უსპენსკი) მიიჩნევენ, რომ ეს ზეგავლენა იყო განსაკუთრებული, ხოლო მეორენი (მაგ. პროფ. ა. ვასილიევი) ამ ზეგავლენას შედარებით მცირედად წარმოგვიდგენენ. ეს უკანასკნელი, მიუხედავად იმისა, რომ ვარლაამისა და ლეონტი პილატის წვლილს შემთხვევითად მიიჩნევს, ბიზანტიელი ჰუმანისტების - მანუელ ქრიზოროლის, ჰემისტოს პლიფონისა და ბესარიონ ნიკეელის შესაბამის ღვაწლსა და ზეგავლენას აშკარად აღიარებს. მართლაც, შეუძლებელია, ვასილიევს იმაში არ დაეთანხმო, რომ ვარლაამისა და პილატეს ზეგავლენა შემთხვევითი იყო; ამასთან ისინი წარმოშობითაც და კულტურითაც უფრო იტალიელები (კალაბრიელები) იყვნენ, ვიდრე ბიზანტიელები. ბიზანტიური კულტურის მატარებელი მათი ამალგამა ერთობ ზედაპირული გახლდათ.

პალეოლოგების ეპოქაში სამეცნიერო სწავლება მნიშვნელოვანი წვრილმანებით გამოირჩევა. ერთი მხრივ, უნივერსიტეტის პროფესურა ითვლება "ლიტურგიად", საყოველთაო საქმედ, მეორე მხრივ, აშკარაა სასწავლო პროცესის დეცენტრალიზაცია. სწავლება მიმდინარეობს კერძო სათავსოებში. საინტერესოა, რომ უნივერსიტეტი განთავსებული იყო წმინდა იოანე ნათლისმცემლის საავადმყოფოში, რომელიც სერბმა მეფემ, უროშ მილუტინმა ააშენა. ასეთი პირობები პირველად იძლეოდა საშუალებას, რომ მედიცინაზე სერიოზულად გამახვილებულიყო ყურადღება, ამავე დროს რიტორისა და ექიმის წოდების შერწყმა მომხდარიყო. ამ პერიოდში უნივერსიტეტი ლოგოფეტის ნაცვლად, სენატს ექვემდებარებოდა და ისიც ნიშანდობლივია, რომ კონსტანტინოპოლში სასწავლელად უამრავი უცხოელი ჩამოდიოდა.

იმპერატორ ანდრონიკე II უფროსის სასახლე, თავისი სხდომებითა და დისპუტებით, ერთგვარ მეცნიერებათა აკადემიად იყო ქცეული. XIV საუკუნის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ფიგურის, ნიკიფორე გრიგორას მიმოწერიდან სჩანს, რომ იგი სხვადასხვა მეცნიერული საკითხების მიმართ დიდ ინტერესს ავლენდა. ამ სწავლულს ენციკლოპედიური განათლება ჰქონდა. მის თანამედროვეთა შორის მასზე უფრო ნაკითხად შეიძლება მხოლოდ ლოგოფეტი მეტოხიტა ჩაითვალოს. ცნობილია, მაგალითად, როგორი შეურიგებელი იყო გრიგორ პალამასა და ისიქასტების მიმართ, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ის ვარლაამის მომხრე იყო და მის შეხედულებებს იზიარებდა. იმისათვის, რომ საკუთარი შეხედულება ჰქონოდა, გრიგორა ფილოსოფიურად საკმაოდ განათლებული პიროვნება იყო. თავის დიალოგში, "ფლორენტია", ის ვარლაამს ფილოსოფიის უცოდინარობის გამო აკრიტიკებს.

გრიგორიანული წელთაღრიცხვის შემოღებამდე 200 წლით ადრე, მეცნიერთა ერთ-ერთ კრებაზე მან წამოაყენა საკითხი იულიუსის კალენდრის შეცვლის თაობაზე.

ასეთივე ხასიათის მოვლენები ვითარდებოდა არითმეტიკაში მეცნიერ მაქსიმოს პლენუდისის დროს, როდესაც გაანგარიშებებისათვის არაბებისგან "ნული" გადმოიღეს. რაც შეეხება ენებს, უნდა ითქვას, რომ ვითარდებოდა კლასიციზმის აღორძინებასთან დაკავშირებული ტენდეციები. ჯერ კიდევ XII საუკუნიდან შეიმჩნევა ენის ვულგარიზაცია, ყალიბდება დემოტიკური დიალექტი, ენა სულ უფრო აშკარად სცილდება კლასიკურობას. პალეოლოგების დროს კლასიკურ ბრუნვებს მასები აღარ იყენებდნენ; ამ დროს, ანტიკური ატიკური დიალექტის გამოყენება უკვე განათლებულობის მაღალ დონედ მიიჩნეოდა. პალეოლოგების დროინდელმა მეცნიერებმა კლასიკური ენის ხელოვნურად აღდგენა დაიწყეს, ცდილობდნენ გაეგოთ და შეესწავლათ კლასიკოსები. ამ პერიოდში ქადაგება ხელოვნურად შექმნილ სადღესასწაულო ენაზე მიმდინარეობდა. უნებლიეთ იბადება აზრი, საინტერესოა, ვის ესმოდა ასეთი ქადაგებები, იქნებ პალამას, რომელიც ტაძრებში ასეთ, მასებისათვის გაუგებელ დიალექტზე თვითონ ქადაგებდა. ეს შეუსაბამობა და გაუგებრობა პალამაზე გაცილებით უფრო ადრე აღმოცენდა. როდესაც ათენელი ეპისკოპოსი მიხეილ აკომინატისი თავისი მოვალეობის აღსრულების დაწყებისათვის ემზადებოდა და ათენელების წინაშე სიტყვით გამოდიოდა, მსმენელს მის მიერ წარმოთქმული სიტყვის შინაარსი ისევე შეეძლო გაეგო, როგორც სპარსელების ან სკვითების ენაზე წარმოთქმული სიტყვა.

ლათინური, რომელიც მოდაში საერთოდ აღარ იყო, მხოლოდ მეცნიერული ინტერესის საგანს წარმოადგენდა. ეს ენა შეისწავლა ბესარიონ ნიკეელმა, ხოლო დიმიტრი კიდონისმა, რომელიც სრულად ფლობდა ლათინურს, ბერძნულად ავგუსტინე და თომა აქვინელი თარგმნა. მეორე მხრივ, იტალიელმა ბერმა ვარლაამმა, რომელმაც ბერძნული კარგად იცოდა, ეს ენა ჯერ ავინიონში, ტყვედყოფილი პაპის რეზიდენციაში, ხოლო შემდეგ რომში ჩაიტანა და ელინისტური კეთილხმოვანება პეტრარკას და ბოკაჩიოს შეასწავლა.

დიდი იმპერიის აღსრულების მიწურულს, კაშკაშა წერტილებად გამოიკვეთა: გრიგორა, კიდონია, არგიროპულოსი. ეს უკანასკნელი სწავლობდა კონსტანტინოპოლსა და პადუას უნივერსიტეტებში, შემდეგ კონსტანტინოპოლში კითხულობდა კურსს არისტოტელეს შესახებ, ხოლო მას შემდეგ, რაც ქალაქი თურქებმა დაიპყრეს, ფლორენციაში გაიქცა და იქ ზნეობრივ ფილოსოფიას ასწავლიდა. ბოლოს, მოღვაწეობა რომში დაასრულა, სადაც მის მსმენელთა შორის იყო ცნობილი გერმანელი ფილოსოფოსი იოჰან როიხლინი. ამასთან, ჩვენთვის ცნობილია ისეთი სრულიად განსაკუთრებული მოვლენა, როგორიც იყო გიორგი ჰემისტოს პლიფონი, რომელიც ისეთი დიდი ენთუზიაზმითა და ენერგიულობით შეუდგა პლატონიზმის აღორძინებას, რომ ოფიციალურ საეკლესიო წრეებშიც კი უხერხულობა გამოიწვია.

მაგრამ ამ მცირე ნათელ წერტილებს არ შეეძლო დაეძლია ის მძიმე ისტორიული ღრუბელი, რომელიც ბიზანტიას უახლოვდებოდა. როგორც უკვე ითქვა, ბიზანტიის კულტურისა და მეცნიერების აღორძინების ცენტრად გადაქცევის საქმეს ერთდროულად ძალიან ბევრი არახელსაყრელი ფაქტი უშლიდა ხელს. ისტორიული მისია კი მას სწორედ მაშინ უნდა დაემთავრებინა, როდესაც დასავლეთში ყველაფერი კლასიკურისა და ბერძნულის მიმართ სულ უფრო ცხოველი ინტერესი ჩნდებოდა. ბიზანტიამ თავისი უდიდესი მემკვიდრეობა შედარებით ახალგაზრდა და სიცოცხლისუნარიან ხალხებს გადასცა. კლასიკური სიმდიდრე, პოეტური ფასეულობები და ფილოსოფიის მუზეუმები დასავლეთში გაჰქონდათ ფლორენციული და რომაული ჰუმანიზმის დამფუძნებლებს, ხოლო ბიზანტიური საღვთისმეტყველო და საეკლესიო საგანძურები ახალგაზრდა და განვითარებად რუსულ ეკლესიას ხელიდან ხელში გადაეცა.

უინტერესო არ იქნება, თუ დაწვრილებით შევაჩერებთ ყურადღებას უშუალოდ დროის იმ მონაკვეთზე, რომელშიც პალამა მოღვაწეობდა, უფრო ზუსტად კი იმ ფილოსოფიურ ატმოსფეროზე, რომლის გარემოცვაშიც პალამა იმყოფებოდა. პალამა მხოლოდ სპეციფიკურად ეკლესიური მოვლენა არ არის. ის იმგვარი ღრმა ფილოსოფიური ძიებებისკენ არის მიმართული, რომლითაც ბიზანტიური შუა საუკუნეები განისაზღვრება. მეორე მხრივ, ის გამოსულია ათონური ისიქაზმიდან და ორგანულად არის დაკავშირებული სამონასტრო გარემოსთან, მისტიკასთან. ყველაფერი ეს არ შეიძლება არ გავითვალისწინოთ.

პალამა ნათელი და ეპოქის სრულიად მოწიფული ნაყოფია. მისი გამოჩენა განისაზღვრა მთელი რიგი კულტურულ-ისტორიული გარემოებებით. ის არ არის საუკუნეების ცვლის პროცესში ჩაკარგული, არც შემთხვევითი და არც მარტოხელა ფენომენი. მან სრულად აღიქვა ისტორიულ ბინდში მინავლული ხმები. მას გვერდით ჰყავს მასავით მოქმედი კონგენიალური ადამიანები, რომლებიც მის მსგავსად არიან განწყობილები, ისინი იმასვე ეძებენ, რასაც იგი და ისეთივე სულიერი თემებით არიან შეპყრობილები, როგორითაც თავად პალამა. მას ჰყავს წინამორბედები და სულიერად ახლოს მდგომი მისივე თანამედროვე უფროსი თაობის წარმომადგენლები. ყოველი მათგანი ერთმანეთისგან ბევრი რამით განსხვავდება, მათ ჰყოფს გეოგრაფიული, ნაციონალური და ყველაზე უფრო აღმსარებლობითი თავისებურებები, მაგრამ ყველა ეს ადამიანი რაღაც გარკვეული სულიერი ტონალობით ერთმანეთის ახლობელია. სულიერ-კულტურული დახვეწილობის თვალსაზრისით რაღაცნაირად ისინი ერთნი არიან.

პალამა - თითქმის დანტეს თანამედროვეა; ის ამ უდიდესი პოეტის დაბადებიდან 32 წლით გვიან დაიბადა და მისი გარდაცვალებიდან 38 წლის შემდეგ გარდაიცვალა. პალამა თომა აქვინელზე და ბონავენტურაზე ერთი თაობით უმცროსია და იგი თითქმის მეისტერ ეკჰარტის (1260-1327) თანადროულია.

რამდენად განსხვავებულიც არ უნდა იყოს ეს სახელები თავისი შინაარსითა და განმასხვავებელი თავისებურებებით, მათ საერთო ის აქვთ, რაც მათ აერთიანებს და კეთილშობილთა უმაღლეს ელიტად აქცევს. შესაბამის სფეროსა და განწყობაში ყოველი მათგანისათვის ხელმისაწვდომი იყო ისეთი მაღალი სულიერი გამოძახილი, რომელიც შეცნობილი ჰქონდა მისსავე თანამედროვეს. დანტეც, თომაც, ბონავენტურაც, ეკჰარტიცა და პალამაც ერთი ამაღლებული ქრისტიანული კულტურის წარმომადგენლები არიან. ამავე დროს, ისინი არიან ერთი და იგივე ეპოქის, დიდი ისტორიული გარდატეხვების თანამედროვენი. მათ თვალწინ შუა საუკუნეები უდავოდ სრულდებოდა და ტკივილებში იბადებოდა ახალი სამყარო, მიმდინარეობდა ადამიანის გონის მრავალსაუკუნოვანი განვითარების შემაჯამებელი პროცესები. ქრისტიანობისგან მშვიდობის, კულტურის და რაც მთავარია, ადამიანის შესახებ რაღაც ახალი სიტყვის მოლოდინი იყო. როგორც ყოველ გარდამავალ ისტორიულ მომენტში, ადამიანის თემა მწვავედ, შეიძლება ხშირად ქვეცნობიერადაც, მაგრამ ყოველთვის დაჟინებული აუცილებლობის სახით ვლინდებოდა. ადამიანის დანიშნულების შესახებ გაჩენილ კითხვაზე ყოველთვის იყო პასუხის მოლოდინი. ყოველი მათგანი ამ მოლოდინს სხვადასხვანაირად, მაგრამ მაინც ამართლებდა: დანტე "ღვთაებრივ კომედიაში", თომა თავის "ჯამში", პალამა თავის საუბრებსა და სწავლების "თავებში" და მეისტერ ეკჰარტი ადამიანების შესახებ თავისი მღელვარებითა და სიყვარულით წარმოთქმულ შეფასებებში. სწორედ ამიტომ არის საინტერესო, რა სახე აქვს ადამიანის თემას ამ პიროვნებების აზროვნებაში.

თუ ვსაუბრობთ ბიზანტიურ სულიერ კულტურასა და განმანათლებლობაზე და ჩვენ შესასწავლ პალამას კულტურულ მნიშვნელობაზე, მართებული არ იქნებოდა ამ საკითხების განხილვისას ევროპული კულტურული ფონი არ გაგვეთვალისწინებინა. რამდენადაც თავისებურიც არ უნდა იყოს, არასწორი იქნება გამოვყოთ და საერთო ევროპულ კულტურულ ფონს ჩამოვაშოროთ ბიზანტიური სამყარო. უდავოა და ამის შესახებ უკვე საკმაოდ ვისაუბრეთ, ბიზანტია თავისი შინაგანი ჰარმონიისა და ისტორიის გამო ერთგვარად განყენებულია დასავლური კულტურისაგან, მაგრამ ეს მდგომარეობა გადამეტებულად არ უნდა წარმოვიდგინოთ და ამ ორ კულტურას შორის ჩვენი წარმოდგენებით გაუვალი კედლები არ უნდა აღვმართოთ. შუა საუკუნეების კულტურასა და მით უმეტეს ბიზანტიისა და დასავლეთ ევროპის სულიერ ძიებებში არათუ სრული გაუცხოება არ არის, პირიქით, მათ შორის მჭიდრო კავშირიც კი აშკარაა. მიუხედავად კულტურული განსხვავებებისა, რომლებიც საკმაოდ ნათლად XI-XII საუკუნეებში გამოიკვეთა, მიუხედავად ფსიქოლოგიურ-აღმსარებლობითი სხვადასხვაობისა და ურთიერთგამიჯვნისა, როგორც დასავლეთის, ისე აღმოსავლეთის განსწავლული პიროვნებები ერთი და იგივე ინტერესებით ცხოვრობდნენ და მათი ძიებები ერთი და იგივე მიმართულებით მიმდინარეობდა.

ძნელი არაა კაცობრიობის კულტურის ისტორიაში ისეთი მაგალითების მოძიება, რომელიც გვიჩვენებს, რომ ერთი და იგივე იდეა და მენტალიტეტი ერთდროულად მსოფლიოს სხვადასხვა წერტილში შეიძლება გამოვლინდეს. როგორც სჩანს, საერთო კულტურული ატმოსფერო იმდენად არის მომზადებული, რომ გარკვეულ კულტურულ მოვლენასთან მიმართებით, უკვე მომწიფებული აზრი, ადვილად აღიქმება ან ადვილად ხდება მისი უარყოფა, ანუ ეს პროცესი ისევე მიმდინარეობს, როგორც ჟღერს სხვადასხვა სიმი, რომლებიც ერთ კამერტონზეა აწყობილი. ამ თავისებურების გამო ადვილად ახდენს ზეგავლენას ერთი კულტურა მეორეზე; ცალკეულ შემთხვევებში კი სულიერ ცხოვრებაში ეს პროცესი ერთდროულად, ყოველგვარი ურთიერთზეგავლენის გარეშე სხვადასხვა სივრცეებში პარალელურად მიმდინარეობს.

ევროპული ყოფიერების საერთო გარემოებებმა ისეთი ნიადაგი წარმოქმნა, რომელზეც ბიზანტიისათვის ევროპული კულტურის ნაყოფის შეთვისება ძნელი აღარ იყო. უწინარესად ვგულისხმობთ ფილოსოფიურ-ღვთისმეტყველურ სფეროს, რომელშიც დასავლეთზე თავად იმპერიაც საგრძნობ ზეგავლენას ახდენდა. დასავლეთზე ბიზანტიის ზეგავლენის მაგალითებად შეიძლება შემდეგი ფაქტები წარმოვადგინოთ. მიქაელ ფსელოსის "ლოგიკა", რამაც დიდი ზეგავლენა მოახდინა XI და შემდგომი საუკუნეების დასავლურ აზროვნებასა და მეცნიერებაზე. ნიკიფორე ვლემიდეს "ლოგიკა" და "ფიზიკა", რომლებიც ბიზანტიური ინტელექტუალური მოძრაობის დასავლეთზე ზეგავლენის ამსახველ ერთგვარ ძეგლს წარმოადგენდნენ. გარდა ამისა, შეიძლება ითქვას, რომ მთლიანად დასავლური რენესანსული მოძრაობა, მნიშვნელოვან წილად, თავის დასაბამს კონსტანტინოპოლსა და საერთოდ, აღმოსავლეთში იღებს.

მაგრამ აქ უფრო საგულისხმო და საინტერესო სხვა მაგალითებია, თუნდაც ის, რომ ევროპასა და ბიზანტიაში, ანუ სრულიად სხვადასხვა ტერიტორიებზე, ერთდროულად ერთი და იგივე შინაარსის თემები ჩნდებოდა და ისინი ერთსა და იმავე სახის გამოხმაურებებს იწვევდნენ. ამ მოვლენაში აშკარად მოჩანს კულტურისა და სულიერი ინტერესების ერთიანობა. ილუსტრირებისათვის:

XII საუკუნის ანონიმური ბიზანტიური ნაწარმოები "ტიმარიონი", თხზულება ჯოჯოხეთში ჩასვლასა და იქ იმპერატორებთან, ფილოსოფოსებთან და მწერლებთან გასაუბრების შესახებ. ეს დანტეს ერთგვარი წინსწრება და იმის მცდელობაა, რომ "ღვთაებრივი კომედია" დანტემდე შექმნილიყო.

ლექსად გამოთქმული ეს ანონიმური ბიზანტიური რომანი, თავისი შინაარსითა და განწყობით, ძალიან ახლოს დგას პროვანსულ "რომანს დ"ავენტურესთან". მკვლევართა ერთი ჯგუფი ბიზანტიაზე დასავლური პროვენსის რომანის გავლენაზე საუბრობს, მეორენი - საპირისპიროს ამტკიცებენ, ხოლო ვასილიევთან ამ შეხედულებების ნუსხას და თავად რომანისტების შემოქმედების ანალიზსაც ამოვიკითხავთ. უფრო სწორი იქნება ვიფიქროთ, რომ როგორც დასავლეთ ევროპაში, ისე ბიზანტიაში, სულიერი კლიმატი ერთი და იგივე ინტერესებით იყო აღვსილი და სწორედ ასეთი თემების განვითარებისათვის იყო ხელსაყრელი. აქედან შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ კულტურული კოეფიციენტების სხვადასხვაობამ ეს ორი სამყარო გაუვალი კედლით ვერ გაყო. საუბედუროდ, ამ მნიშვნელოვან მომენტს ხშირად ივიწყებენ და ცალმხრივად გააზრებულ ბიზანტიურ კულტურას, მისი თანადროული სამყაროსაგან სრულიად მოწყვეტილად განიხილავენ. მით უმეტეს, ძალიან მნიშვნელოვნად უნდა მივიჩნიოთ იმ მკვლევარების მეცნიერული დამსახურება, რომლებმაც შეძლეს, დამკვიდრებულ მიკერძოებულ შეხედულებაზე უარი განაცხადეს და ბიზანტიური განმანათლებლობის ისტორიაში, დასავლურ კულტურულ სამყაროსთან, სრულიად ბუნებრივი კავშირები გამოავლინეს. ამ თვალსაზრისით შუა საუკუნეების ბიზანტიური კულტურის შესწავლისათვის უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება თ. უსპენსკის ნაშრომებს.

როგორც ცნობილია, XI-XIV საუკუნეებში ინტელექტუალური მოღვაწეობა გამოცოცხლდა და ფილოსოფიური აზროვნებისადმი დიდი ინტერესი გაჩნდა. ეს დრო სხვადასხვა თემებზე სერიოზული დავებით გამოირჩეოდა და ეს დავები მხოლოდ სპეციალურად მათ გამო მოწვეული კრებებით სრულდებოდა. მიუხედავად იმისა, რომ დავებს საღვთისმეტყველო-საეკლესიო ხასიათი ჰქონდა, მათი საფუძველი მაინც ფილოსოფიური პრობლემატიკა იყო და ამიტომ მათ საფუძველზე ახალი პარალელური ფილოსოფიური დავები აღმოცენდებოდა.

ამრიგად, მოცემულ პერიოდში, საეკლესიო კრებების გადაწყვეტილებებით მთელი რიგი არამართლმადიდებლური მოსაზრებები იქნა უარყოფილი. ეს მოსაზრებები უკავშირდებოდა რამდენიმე საღვთისმეტყველო და ფილოსოფიურ საკითხებს. ასეთებს მიეკუთვნება: 1. იოანე იტალოსის სწავლება, ძის მამად გადაქცევის (მონადაში გაერთიანება, - მთარგმ.), უსაწყისო და მარადიული მატერიის, სულისა და აღდგომის საკითხები. იტალოსის წინააღმდეგ შედგენილი ანათემიზმები (ერესის ან არასწორი სწავლების გამო გამოტანილი საეკლესიო კრების დადგენილება ან ეკლესიის მამების მიერ შემუშავებული კანონები, რომლებშიც პიროვნების ანათემირება იგულისხმება. ცნობილია წმინდა კირილე ალექსანდრიელის მიერ ნესტორის წინააღმდეგ შედგენილი 12 ანათემიზმა. ასევე ანათემიზმებად შეიძლება ჩაითვალოს ღანგრაში შეკრებილ წმინდა მამათა კანონები, რომლებიც ევსტათის გაუკუღმართებული სწავლების წინააღმდეგ იყო მიმართული, - მთარგმნ.), რომელშიც დაგმობილი იყო პლატონის ის იდეები, რომლებიც იტალოსმა გამოიყენა, მათ შორის: ყოფიერების რეალურობა, პირველსაწყისი იდეები (ინდივიდუალური სულების დედამიწაზე ფიზიკურად დაბადებამდე არსებობა, - მთარგმნ.), სულების გადასახლებისა (მეტამფსიქოზი) და ტანჯვის დროებითობა. აქვე ისიც უნდა გავიხსენოთ, რომ იტალი აბელარის (ფრანგი ფილოსოფოსი და თეოლოგი, რომელიც იზიარებდა მატერიალიზმთან ახლომდგომ იდეებს, - მთარგმნ.) თანადროული იყო. 2. იტალოსისგან იღებენ საწყისს: ნილოს მონაზონი, ლეონ ქალკედონელი და სხვა მისი მიმდევრები, ისინი, ვინც ცდილობდნენ ფილოსოფიურად დაესაბუთებინათ ქრისტეს განკაცებისა და მის თაყვანისცემასთან დაკავშირებული საკითხები. 3. სოტირიქოს პანტევგენოსმა, დიაკვანმა, რომელიც შემდეგ ანტიოქიის პატრიარქად იქნა არჩეული ევქარისტიული მსხვერპლის საკითხი დააყენა; საკითხი ეხებოდა ლიტურგიულ ლოცვას: "შენნი შენთაგან, შენდა შემწირველნი, ყოველთა და ყოვლისათვის". ეს საკითხი აგრეთვე განიხილებოდა 1156-57 წლებში იმპერატორ მანუელ კომნენოსისა და პატრიარქ კონსტანტინე ხლიარენის დროს. 4. არანაკლები გაუგებრობა გამოიწვია მაცხოვრის სიტყვებთან: "მამაი ჩემი უფროის ჩემსა არს" (იოან. 14: 28) დაკავშირებულმა კამათმა, რომელიც საღვთისმეტყველო დავების მოყვარულ მანუელსა და პატრიარქ ლუკა ხრისოვერგს შორის წამოჭრა. 1166 წელს ამ შემთხვევაში კრება იძულებული გახდა ფილოსოფიური ძიებები ეკლესიურობის მიმართულებით წარემართა.

მთელი ეს ფილოსოფიურ-დოგმატური ძიებები იმის მტკიცებულებაა, რომ ამ მხრივ ცხოველი ინტერესი სახელმწიფოში არასოდეს ცხრებოდა და იმ დიდი საღვთისმეტყველო დავის ნიადაგი მზადდებოდა, რომელიც XIV საუკუნეში პალამასა და ვარლაამს შორის უნდა გაჩაღებულიყო. მეორე მხრივ, ეს დავები იმპერიის მოსახლეობის ფილოსოფიური მოწიფულობის ისეთ მტკიცებულებად გადაიქცა, რაც გვიჩვენებს, რომ მისი მონაწილეები მთელ სამყაროში პიროვნულად გამორჩეული ადამიანები იყვნენ და რომ ბიზანტიელების კულტურულ-ფილოსოფიური დონე დასავლეთისგან არაფრით განსხვავდება.

თ. უსპენსკი კონსტანტინოპოლში მიმდინარე ამგვარ გონებრივ ქმედებებზე შემდეგ საგულისხმო დასკვნებამდე მივიდა.

1. X1-XII ს.ს. ფილოსოფიური მოძრაობები წარმოადგენდა მცდელობებს ეკლესიურ ცნობიერებაში მოწესრიგებულიყო და გაფართოებულიყო ფილოსოფიის პლატონისეული მიმართულება. იტალი და ფსელოსი, ორივე პლატონიზმისკენ იხრებოდნენ. მოგვიანებით იმავე გზას დაადგნენ თეოდორე მეტოხიტი და ნიკიფორე გრიგორა. ფსელოსი ამ მიმართულებას ამართლებდა წერილში, რომელიც მან პატრიარქ იოანე ქსიფილინს მისწერა. იტალოსს იმაში ადანაშაულებდნენ, რომ ის პლატონისებურად აზროვნებდა, და თუ ანა კომნენეს დავუჯერებთ, ეკლესიური განკვეთების შემდეგ მან თითქოს თავისი სწავლების რამდენიმე პუნქტზე უარიც კი განაცხადა: კერძოდ, ეს ყოფილა სწავლება იდეების შესახებ, რომელიც მას სურდა მართლმადიდებლობის მსოფლმხედველობაზე მოერგო.

2. ეს ფილოსოფიური ძიებები ასეთივე ხასიათის დასავლურ კვლევებთან საკმაოდ ახლოს დგანან. "პირველი დასავლური სქოლასტური პერიოდი (XI-XII ს.ს.), - წერს უსპენსკი, - სწორედ ისეთივე ნიშნებით ხასიათდება, როგორითაც იოანე იტალოსი, ანუ ეს არის არისტოტელეს ლოგიკის ნეოპლატონურობის ეკლესიურ სწავლებასთან დაკავშირების მცდელობები"... "ბიზანტიელი ფილოსოფოსები იმავე პრობლემებით იყვნენ დაკავებულნი, რითაც სქოლასტიკოსები, კერძოდ მათ პორფირიოსის მიერ შედგენილი და ცნობილი ორი სკოლის - ნომინალისტებისა და რეალისტების დავის პროცესში ჩამოყალიბებული ყოფიერების სახეობები და რაობები აინტერესებდათ"... "უნივერსალიების შესახებ სწავლებამდე მიყვანილმა სახეობებისა და რაობების ბუნებათა კვლევამ, შუა საუკუნეებში ფილოსოფიური მწარმოებლობა უზრუნველყო. შემდგომში სწორედ ამ საკითხების სხვადასხვაგვარი დამუშავებით განისაზღვრა ნომინალიზმისა და რეალიზმის სკოლის არსებობა. დროის ყოველგვარი სხვადასხვაობის მიმღეობის მიუხედავად, უნივერსალიები ყოველთვის ისეთ საფუძვლად რჩებოდა, რომლიდანაც გამომდინარეობენ და რომელთანაც კვლავ ბრუნდებიან ფილოსოფოსი მკვლევრები. გარეგნულად ეს თითქოს მხოლოდ ფსიქოლოგიასა და ლოგიკას ეხება, არსობრივად კი მთელს ფილოსოფიაზეა გაბატონებული; რადგან არ არსებობს საკითხი, რომელიც თავის თავში სხვა, ისეთ უმნიშვნელოვანეს თემებს არ იგულისხმებდა, როგორიც არის: ყველაფერი, რასაც ვხედავთ ან ჩვენი გონის მიერ შეთხზული კომბინაციაა, ან მის საფუძვლებს საგანთა ბუნებაში აქვს დასაბამი. ეს კი ნიშნავს, რომ ყოველგვარი ონტოლოგიური თუ ფსიქოლოგიური დოქტრინა უნივერსალიებთან დაკავშირებულ საკითხებთან უდავოდ ანგარიშვალდებულად რჩება". "ნუ დავიწყებთ იმის მტკიცებას, - აგრძელებს იგივე მკვლევარი ბიზანტინისტი, - რომ დასავლეთევროპულ სქოლასტიკაში მოქმედი ეს მიმართულებები საწყისებს ბიზანტიური სისტემებიდან იღებენ. ჩვენ მხოლოდ იმის დამტკიცება გვსურს, რომ იდეათა ეს წრეები რომლებშიც XI-XIII ს.ს. ევროპული აზროვნება ტრიალებდა, იგივეა, რასაც ბიზანტიაში ვხვდებით".

XI ს. დასასრულისა და XII ს. დასაწყისის მწერლების, იტალოსის, ევსტრატეს, ნილოსის, ლევის მოღვაწეობიდან ნათელი ხდება, რომ საღვთისმეტყველო საკითხები, კერძოდ, წმინდა სამებასთან, ქრისტეს განკაცებასთან და მის თაყვანისცემასთან დაკავშირებული დოგმატები სქოლასტიკური თვალსაზრისით განიხილებოდა. ევსტრატეს ტრაქტატებში სახეობები და რაობებია წარმოდგენილი, ანუ უნივერსალიებია განხილული; ეს საღვთისმეტყველო პრობლემები ბიზანტიაშიც ფილოსოფიურ ნიადაგზე ჩნდებოდა და მუშავდებოდა. იბრძოდა რა ეკლესიური თვალსაზრისის დასაცავად, ევსტრატე, თუ მის მიმართ დასავლეთევროპულ ტერმინს გამოვიყენებთ, იმ მიმართულების წარმომადგენელი აღმოჩნდება, რომელიც გამოდიოდა პრინციპიდან - უნივერსალია ინ რე. შესაბამისად, ეს არის ღრმა კულტურული მნიშვნელობის საკითხი და მოითხოვს დღემდე უგულებელყოფილი ფილოსოფიური მასალების საგულდაგულო განხილვას.

ევქარისტიის თემაზე სოტირიქე პანტევგენსა და ნიკოლა მეფონელს შორის გაჩაღებულ დავაში იმავე ნომინალიზმთან და რეალიზმთან დაკავშირებული საკითხი დაისვა. სოტირიქე, თავისი შეხედულების განსამტკიცებლად, პლატონისა და არისტოტელეს ავტორიტეტს იყენებდა. ეს საფუძველს აძლევს უსპენსკის იმავე შინაარსის დასკვნები გააკეთოს, და კვლავ განაცხადოს, რომ "ბიზანტიური სამღვდელოება თანამედროვე ფილოსოფიური აზროვნების დონეზე იდგა" და მართლაც, 1156, 1157 და 1166 წლების კრებებზე განკვეთილთა უმრავლესობა უმაღლეს სკოლასთან და უმაღლეს განათლებასთან ასე თუ ისე მაინც იყო დაკავშირებული.

ამრიგად, ნათელი ხდება, რომ მოცემული დროის ბიზანტიურ განათლებულობასა და დასავლეთ ევროპულ განმანათლებლობას შორის არ არსებობდა გაუვალი წინააღმდეგობა და მეცნიერებაში ხელოვნურად ასეთი წინააღმდეგობების აღმართვა საჭირო არ არის. აღმოსავლეთისა და დასავლეთის განათლებულ ადამიანებს საერთო ინტერესები ამოძრავებდა. გარემო, რომელშიც ეს ადამიანები ცხოვრობდნენ ერთი და იგივე საღვთისმეტყველო და ფილოსოფიური ძიებებით იყო აღვსილი, მათი აზროვნება ერთი და იგივე მიმართულებით მიიკვლევდა გზას.