წმინდა გრიგოლ პალამა რომაელების დიადი იმპერიის აღსრულების წინა საუკუნეში ცხოვრობდა. პალამათი სრულდება ბიზანტიური ღვთისმეტყველება. მის უკან ხანგრძლივი და ბრწყინვალე ქრისტიანული სამწერლობო ისტორია, მწვავე დოგმატური დავები და სარწმუნოებრივი შინაარსის განმსაზღვრელი კრებებია. მთელ ამ სივრცეში წმინდა გრიგოლ პალამას მნიშვნელობა და მისი საღვთისმეტყველო მოღვაწეობა გარკვეული თავისებურებებით ხასიათდება, ხოლო გვიანბიზანტიური ღვთისმეტყველების მიმართულება და სტილი რიგი საყურადღებო მომენტებით არის განსაზღვრული.

1. უწინარეს ყოვლისა, ეს არის პირველქრისტიანულ ლიტერატურასთან კავშირის არარსებობა. სახარება და ეპისტოლური წერილები, ანუ ღვთისმეტყველების მთელი ღვთივგაცხადებული საფუძვლები, უშუალოდ მომდევნო ეპოქასთან კავშირის განხილვის გარეშე, ანუ ახალი აღთქმის გამოცხადება შეისწავლებოდა IV და მომდევნო საუკუნეების წმინდა მამების სწავლების ჭრილში. თავად მოციქულთა და მოციქულთა შემდეგი ეპოქის ხიბლი "Urchristentum'i", რომელიც XIX-XX საუკუნეებში გახდა ცნობილი, ანუ რაზეც დღეს წვდომა არანაირ სირთულეს არ წარმოადგენს, ბიზანტიელებისათვის არ იყო ხელმისაწვდომი. ჩვენ დაგვეხმარა არქეოლოგია და ტექსტების კრიტიკულ-მეცნიერული შესწავლის შესაძლებლობა, რის გარეშეც ბიზანტიელები ცხადია, რომ იარაღაყრილები იქნებოდნენ. მაგრამ საქმე მხოლოდ სამეცნიერო აპარატის არსებობაში არ არის. ბიზანტიაში ამ ეპოქისადმი ინტერესი ჩამქრალი იყო. თუ ევსები, წმინდა ათანასე და ნეტარი იერონიმე დიდაქესა და კლიმენტინებს კიდევ იხსენიებენ, თუ IV საუკუნის ხელნაწერები ახალი აღთქმის გარდა კიდევ მოიცავენ ერმის "მწყემსს", ფსევდო ბარნაბას ეპისტოლეს და სხვა, თუ ჯერ კიდევ მაშინ ეს ყველაფერი ქრისტიანულ საზოგადოებას იტაცებდა, შემდგომ - წმინდა დოგმატური ასპარეზობების საუკუნეებში, ფართე საღვთისმეტყველო ლიტერატურამ, წმინდა ასკეტი მამებისა და სხვათა ქმნილებებმა, ბიზანტიელი ქრისტიანის ცნობიერებაში პირველქრისტიანული ლიტერატურისადმი ინტერესები მთლიანად გადაფარა. მტვრის სქელი ფენით დაიფარა მოციქულთა შემდგომი დროის ისეთი უბრწყინვალესი ძეგლები, როგორებიც არის "დიდაქე", "მწყემსი", "დიდასკალია", ეგვიპტური კანონები, II საუკუნის აპოლოგია და სხვა. იმისათვის, რომ მთელი ეს მასალები შესწავლილი ყოფილიყო სინაის, ათონისა და სხვა თაროებზე მოთმინებით ელოდნენ თავის მოსაგრე ფილოთეოს ვრიენს, კონსტანტინ ტიშანდორფს, პაულ ლაგარდს, ეგნატე ეფრემ რახმანს, ხაულერს და სხვებს.

2. უნდა ითქვას, რომ ღვთისმეტყველური აზრები მნიშვნელოვან წილად ლეთარგიული ძილის მდგომარეობაში იყო. ბიზანტიური აზრი, მისი ტრადიციულობისა და ეკლესიურობის შესაბამისად, წმინდა მამების ურყევი ერთგულებით საზრდოობდა. ისინი წმინდა მამების რწმენის წესებს ყოველთვის იცავდნენ, უნდა ითქვას, რომ ბიზანტიის ძალა და დამსახურებაც სწორედ ამაშია. მართლმადიდებლობის ერთგულებას ჩამოშორება, მამების ღალატი, საშინელ ცოდვად აღიქმებოდა. მაგრამ, იმის გამო, რომ სწორედ ეს მთლიანად და გასაგებად გამოუხატავი მართლმადიდებელ მამათა კანონების ერთგულება ერთ "ღვთისმეტყველურ კრებულად" არასოდეს ჩამოყალიბებულა და კონკრეტული "consensus ðàtrum"ის" სახე არასოდეს მიუღია, ის თავად ხდებოდა ღვთისმეტყველური აზრის უძრაობისა და ჩამორჩენილობის მიზეზი. ღვთისმეტყველება უეჭველად წმინდა გადმოცემას უნდა ეყრდნობოდეს, მაგრამ ღვთისმეტყველს თავისი გარკვეული აზრი ყოველთვის უნდა გააჩნდეს. ასეთი საკუთარი აზრის არსებობის აკრძალვა მისთვის პრობლემებს უნდა იწვევდეს, პრობლემურ მდგომარეობას გამოსავლის ძიება უნდა მოსდევდეს, ახალი კითხვები უნდა ჩნდებოდეს, ერთი სიტყვით, არ შეიძლება უბრალოდ, უსაგნოდ და უნიადაგოდ ღვთისმეტყველებდე. საუკუნეების მანძილზე, განვითარების პროცესში, თავად პატრისტიკაც პიროვნებისგან აზროვნებას მოითხოვდა. კაპადოკიელებს უფრო მაღალი საფიქრალი აწუხებდათ, ვიდრე წმინდა ათანასეს; ქრისტოლოგიური დავების ეპოქამ თამასა უფრო მაღლა ასწია, ვიდრე წინამორბედმა კაპადოკიელებმა, ეს იყო ახალი პრობლემები და მათზე ახლებურად იყო საჭირო პასუხის გაცემა; ლეონტი ბიზანტიელმა და მაქსიმე აღმსარებელმა მეტი შემართება გამოიჩინეს და გადაწყვიტეს უფრო შორს წასულიყვნენ, მათ სურდათ უფრო მეტი ამოეთქვათ, ვიდრე ეს ეთესელმა და ქალკედონელმა მამებმა გააკეთეს. მაგრამ, არც თავისი გაბედული აზრებით და არც ღვთისმეტყველებით, არც ერთი მათგანი წმინდა მამათა მიერ დაწყებული საქმის მოღალატე არ გამხდარა, ეს საქმე მათ თვითონ გააგრძელეს. ასეთია ეკლესიური ცხოვრების ორგანულად განვითარებადი აზრისა და კულტურის ბუნება. წმინდა მამებს არ ჰქონდათ გაბედულად მოქმედებისა და აზროვნების შიში, თუმცა მათთვის შემეცნების ერთადერთ და უპირველეს წყაროს დამოუკიდებლად აზროვნება არასდროს წარმოადგენდა. ამავე დროს, სრულიად არასწორი იქნებოდა გვეფიქრა, რომ კირილე ალექსანდრიელმა ან მაქსიმე აღმსარებელმა ყველა წინამორბედი წმინდა მამა, რომელსაც უფლება ჰქონდა ეღვთისმეტყველა, გაითავისეს, ხოლო საკუთარ პიროვნებებს მათ მიერ დაწყებული საღვთისმეტყველო აზრის განვითარების გაგრძელების პროცესში მონაწილეობის მიღება აუკრძალეს, ანუ საღვთისმეტყველო საკითხების განვითარებასთან დაკავშირებით, თავისთვის გარკვეული "ტაბუ" დააწესეს. IV-VIII საუკუნეებში წმინდა მამების შემართება თავისი დროისათვის გაცილებით უფრო მეტი გაბედულებით გამოირჩეოდა, მაშინ ეს "ტაბუ" არ არსებობდა და როდესაც რწმენის კანონის ერთგულებაზე იყო საუბარი, კაპადოკიელი მამები ან ქალკედონის თანადროულები, არ ფიქრობდნენ, რომ ამ ერთგულების გამო საკუთარ შემართებაზე უარი უნდა ეთქვათ, ან საღვთისმეტყველო აზრის განვითარების პროცესი უნდა შეეჩერებინათ. თუმცა გარკვეული დროის შემდეგ, ბიზანტიურ საზოგადოებაში ცოცხალი აზრის ამგვარი დამუხრუჭება მაინც დაიწყო. "მიიჩნეოდა, - წერს პროფ. ლებედევი, - რომ ნებისმიერ დროს, ნებისმიერ გაუგებრობასთან ბრძოლისათვის რაც არ უნდა გახდეს საჭირო, მამათა ქმნილებებში ყველაფერზე პასუხია გაცემული".

ქრისტიანულ ღვთისმეტყველურ აზროვნებაში უდიდესი მოვლენა, ყველა დროის უდიდესი ღვთისმეტყველი, ის, ვის შესახებაც ფრანგები იტყვიან par excellence, ორიგენე, VI საუკუნის შუა წლების კრებებიდან მოყოლებული, სრულიად გასაგები მიზეზის გამო, ეჭვის ქვეშ აღმოჩნდა და ქრისტიანი ღვთისმოსაობისათვის საფრთხობელად გადაიქცა. რიგ საკითხებში ორიგენეს არამართლმადიდებლობა ნათელია და რაიმე ზოგადი შურისძიების შესახებ ლაპარაკიც კი ზედმეტია. მაგრამ თუ ორიგენე არ იყო წმინდა მამა, ის უდავოდ ღვთისმეტყველი იყო. მან წინასწარ განჭვრიტა და მიუთითა თითქმის ყველა იმ საღვთისმეტყველო პრობლემაზე, რომელიც საუკუნეების შემდეგ უნდა გამოვლენილიყო. მისი არგუმენტებითა და შედარებებით ეკლესიის მართლმადიდებელი მამები სარგებლობდნენ. და თუ მთელი ორიგენე არ არის მართლმადიდებლური, თითქმის ყველა გვიანდელი აზრი, რომლებიც ეკლესიის მიერ მართლმადიდებლურად იქნა სანქცირებული, საბოლოოდ მაინც ორიგენედან მოდიოდა. ღვთისმეტყველი შეიძლება არ იყოს ეკლესიის წმინდა მამად აღიარებული, მაგრამ ამის გამო მისი ნაშრომების ღვთისმეტყველური და მეცნიერული მნიშვნელობა არ მცირდება. ზუსტად ასევე იცის ისტორიამ ეკლესიის მამები, რომლებიც მართლმადიდებლური ჭეშმარიტების ერთგული დამცველები, მაგრამ სუსტი ღვთისმეტყველები იყვნენ, არ გააჩნდათ ღვთისმეტყველის ინტუიცია და შესაბამისი ნიჭის უქონლობის გამო ვერ ღვთისმეტყველებდნენ. ბიზანტიის ისტორიის უკანასკნელ საუკუნეებში ეს ღვთისმეტყველური ინტუიცია თავის სამოქმედო სივრცეს ვერ ნახულობდა. იმდროინდელმა შემართებამ თავისი ადგილი საღვთისმეტყველო საუნჯის დაცვის პრინციპსა და იმის მზადყოფნას დაუთმო, რაც მის შემდგომ განვრცობას ყველა შემთხვევაში შეაჩერებდა. დოგმის ისტორიას თუ კარგად დავაკვირდებით, აკრძალვების მაგალითებს საკმაოდ ბევრს წავაწყდებით. "ცდუნების" თავიდან ასაცილებლად და მეტი უსაფრთხოებისათვის, როგორც სამოქალაქო, ისე საეკლესიო ძალაუფლებას არაერთხელ უცდია ღვთისმეტყველის ბაგეებზე დუმილის ნიშანი დაედო. ამ გადაწყვეტილებას, როგორც უკიდურეს ზომას, მაშინ იყენებდნენ, როდესაც ყველა სხვა არგუმენტით მიზანი ვერ მიიღწეოდა, მაგრამ, საქმე ის არის, რომ დოგმატური თვითშეგნებაც ამითვე იხშობოდა. გავიხსენოთ რამდენიმე: თუნდაც ე. წ. "სირმის მეორე ფორმულა" - არიანული დავების დროს მომხდარი მაგალითი, რომელსაც მკვლევარმა "საღვთისმეტყველო მაძიებლობაზე დადებული ბორკილები უწოდა"; ნეტარი თეოდორიტეს მიერ დიალოგში გამოყვანილ სრულიად ტიპურ მონოფიზიტ "ერანისტს", აქ მოჰყავს იმ დროისათვის ერთ-ერთი ტიპური და ძალიან მოქმედი არგუმენტი: "დაფარული არ შეისწავლება (MPGr. t. 83, col. 37); გარდა ამისა, ის, რომ მონოფილიტმა იმპერატორებმა მართლმადიდებლებს ღვთისმეტყველების უფლება აუკრძალეს, ასახულია დოკუმენტებში, რომლებიც იმპერატორ ჰერაკლეს (638 წ.) "ეკფესისად" წოდებულ ბრძანებებში და იმპერატორ კონსტანტინე II-ის (648 წ.) "ტიპოსში" იყო თავმოყრილი; "ნუ შევეხებით სადავო სამეცნიერო დებულებებს" (Niceph. Gregoras, "Correspondance", Paris 1927, p. 155), 1332 წ. თავის ერთ-ერთ წერილში წერს, პალამას თანამედროვე სწავლულთა შორის სწავლული, ნიკიფორე გრიგორა; დაბოლოს, პალამისტური დავების ყველაზე უფრო მწვავე პერიოდის 1341 წ. კრების აქტებში ვკითხულობთ: "ჩვენმა საწყაომ (ანუ მსოფლიო პატრიარქმა) გვიბრძანა, ხმამაღლა, მთელი კრების გასაგონად გამოვაცხადოთ წმინდა და ღვთაებრივი კანონები, რომელთა ძალით იკრძალება და არაფრით არ დაიშვება არა მხოლოდ მათთვის, ვინც მასთან (ვარლაამთან) არის, არამედ ნებისმიერისთვის დოგმატიკური საკითხებისა და მათთან დაკავშირებული თემების წამოჭრა; იკრძალება მათ შესახებ მსჯელობა და საკუთარი პიროვნებისათვის მასწავლებლის ღირსების მინიჭება; იკრძლება რაიმე საეკლესიო საკითხების განხილვა, რადგან ამის უფლება მხოლოდ უფლის მღვდელმთავრებს მადლითა აქვთ მინიჭებული" (MPGr. t. 151, col. 681 C-682 B). ბრძანების საბუთად პატრიარქს V მსოფლიო კრების 64 კანონი და ქალკედონის კრების 19 კანონი მოჰყავს. უნდა აღინიშნოს, რომ: ჯერ ერთი - ქალკედონის ხსენებული 19 კანონი არის ასევე კონსტანტინოპოლის VI მსოფლიო კრების კანონი; და მეორე - საქმე ის არის, რომ ამ კანონებიდან თავისი შინაარსით არც ერთი არ შეესაბამება იმ მდგომარეობას, რომელსაც პატრიარქი ახმოვანებს და იცავს. რაც შეეხება ტრულის კრების 64 კანონს, ის მართლაც უკრძალავს და ბრძანებს, რომ "ერისკაცს არ შეეფერება ერის წინაშე სიტყვის თქმა (ქადაგება) ან სწავლა-დამოძღვრა და ამგვარად მოძღვრის პატივის დასაკუთრება. იგი ღმერთის მიერ მისთვის დადგენილ წესს უნდა მორჩილებდეს და ყური მზად უნდა ჰქონდეს იმათი სიტყვის სასმენად, ვისაც მოძღვრის მადლი აქვს მიღებული". ერთია, ხალხის წინაშე სიტყვას წარმოთქვამდე და ასწავლიდე და მეორეა, "საერთოდ ვინც მოისურვებს დააყენოს დოგმატური საკითხები, იმსჯელოს მათ შესახებ და საეკლესიო საკითხები გამოიკვლიოს". კონსტანტინოპოლის პატრიარქის ასეთი თვალსაზრისის მიხედვით, უმაღლესი რანგის სასულიერო პირების გარდა არავის არა აქვს უფლება ღვთისმეტყველებდეს და არც იმის უფლება ეძლევა არავის დოგმატური და საეკლესიო საკითხებით ინტერესდებოდეს. თუ პატრიარქის აზრს გავაგრძელებთ, სამოქალაქო პირების საღვთისმეტყველო და მწიგნობრული საქმიანობა კანონსაწინააღმდეგო გამოდის. მოყვანილი მეორე - ტრულის კრების 19 კანონის მიხედვით, ეკლესიის წინამძღოლი ყოველდღე, მით უმეტეს კვირას, ყველა სასულიერო პირს და მრევლს უნდა მოძღვრავდეს და ცხადია, ეს სწავლება წმინდა წერილთან და ეკლესიის მამების სწავლებასთან სრულად უნდა იყოს შეთანხმებული. იგივე პატრიარქი იოანე, იმავე ტომოსის გამოყენებით, 1341 წლის ბრძანებით კრძალავს ვინმე "ღვთისმეტყველებდეს და წერილობით ან ზეპირი სიტყვით შეეხოს ამა თუ იმ დოგმატურ გამოთქმას" (Ibid col. 692 A). ეკლესიის წინამძღოლთა ხსენებული სიფრთხილე, როგორც ვხედავთ, ცალკეულ შემთხვევებში, თვითწინააღმდეგობაში გადადიოდა და ქმნიდა უმოქმედობის წინაპირობებს და აფერხებდა რელიგიური აზრის განვითარების პროცესს, რაც ყოველთვის "მორჩილების" მოთხოვნას ეფუძნება და ადვილად ხორციელდება, რაც თავისთავად ძალაუფლების "asylium ignorantiae" მსახურებაა. როდესაც ვაფასებთ იმ გარემოებებს და პირობებს, რომლებშიც XIV საუკუნის ღვთისმეტყველს უხდებოდა მოღვაწეობა, ეს აუცილებლად გასათვალისწინებელია.

3. მას შემდეგ რაც დაივიწყეს ორიგენე და ბიზანტიურ ეკლესიურ ცნობიერებაში მნიშვნელოვნად ჩაცხრა პათოსი, რომლითაც V-VIII საუკუნეების დიდი მამების ღვთისმეტყველური ხაზი უნდა გაგრძელებულიყო, დასავლური ქრისტიანული სამყაროს საღვთისმეტყველო მიღწევები ბიზანტიელებისათვის სრულიად მიუწვდომელი და უცხო გახდა. კრუმბახერი წერდა: "ბიზანტიელებისათვის ლათინური ღვთისმეტყველება დალუქულ წიგნად რჩებოდა, და დასავლეთის ღვთისმეტყველ ავგუსტინეს ამ წიგნში არასდროს შეუღწევია".

XIV საუკუნეში იონა V პალეოლოგოსის პირველმა მდივანმა და თავისი დროის ცნობილმა სწავლულმა დიმიტრი კიდონისმა - ლორილეგიუმი, "Adv. Julian", "Soliloquia" და ნეტარი ავგუსტინეს ზოგიერთი საუბარი თარგმნა. დედოფალ ელენეს გაუგზავნა ავგუსტინეს მიერ თარგმნილი რომელიღაც წიგნი და ავტორს "მამათა მამა" და "ჭეშმარიტების უმაღლესი მასწავლებელი" უწოდა. ამასთან, ის აღიარებს, რომ რომაელი მამების ქმნილებები ბიზანტიაში თითქმის არ მოიპოვება და ნეტარი ავგუსტინეს ხმამ ბიზანტიამდე ძალიან გვიან მოაღწია. განვლილი დროის მანძილზე აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის ფსიქოლოგიური და დოგმატური სხვაობა ძალიან გაიზარდა. ჯვაროსნულმა ლაშქრობებმა და XIII საუკუნეში კონსტანტინოპოლის ძარცვამ ბიზანტიურ აზროვნებაში ლათინური ქრისტიანობის მიმართ სამუდამოდ დაამკვიდრა მწარე და მტრული დამოკიდებულება. ავგუსტინე და ლათინები უცხოდ გადაიქცნენ და ეს ყველაფერი ბიზანტიელების ცნობიერებაში სერიოზულ ეჭვს იწვევდა. მხოლოდ ისეთი განსაკუთრებული მასშტაბების და კულტურის მქონე ადამიანებს, როგორიც კიდონისი იყო შეეძლოთ დასავლური ღვთისმეტყველებით დაინტერესებულიყვნენ და აღექვათ ნეტარი ავგუსტინე. სხვათა შორის, კიდონისი უკიდურესობაში გადავარდა და საბოლოოდ, ლათინობაც აღიარა და თავშესაფარიც რომში, გრიგოლ XI-ის კარზე ჰპოვა. და, ბოლოს, იმპერიაში არსებული უკიდურესად დაძაბუნებული პოლიტიკური მდგომარეობა, თურქული ურდოების რკინის სარტყელი, რომელიც კონსტანტინოპოლის გარშემო სულ უფრო მეტად ვიწროვდებოდა, ყველაფერი რაც ამ მძიმე პირობებიდან გამომდინარეობდა, სხვა რომ არ ვთქვათ, ღვთისმეტყველური აზროვნების განვითარებას ხელს არ უწყობდა.

4. ბიზანტიური საეკლესიო ტრადიცია, წმინდა მამების მსგავსად, ღვთისმეტყველებას იყო მორგებული, მაგრამ ხელნაწერების სახით მონასტრების ბიბლიოთეკებსა და კერძო პირებს შორის მიმოფანტული მათი შემოქმედების შედეგად დაგროვილი უდიდესი სიმდიდრე, არა თუ სათანადოდ არ იქნა შესწავლილი (ეს პატივი მას დღემდე არ რგებია!), არამედ მიახლოვებითაც არ არის სისტემატიზებული. დასავლეთმა, XIII საუკუნეში, წმინდა თომა აქვინელის სახით ღვთისმეტყველების ერთ-ერთი შესანიშნავი მოვლენა წარმოქმნა; ბიზანტია ვერაფერ მსგავსს ვერ მოესწრო. წმინდა მამათა ქმნილებების უნაპირო ზღვაში გარკვევა სულ უფრო ძნელი ხდებოდა. თუმცა, ამ მასალის რამენაირად მოწესრიგების და სისტემატიზაციის აუცილებლობა იმ ეპოქაზე გაცილებით უფრო ადრე დაინახეს, რომლის შესახებაც ახლა ვსუბრობთ. ამის ყველაზე ნათელი მაგალითი წმინდა იოანე დამასკელის "ცოდნის წყაროა". პროფესორი ბრონზოვი მიიჩნევს, რომ ეს არის "ყველაფერი იმის დამაგვირგვინებელი სიტყვა, რაც რწმენის შესახებ წმინდა მამებისა და ეკლესიის მასწავლებლების მიერ იყო თქმული; მისი ქმნილებები, ეს არის ძველი მსოფლიო ეკლესიის სახელით ყველა მომავალი დოგმატისტის საბოლოო გზის დალოცვა". სწორად ბრძანებს Jugie, რომ "დამასკელი ბიზანტიაში იმ როლს არ ასრულებდა, რაც დასავლეთში პეტრ ლომბარდსა და თომა აქვინელს აკისრია. მას არ ჰყავდა მოსწავლეები და კომენტატორები. მისი საღვთისმეტყველო სინთეზი არ გადაიქცა ძლიერი სქოლასტიკური მიმდინარეობის ისეთ პირველთქმად, რასაც შემდეგ მისი მიმდევრები განავითარებდნენ. ის პატრისტიკით დაკმაყოფილდა... მისი ზედმიწევნითი გადმოცემა არ გადაიქცა ღვთისმეტყველთა სამაგიდო წიგნად... და არც ის იქნება სწორი ვიფიქროთ, რომ "მართლმადიდებელი სარწმუნოების ზედმიწევნით გადმოცემაში" ბერძენი მამების ღვთისმეტყველება სრულად არის წარმოდგენილი. იოანე დამასკელი ბერძენი მამების ერთგული ექოა, მაგრამ ერთგული ექო არ არის სრული ექო"...

ხსენებულმა დიმიტრიოს კიდონისმა და შემდეგ გენადი სქოლარიუსმა ბერძნულად გადათარგმნეს აქვინელი და როგორც მისი გამომცემელი ჩამელი აცხადებს, კიდონისის გავლენით, "იმპერატორის კარზე თომისტობა მოდური გახდა. იმპერატორმა და ბევრმა სხვა დიდებულმა ლათინური ღვთისმეტყველების შესწავლა დაიწყო". მაგრამ, მთავარი ისაა, რომ ისევე, როგორც ჩვენს სინამდვილეში დიდი ხნის წინ უნდა ყოფილიყო, გრიგოლ პალამას დროინდელ ბიზანტიასაც უნდა ჰქონოდა წმინდა მამების "შეჯამებული" საკუთარი მართლმადიდებლური სწავლება. ბიზანტიური ეკლესიური სულისთვის ეს დასაშვები და მისაღები იქნებოდა? ვფიქრობთ, რომ კი, დასაშვები იქნებოდა. მისაღებია ეს თუ არა მართლმადიდებლობისთვის? როგორც უკვე ითქვა, პალამას დრო ამას არ მიესალმებოდა. ჩვენ დროს კი, იმდენად დაგვეკარგა გონივრული ეკლესიური პასუხისმგებლობის გრძნობა, რომ, დღეს უკვე საკმაოდ მოგვეპოვება სწავლული ძალები, მაგრამ ჩვენს ცნობიერებაში ასეთი აუცილებლობის შეგრძნება ჯერ კიდევ არ გაჩენილა.

5. წმინდა მამების სწავლების სისტემის უქონლობა, სხვათა შორის, იმით აიხსნება, რომ ბიზანტიაში არ არსებობდა სისტემური საღვთისმეტყველო სწავლება. ცალკეულ შემთხვევებში საღვთისმეტყველო განათლების გამავრცელებლები არაქრისტიანულ სივრცეში მოქმედებდნენ. მართლმადიდებლური აღმოსავლეთი მრავალი პერიოდის მანძილზე არაერთხელ დარჩენილა უმაღლესი საღვთისმეტყველო მეცნიერების ოფიციალური ხელმძღვანელის გარეშე. ამავე დროს, ძველი ეკლესიის ისტორიამ ამ სფეროში ისეთი ბრწყინვალე მოვლენები იცის, როგორიც ალექსანდრიული კატეხიზისური სასწავლებელი იყო, რომელშიც სწავლული ღვთისმეტყველების თაობები იცვლებოდა ან თუნდაც ნიზიბიური სკოლა, მაგრამ ამავე დროს იცის ხანგრძლივი პერიოდებიც, როდესაც ეს უწყვეტობა იკარგებოდა.

რა თქმა უნდა, ღვთისმეტყველების განვითარებისათვის ოფიციალური სკოლის არსებობა აუცილებელი არ არის. ღვთისმეტყველება შეიძლება სასულიერო აკადემიისა და თეოლოგიური ფაკულტეტების მიღმაც არსებობდეს. ძალიან ბევრ წმინდა მამას დღევანდელი გაგებით ღვთისმეტყველის დიპლომი არ გააჩნდა. პანტენი, კლიმენტი ალექსანდრიელი, ორიგენე და დიდიმ უსინათლო ალექსანდრიის სასწავლებელში სწავლობდნენ, მათ გარდა ბევრი სხვა საეკლესიო მწერლები იყვნენ ათენის, რომის, ედესისა და სხვა სასწავლებლების აღზრდილები და ჩვენ ცოტა არ ვიცით ისეთებიც, რომელთა საღვთისმეტყველო ხედვაც აკადემიური გზით კი არა, პირადი თავდადებული ღვაწლის შედეგად განვითარდა.

მეორე მხრივ, რადგან ასეთ ხედვას აუცილებლად აკადემიის დიპლომი არ განაპირობებს, ეს არ ნიშნავს, რომ ასეთი დიპლომი ჩამორჩენილებს და სულიერად გაზარმაცებულებს ეძლევათ. საკუთარი ინტელექტუალური არარაობით უდაბნოში ჩაკეტვა ორთოდოქსიის ყველაზე ნაკლებად დამახასიათებელი ნიშანია. ეკლესია თავისი საუკეთესო წარმომადგენლების სახით ყოველთვის ნათლისა და მეცნიერებისაკენ გვიხმობდა. წმინდა გრიგოლ პალამამდე ისტორიამ რამდენიმე საინტერესო საღვთისმეტყველო, თუმცა არა სისტემატური მცდელობა იცის.

ბიზანტიური საღვთისმეტყველო განათლებისათვის სხვა სახის სამეცნიერო დარგებისგან გამოყოფაა დამახასიათებელი. ხანგრძლივი დროის მანძილზე ღვთისმეტყველება ზოგადსაგანმანათლებლო დისციპლინების რიგის მიღმა იდგა, შესაბამისად, საღვთისმეტყველო დისციპლინებიც არ შედიოდა უმაღლესი სკოლის პროგრამების რიგში. ასე მაგალითად, როგორც ფრიდრიხ ფუქსი, კასიოდორასა და იულია კონსტანტინოპოლელის მტკიცებულების საფუძველზე აღნიშნავს, იმპერატორ თეოდოსი II-ის დროინდელ უნივერსიტეტში, საღვთისმეტყველო ფაკულტეტი საეთოდ არ იყო. ეს ფაკულტეტი ასევე არ იყო არც ვარდის (IX ს.) და არც კონსტანტინე მონომახის უნივერსიტეტებში (IX ს.). ღვთისმეტყველება უშუალოდ ეკლესიის მეთვალყურეობის ქვეშ შეისწავლებოდა, რაც მეცნიერული დარგების კონფესიური ხასიათიდან გამომდინარე, სრულიად გასაგებია. იმპერატორ ჰერაკლეს დროს (610-641) პატრიარქ სერგის შემწეობით, დაფუძნდა საყოველთაოდ ცნობილი "მსოფლიო სასწავლებელი". მასში ისწავლებოდა, როგორც საერო, ისე სასულიერო დისციპლინები. მოგვიანებით, ეს აკადემია, რომელიც თავისი ბიბლიოთეკით ჰალკოპრატიაში, რვაკუთხოვან შენობაში, ე. წ. "სამეფო ცისტერნების" შორიახლოს იმყოფებოდა. იმის გამო, რომ ხატმებრძოლობას არ დაექვემდებარა, იმპერატორმა ლეონ III ისავრიელმა, 726 წელს, აკადემია თავისი ბობლიოთეკითა და პროფესურით, ცეცხლს მისცა და მთლიანად დააწვევინა. როგორც ჩანს, სასწავლო პროცესს აქ ბერ-მონაზვნები და სასულიერო პირები მართავდნენ.

ჰერაკლეს სასწავლებლის მსგავსი აკადემია XI საუკუნეში აღადგინეს და ნიკიტა ჰერაკლიელს, მიქაელ თესალონიკელს და სხვებს "მსოფლიო მასწავლებლის" ტიტულები მიანიჭეს. სასწავლებელში საპატრიარქოს უმაღლეს იერარქიას "ხუთეული" წარმოადგენდა, ორი დაბალი რანგის წარმომადგენლის შესახებ ინფორმაცია არ მოგვეპოვება; მესამეს "ფსალმუნის მასწავლებლის" წოდება ჰქონდა, მეოთხეს "მოციქულთა წიგნების", ხოლო მეხუთე იყო უმაღლესი და ის "სახარებას ასწავლიდა". ეს უკანასკნელი დიდასკალი მსოფლიო პატრიარქის სახელით მოქმედებდა და ამიტომ მისი ტიტული იყო "მსოფლიო". პროფესორები სასულიერო ღირსებით სარგებლობდნენ. აკადემიური იერარქიის სამი ხსენებული ხარისხის გარდა, მიხეილ ფსელოსი "რიტორობის მაგისტრს" ასახელებს, რომელიც რიტორიკის კათედრას ხელმძღვანელობდა. "სახარების დიდასკალების", ანუ პროფესორების რიცხვში, რომლებიც ახალი აღთქმის წმინდა წერილს კითხულობდნენ, ისეთი სახელები შემოგვრჩა, როგორებიც იყვნენ მიქაელ იტალი, მომავალში პილიპოპოლის ეპისკოპოსი, ახალი აღთქმის მართლმადიდებელი კომენტატორი, ცნობილი თეოფილაქტე ორქიდელი, ცნობილი ჰუმანისტი და ღვთისმეტყველი ევსტათი თესალონიკელი. საპატრიარქოს ეს აკადემია მხოლოდ ვიწრო საეკლესიო პროგრამით ორგანიზებული სამოძღვრო სკოლა არ უნდა ყოფილიყო, რადგან ჯერ მხოლოდ მასში არსებული "რიტორობის მაგისტრატურა" გულისხმობდა ზოგადსაგანმანათლებლო დისციპლინებს. აკადემიაში, როგორც ამის შესახებ ფუქსი მიგვითითებს, ფილოსოფიური სამეცნიერო დისციპლინების (გრამატიკის, რიტორიკის, ფილოსოფიისა და მათემატიკის) პროპედევტიკური (მოსამზადებელი) კურსი ისწავლებოდა. ეს სკოლა, განთავსებული უნდა ყოფილიყო არა მხოლოდ სოფიოს დიდი წმინდა ტაძრის ტერიტორიაზე, არამედ წმინდა ღვთისმშობლის ეკლესიასთან ხალკოპრატიაში, წმინდა მოციქული პეტრესა და წმინდა თეოდორას ეკლესიებშიც.

პატრიარქ გერმანეს დროს 1267 წ. აღდგენილ "დიდასკალიონს" "რიტორობის მაგისტრისა" და "რიტორების რიტორის" წოდებით სათავეში ედგა მაქსიმ ოლოვოლი. მოწაფეების რაოდენობა 336 აღწევდა. XIV საუკუნეში, როგორც "სახარების მასწავლებლები", ცნობილი იყვნენ თეოდორე მელიტელი და იოსებ ვრიენი. ეს უკანასკნელი არა მხოლოდ ღვთისმეტყველებას, არამედ სეკულარულ მეცნიერებებსაც ასწავლიდა, და მისი მსმენელები, როგორც ბერძნები, ისე ჩამოსული იტალიელები იყვნენ. სწავლება სტუდიის მონასტერში მიმდინარეობდა. ამ სასწავლებელში 30 პროფესორი მოღვაწეობდა.

ბიზანტიის ისტორიის დასასრულს, საზოგადოებისა და საეკლესიო წრეების სწავლულმა წარმომადგენლებმა დაინახეს ბიზანტიური საღვთისმეტყველო განათლების სუსტი მხარეები, საერთო მომზადების არასაკმარისი დონე და ღვთისმეტყველებასა და ფილოსოფიას შორის კავშირის პრაქტიკულად არარსებობა. ერთ-ერთ წყაროში მითითებულია, რომ გიორგი სქოლარიუსმა იცის, თეოლოგიის დასავლური პროფესურა ღვთისმეტყველებას "სხვა მეცნიერების მეთოდებით ასწავლის".