ბიზანტიამ ყველა მაღალი კულტურის ბედი გაიზიარა. ის შეეხო ადამიანის სულის უმნიშვნელოვანეს მწვავე და ამაღლებულ პრობლემებს. ამ მწვერვალებზე აღმაფრენის, თავის დიდებისა და დაცემის პროცესში, ბიზანტიამ უძველესი სახელმწიფოების ცხოვრებით იცხოვრა. მტანჯავი ისტორიული საკითხები: ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთდამოკიდებულება, ანტიკური კულტურის თემა, ქრისტიანული კულტურის შესაძლებლობების გამოყენება, ეკლესიური კანონიზაციის ტრადიციების ერთგულებასთან ერთად გაბედული ღვთისმეტყველურ- ფილოსოფიური იდეების რეალიზაცია და ა. შ. ეს არის პრობლემები, რომლების წინაშეც ბიზანტიელების ცნობიერება იდგა. და თუ ხელსაყრელი ისტორიული პირობების გამო, კულტურის ცნობილ დარგებში დასავლეთი უფრო სწრაფად დაწინაურდა, ეკლესიის მამების გამოცდილების გათვალისწინებით დოგმატური მოცილეობის პროცესში, როგორც ბერძენ და აღმოსავლელ მამებთან ორგანულ კავშირში, ისე უძველეს ფილოსოფიურ აზროვნებასთან დაკავშირებით ბიზანტიას დასავლეთთან უდავო უპირატესობა ჰქონდა. სწორედ აქედან მომდინარეობს დამოკიდებულება, რომლის მიხედვითაც სხვადასხვა მიმართულებებში, კერძოდ ფილოსოფიურ ტრადიციაში, ბიზანტიური კულტურის დასავლეთზე ზემოქმედების ფაქტი ისტორიკოსისათვის უდავოა, (ნახ. ქვემოთ პრანტლი იოანე იტალისა და პსელას მოღვაწეობის შესახებ).

თავისი წარსულით ბიზანტიის ისტორია გასაოცარია. მის მეხსიერებაში შემორჩენილია არარსებული ბრწყინვალება და ყოფითი ზეიმურობა. ყველა მონაცემით ბიზანტია იყო მსოფლიო იმპერია, რომელიც გარეგნული ძლევამოსილებით, ტერიტორიული ზესახელმწიფოებრიობით და უზარმაზარი შინაგანი ენერგიით ხასიათდებოდა; ბიზანტიას გააჩნდა საკუთარი ეკლესიური ქრისტიანული კულტურა, უნივერსალური მნიშვნელობის კანონიკური ძეგლები, წმინდა მამებისა და ეკლესიის მასწავლებლების ნაშრომები, საუკუნეობრივი ლიტერატურა, და ბოლოს, უძველესი მსოფლიოდან შემორჩენილი, ყველა დროის უდიდესი და უკვდავი სიმდიდრე - ბერძნული ენა.

მაგრამ, ამ სიკეთეებთან ერთად, ყველა სახის უარყოფითი თავისებურების მატარებელიც არის ბიზანტია. სწორედ მის მაგალითზე აშკარავდება უდიდესი სახელმწიფო ორგანიზმების მსგავსება ღვთის საუკეთესო ქმნილებასთან და ამავე დროს, ცოდვის შვილთან - ადამიანთან. როდესაც აკვირდები ბიზანტიის ისტორიულ ბედ-იღბალს არ შეიძლება თვალწინ უდიდესი ისტორიული პიროვნებების ხატი არ წარმოგიდგეს. ადამიანში მომქმედი წინააღმდეგობრიობა, მის ბუნებაში არსებული ყოველგვარი დაპირისპირებულობა: სათნოება და მანკიერება, ღვთისმოსავობა და სულმდაბლობა, აღმაფრენა და დაცემა, - ყველაფერი ეს აშკარად არის გამოხატული ბიზანტიის ისტორიულ პორტრეტზე. სულიერი ცხოვრება ჭიდილი და სასტიკი, დაუნდობელი ბრძოლაა. ისევე, როგორც უნარიანი ნატურა საკუთარ თავს აღავსებს მოულოდნელობებით, ადვილად გადაიქცევა გრძნობათა ღელვისა და ყველაზე ურთიერთსაწინააღმდეგო ძალების თამაშის მსხვერპლად (სხვათა შორის ეს ერთ-ერთი ნიშანია, რაც ნიჭიერ კაცს უუნარო და უფერული ადამიანებისგან განასხვავებს), ბიზანტიაც, როგორც მიმადლებული, თავისთავში ბევრ სხვადასხვა შესაძლებლობას ატარებდა და მისი ისტორიული ბედი სიჭრელითა და შუქჩრდილებით იყო აღვსილი.

სულიერ ცხოვრებაში ვერც სათნოებას და ვერც მანკიერებას თავიდანვე გამზადებულად ვერ დაინახავ. შედეგი მხოლოდ შინაგანი ბრძოლის შემდეგ უნდა დადგეს. სულიერი ცხოვრება ისეთი საპირისპირო ძალების და გავლენების ბრძოლას გულისხმობს, რომლის შედეგადაც ადამიანი ან წმინდანად, ან ცოდვილ არსებად ყალიბდება. შესაძლებელია გარეგნულად გამოხატული მიღწეული შედეგები იმდენად ფასეული არ იყოს, რამდენადაც შინაგანი ბრძოლის პროცესი, რაც, როგორც წესი, სხვათათვის უხილავად, ადამიანის იდუმალებით მოცულ გულში მიმდინარეობს. რომაელების ცხოვრება, ისევე, როგორც შუა საუკუნეების ან ძველი აღთქმის ისტორია, როდესაც ხალხი ჯერ კიდევ სულიერ ინტერესებზე იყო კონცენტრირებული, საშუალებას იძლევა მოვლენები ცალკეული პიროვნების სულიერი ბრძოლის პროცესს შევადაროთ. წმინდანების და ფიცისგამტეხთა, ღვაწლმოსილთა და გარყვნილთა, არარაობათა და ნიჭიერთა, როგორც ტახტზე ისე საზოგადოებაში მრავალჯერადი და განკერძოებული ცვალებადობა თავისთავად საინტერესო და ფასეულია. მაგრამ, ისინი მხოლოდ სურვილებს, განწყობებს, ვნებებს და იმ უსაზღვრო შინაგან ბრძოლებს განასახიერებენ, რომელიც მთელი ისტორიის მანძილზე ამ ბრწყინვალე და უთავბოლო არსების - ბიზანტიის შინაგან ცხოვრებაში მიმდინარეობდა.

როგორიც არ უნდა იყოს ადამიანი, შეუძლებელია სრულიად წმინდანად ან უკიდურესად წყეულად და ცოდვილად მიიჩნიო. პიროვნებაში ამა თუ იმ მხარეს გადახრა ყოველთვის შეიძლება გამოიკვეთოს და ეს, ჩვეულებრივი ადამიანური ბუნებისათვის დამახასიათებელი გამოვლინება იქნება. ასევე აისახა ბიზანტიაზეც ჩვეულებრივი ადამიანური შუქჩრდილები და ამიტომ მისი მოქცევა რაიმე სტილიზებულ ჩარჩოებში თავისთავად გამორიცხულია. ბიზანტიამ იცოდა თავისი დაცემის შესახებ, მაგრამ ამასთან, ბიზანტია ის სახელმწიფო იყო, რომელივ სულიერების უმაღლეს მწვერვალებს ეხებოდა. ბიზანტიას ახასიათებდა ყოველგვარი ადამიანური სისუსტეები, მაგრამ მასშივე ვლინდებოდა განსაკუთრებული სიწმინდეები და დახვეწილი სულიერი კულტურა. არ შეიძლება ბიზანტიაში განხორციელებულ იდეალურ ქრისტიანულ სახელმწიფოს ეძებდე, მაგრამ ამავე დროს არც ის შეიძლება ტერმინში "ბიზანტინიზმი", უკიდურესად დაბალი ზნეობის, ინტრიგების, ღალატისა და სხვა ადამიანური სისუსტეების გამოვლინებას გულისხმობდე. ეს ისევე არასწორია, როგორც "იეზუიტობასა" და "იეზუიტიზმში" მხოლოდ ისეთ უარყოფით გაგებებს ვხედავდეთ, როგორიც არის პირფერობა, ვერაგობა, რელიგიური ოპორტუნიზმი და ვერ ვამჩნევდეთ უზარმაზარ სულიერ ძალას, სიწმინდეს და "იესოს საზოგადოების" კულტურულ მნიშვნელობას.

ბიზანტია - უზარმაზარი ტაძარია. მთელი მისი არსება ლოცვებითა და საიდუმლოთა აღსრულებითაა გაჯერებული. როგორც სასახლეს, ისე კერძო ოჯახებს ეკლესიური ყოფა ასაზრდოებდა. ერთ-ერთი უმთავრესი ცენტრი, რომლის გარშემოც მიმდინარეობდა უდიდესი იმპერიის ისტორიული ცხოვრება, სოფიაწმინდის - ღმრთის სიტყვის ტაძარი იყო. მიუხედავად ამისა, ბიზანტიის ისტორიისა და ყოველდღიურობის იდეალიზირების საჭიროება არ არსებობს. ძალიან ბევრია ისეთი უარყოფითი მაგალითი, რომელიც იმპერიის იდეალურ ქრისტიანულ სახელმწიფოდ და ბიზანტიელების წმინდანად გამოცხადების საშუალებას არ მოგვცემს. თუმცა მთავარი ეს არ არის. ეკლესია წმინდად იმის გამო კი არ იწოდება, რომ ყოველი მისი წევრი უპირობოდ წმინდანია. ეკლესია იმიტომ არის წმინდა, რომ მის წევრთაგან ვისაც სიწმინდე სწყურია, შეუძლია ეკლესიის წიაღში განიწმინდოს, ეკლესიური ადამიანებისათვის ეკლესია სიწმინდის წყაროა. ეკლესია, ბერ-მონაზვნობა და სამღვდელოება თავისთავად წმინდანთა საზოგადოებას არ წარმოადგენენ, ესენი მხოლოდ ადამიანები არიან, რომლებიც უწინარესად საკუთარი პიროვნების განწმენდისა და გამოხსნისათვის არიან მოწოდებულნი და ამასაც და თავის მოვალეობასაც, ყოველი მათგანი იმ შესაძლებლობების ფარგლებში ახორციელებს, რაც ღვთისგან აქვს მიცემული. ეკლესიას, როგორც სულის მადლმოსილებით მოსილ ცხოვრებას, შეუძლია მეტ-ნაკლებად მიიტაცოს და თავისი მფარველობის ქვეშ მოაქციოს ცალკეული ადამიანები, ადამიანთა ჯგუფები, მათი საქმეები, ურთიერთობები, ყოფა, მათი ოჯახები, კულტურა და ა. შ., რაც შეეხება ეკლესიურ სიმრთელეს და ეკლესიურობის "აღსრულებას", ადამიანების ცხოვრებაში სრულად შეღწევა იგულისხმება. ისტორიისათვის ცნობილია მეტ-ნაკლებად იმგვარი მაგალითები, როდესაც ეკლესიურობამ სრულად არა მხოლოდ ცალკეული ადამიანები და ოჯახები, არამედ მთელი საზოგადოებები და ერები მოიცვა. ამ პლანეტაზე ეკლესიურობის სრული იდეალის მიღწევა შეუძლებელია. ეკლესია, ჯერ კიდევ ცათა სასფეველი არ არის, მას მხოლოდ ამ სასუფევლისკენ მიჰყავს ადამიანები. მთელ სახელმწიფოში მიწიერად შესაძლებელი ეკლესიურობის განხორციელების ნათელი მცდელობა სწორედ ბიზანტიის წარსულია.

სახელმწიფო თავის საწყისშივე კულტურის ისეთი იძულებითი და პიროვნულობის შემზღუდველი სფეროა, რომელიც ძნელად ექვემდებარება სულიერ გაბრწყინებას, თუმცა ბიზანტია არასრულფასოვნად, მაგრამ მაინც მნიშვნელოვნად დაექვემდებარა ეკლესიურობას. ბიზანტიაში იყო ეკლესიური ჩარჩოების სახელმწიფოზე მორგების მცდელობები. ქრისტიანული ისტორიის ცალკეულ მომენტებში, ცალკეული პიროვნებების მაგალითებზე დაყრდნობით შეიძლება ითქვას, რომ სახელმწიფო ძალაუფლებას არასოდეს ჰქონია მცდელობა ისე მიახლოვებოდა თეოკრატიას, როგორც ბიზანტია (რა თქმა უნდა, თუ არ ჩავთვლით ქართულ აღორძინებას, პიროვნულად კი წმინდა მეფე თამარს (რ. ჩ.)).

ბიზანტიური კულტურის სხვა სფეროებიც, ისევე, როგორც მთელი შუა საუკუნეების ცხოვრება, ეკლესიურ საფუძველზე იყო აგებული და მთავარი იმპულსი ეკლესიის გასხივოსნებული წყაროდან გამომდინარეობდა. რომ არაფერი ვთქვათ ფილოსოფიასა და ღვთისმეტყველებაზე, არქიტექტურაზე, მხატვრობაზე, მოზაიკაზე, მუსიკაზე, პოეზიაზე, ლიტერატურაზე - ყველაფერი ეს, ქრისტიანული იდეალებით იყო გამსჭვალული და შთაგონების წყაროც წმინდა მამების მრავალსაუკუნოვანი ქრისტიანული ეკლესიური ტრადიციები იყო.

ხატოვნად რომ წარმოვისახოთ, ბიზანტია მოჩანს, როგორც ოქრომკედით ნაქარგი ფარჩა (სტავრა), ბრწყინვალე მინიატურა, რომელიც ძველი საეკლესიო წიგნის თავფურცელს ამშვენებს, უძველესი ტაძრის კამარაზე გაწყობილი, გამოუთქმელად ლამაზი მოზაიკა და როგორც "დოგმატიკონის" ძველი ღრმა ეკლესიური მელოდია.

ბიზანტიური ცხოვრება და ცხოვრების წესი უჩვეულო და გარკვეული თვალსაზრისით, უნიკალურია. კონსტანტინოპოლი განუმეორებელია; მისი ტოლი და სწორი ქალაქი, ცის ქვეშეთში, არ მოიპოვებოდა. სიმდიდრითა და განცხრომის საგნებით, რაც მასში ინახებოდა, არც ერთ აღმოსავლურ დედაქალაქს არ ჩამოუვარდებოდა. ბუნების მომხიბვლელობით, ფირუზისფერი ცით, ბოსფორისა და მარმარილოს ზღვის წყლებით, ღია მწვანე ფერებით, ქსოვილების მრავალფეროვნებით, ძვირფასი ქვებით და კეთილშობილური ლითონებით, სიმდიდრეებითა და ხელოვნებებით, კონსტანტინოპოლი თავისთავში ყველა ქვეყანას აერთიანებდა. წარმოიდგინეთ, ბრწყინვალე ნათელ სამოსში გამოწყობილი სხვადასხვა კანის ფერის ადამიანები, ეგზოტიკურ სამეფოებსა და მიუწვდომელი ქვეყნების საყანურებში მოწეული დოვლათი, ძვირფასი უცხოური საქონელი, სათუთი გემოვნება და ყველაფერი ყოველგვარი ფუფუნებისათვის, ამ ქალაქში იყო ჩამოტანილი და ყველაფერს დახვეწილი შემფასებელი და მყიდველი ჰყავდა. კულტურის ცალკეულ მიმართულებებში აპოგეამდე მიღწეული სრულყოფილება გარკვეულ გადაგვარებამდე და დეკადანსამდე იყო მისული, ეს კი უზღუდველ კეთილდღეობაზე და განსაკუთრებულ მოთხოვნილებებზე მეტყველებდა. მხოლოდ მრავალ არისტოკრატულ თაობათა რჩევარჩევობის შედეგად იყო შესაძლებელი შექმნილიყო მაღალი კულტურის იქ თავმოყრილი ნიმუშები. მხოლოდ მომხმარებლური და რაზნოჩინური დამოკიდებულების (ცხადია კულტურულ და არა სოციალურ სფეროში) ლიბერალურ-ეგალიტარული (თანასწორობა) პროცესების არარსებობის გამო გახდა შესაძლებელი ნამდვილი ბიზანტიის შთამომავლებს ასეთი კულტურული, სულიერი ფასეულობებისა და დახვეწილი გემოვნების გარემოცვაში ეცხოვრათ.

შემთხვევით არ დაურქმევია წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველს კონსტანტინოპოლისათვის "სამყაროს თვალი", "აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ერთგვარი ურთიერთშეთანხმების კვანძი", ფოტიოსის სიტყვებით რომ ვთქვათ: "მეფე ქალაქებს შორის დედოფალი". ხოლო ჩვენმა თანამედროვე ბიზანტიის ისტორიკოსმა ასეთი პერიფრაზი გააკეთა: "კონსტანტინოპოლი შუა საუკუნეების პარიზია".

ბიზანტიელები მიეჩვივნენ იმ აზრს, რომ სამყაროს იმპერიის იდეის მატარებლები იყვნენ და ამიტომ საკუთარ სახელმწიფოს "სამყაროს", ანუ "რომაული" ტომებით დასახლებულს უწოდებდნენ. ქვეყანას ისინი მეორე რომად შეიგრძნობდნენ და ეს რეალურად ასე იყო. სწორად შენიშნავს ისტორიკოსი, რომ 1096 წელს (პირველი ჯვაროსნული ლაშქრობის წელი) "დასავლეთისათვის რომაული სამყარო უკვე 600 წლის წინანდელი დანგრეული იყო; XI- XII სს-ში კი სრული აღორძინების პროცესი მიმდინარეობდა, ანუ იდგა შუა საუკუნეების ეპოქა, რომელშიც ჩვენი ახალი ქვეყნიერება იბადებოდა; ანა კომნენისთვის, ყველაფერი პირიქით იყო, რომის ცივილიზაცია, რომლის ცენტრიც პირველმა ქრისტიანმა იმპერატორმა რომიდან კონსტანტინოპოლში გადმოიტანა, ისევ წარსულის ერთიანობით ცხოვრობდა" (L. Sommerard, "Anne Comn?ne", Paris, 1907, p. 65.). ბიზანტიელები ამაყობდნენ, რომ უძველესი კულტურის მატარებლები იყვნენ და სამყაროს დანარჩენ ნაწილში ბარბაროსები სახლობდნენ. მართლაც როგორი პათოსით ხვდებოდნენ და რა ხელოვნურობით აღორძინებდნენ კლასიკურ მეტყველებას XII საუკუნის მიტროპოლიტები! როგორი სნობიზმი გამოსჭვივის ანა კომნენის ჩივილში, სადაც ის თავის ისტორიაში აუცილებლად მიიჩნევს პაჭანიგების, ჯვაროსნების და სხვა ბარბაროსების მთავრების სახელების ჩამოთვლას, რადგან იმდენად მიუღებელია ეს სახელები ელინური სმენისათვის, რომ მათი ბგერათა წყობის გამო კლასიკური მეტყველების ჰარმონია ირღვევა ("Alexiad." VI, X.). ან როგორი საშინელი შიში შეიგრძნობა წმინდა ფოტი პატრიარქის ორივე ჰომილიაში, რომლებიც კონსტანტინოპოლზე როსების თავდასხმას შეეხება. ამ "სასტიკ და მძიმე დარტყმაში და ღვთის რისხვაში" ფოტი ბიზანტიური საზოგადოების მიერ ჩადენილი ცოდვების გამო ღვთის რისხვას გულისხმობდა. მართლაც, მეფის ქალაქის კედლებთან "ბარბაროსთა გემებმა"; ბიზანტიელებს "თავზე დაამხეს ეს საშინელი ჰიპერბორიული მეხი"; "მჭიდრო რიგებად შემოლაგდნენ ბარბაროსთა ტალღები"; "სკვითები და გაუთლელი ხალხი", "ხალხი გაურკვეველი წარმომავლობისა და ურიცხვი, ხალხი ბარბაროსი და მომთაბარე", ჩრდილოეთი შეესია აყვავებული ბიზანტიის დახვეწილ კულტურას, ყველაფერ იმას, რითაც ბიზანტია სამართლიანად და სრული საფუძვლით ძველი ელინების ტრადიციებისა და უძველესი ქრისტიანული ცივილიზაციის მემკვიდრედ მიიჩნეოდა.

როგორი ფრთხილები და მორიდებული იყვნენ სიტყვების შერჩევაში ელინური მეტყველების ისეთი დიდოსტატები, მით უმეტეს, როგორებიც წმინდა ანასტასი სინელი და პატრიარქი ფოტი იყვნენ, რომლებიც მკაცრად გმობდნენ ენის შერყვნასა და პროვინციალიზმს, ბერძნული პატოის-ის იმ მაგალითებს, რომლებსაც "სიცილიზმად" იხსენიებენ. "სოლიკებს" უწოდებნენ ათენის კოლონია კილიკიაში მცხოვრობ "ცუდ ბერძნულად მოლაპარაკეებს".

სინას მთის, ათონის სწავლული ბერებისა და ჰუმანიზებადი მიტროპოლიტის კალმის ქვეშ მოქმედი მარად უღუპველი და უკვდავი ბერძნული ენა, როგორც ზღაპრული ფენიქსი გადახალისდებოდა და ნათელი, სიტყვაკაზმული, ახლებური მჭევრმეტყველებით აღორძინებული, კლასიკური ენისადმი მუდამ ერთგული კვლავ იბადებოდა. დიალექტსა და ლექსიკაში საოცრად თამამად გვეჩვენებიან დოგმატური დავების დროინდელი მწერლები, მაგრამ საკუთარ გამბედაობაში ძველი ფილოლოგიური ტრადიციების მიმართ მაინც ძველებურად მგრძნობიარეები იყვნენ.

მეორე მხრივ, არ იქნება სწორი ბიზანტიის ისტორიის იდეალიზება. მასში მრავლადაა ჩრდილოვანი მხარეები, ძალიან ბევრია მაგალითი და მტკიცებულება იმისა, რომ ადამიანები - "ადამის შთამომავლები" არიან. მაგრამ აქ ყურადსაღები არა სახარების უარყოფა, დაცემა, ამაზრზენი ცოდვიანობის მაგალითები, სისასტიკე და მუხანათობა კი არა, სულიერი აღმაფრენაა, წმინდა პატრიარქების, მეფეებისა და ერისკაცები ის მაგალითებია, რომლებითაც ბიზანტია შეიძლება ამაყობდეს, რაც გამორჩეულია და რითიც მთელი შუასაუკუნეებია საინტერესო.

ბიზანტიის ისტორიაში სიწმინდის, უცოდველობისა და ღირსეული მაგალითების გვერდით უამრავია ფაქტი, რომელიც ნათლად გვიჩვენებს, რომ ბიზანტიის მრავალსაუკუნოვანი ცხოვრება წარმოუდგენელი უღირსებებით, საზიზღარი ცოდვიანობით, ღვარძლითა და სიმხეცით არის აღსავსე. სადავო არაფერია: ერთიც ყოფილა და მეორეც, მაგრამ ეკლესიისადმი, რელიგიისადმი, საიქიოსადმი გულგრილი დამოკიდებულება არასოდეს ყოფილა, ანუ არ ყოფილა ის საძულველი შედეგი, რაც შეიძლებოდა სეკულარულ განათლებას მოეტანა. იყვნენ ფიცის გამტეხნი და სადისტები, მაგრამ მათ შორის მონანიენიც მრავლად იყვნენ. როგორც ჩანს, ყოფიერებაში ბევრი იყო მოჩვენებითი, ფორმალური, მაგრამ არ ყოფილა მშრალი ინდიფერენტულობა და არც ერთსახოვანი ნიველირება ყოფილა. უგემოვნო ციველიზაციისათვის დამახასიათებელი ხავსმოკიდებულობა და უფერულობა საერთოდ უცხო იყო შუა საუკუნეებისათვის. სულიერ ცხოვრებაში საშიშროებას დაცემა და ცოდვა კი არ წარმოადგენს, ყოველივე ამის შემდეგ თვითგვემაც შესაძლებელია და გულწრფელი აღსარებაც, საშინელებაა ჭაობად ქცეული უძრაობა, მძინარება, გულგრილობა და გულცივობა.

შუა საუკუნეების, კერძოდ, ბიზანტიის ძალა და არსი ისაა, რომ ცხოვრება რელიგიისაგან განცალკევებით არ მიმდინარეობდა. ძალა ის არის, რომ თუმცა ყოველთვის კარგად არ გამოდიოდა, მაგრამ მუდამ იყო საკუთარი ქმედების ეკლესიასთან შეხამების, ყველაფერის შესაბამის დონემდე აყვანის, შერწყმის, ემანსიპირებულობის და ყველაფერი ზედმეტად ამაღლებულის არა ერთიანობიდან გამოყოფის, არამედ ჩვეულებრივ მოსახლეობამდე მიტანის მცდელობა. შუა საუკუნეების ბიზანტიაში მრავლად იყვნენ შემცოდეები, მაგრამ მათი არსებობის გამო ეკლესიის ლტოლვა აბსოლუტურისა და ზეციურისადმი არ ნელდებოდა. ბიზანტიასა და შუა საუკუნეების ევროპაში არ არსებობდა სულიერი ბურჟუაზია, არ იყვნენ ეკლესიური ობივატელები, რელიგიური "რაზნოჩინელები". ხელოსანი, მიწათმოქმედი, მეომარი, ბერი, ჩინოსანი, სენატორი და ხელმწიფე - ყველა სუნთქავდა, არ შეეძლოთ, არ ესუნთქათ და სხვა არაფრით სუნთქავდნენ, გარდა ეკლესიურობის ატმოსფეროსი. შესაძლოა, სისუსტისა და "ცოდვისადმი მიდრეკილების" გამო ისინი ღმერთის მცნებებს არღვევდნენ, ეცემოდნენ, მაგრამ მართლმადიდებლობას არ ღალატობდნენ, თაყვანს არ სცემდნენ "სხვა ღმერთებს", და წმინდა სულიერი სამშობლოსათვის, ეკლესიისათვის ყოველთვის ლოცულობდნენ. მართლმადიდებლური იმპერიის ამ შვილთა შორის იყვნენ ერეტიკოსები და განხეთქილების ჩამომგდებები, რომლებიც სულიერი წყობის ჰარმონიას და სწავლებას ზიანს აყენებდნენ, მაგრამ თავისდაუნებურად, ისინიც ჭეშმარიტების მტკიცებულებად იქცეოდნენ. ეს ადამიანები მარადიულ სიმართლეს ეძებდნენ ან არსებულ უსამართლობას გაურბოდნენ და შემდეგ, იმას, რომ ჭეშმარიტებას ვერ მიაკვლიეს, ღრმად განიცდიდნენ. აქ უნდა გავიხსენოთ, რამდენად მტკივნეული და სრულიად მიუღებელი იყო ბიზანტიური ცნობიერებისათვის ზოგიერთი ბასილევსისა და პატრიარქის წმინდა პოლიტიკური უნიონალური (არამართლმადიდებლებთან შემრიგებლური და გამაერთიანებელი) ლტოლვა.

თავისი საბოლოო ბედ-იღბლისადმი არც ცოდვილები და არც ყველაზე უფრო ცნობილი დამნაშავეები არ რჩებოდნენ გულგრილები და ისინი ეკლესიურ ცხოვრებას არ ტოვებდნენ. საკუთარ მსაჯულად ისინი მიწიერ ძალაუფლებას არ მიიჩნევდნენ, მათ უფლის ხელის შიში ჰქონდათ. სისხლის სამართლის სასჯელსაც რელიგიური შეფერილობა ახლდა, რადგან არა მხოლოდ ადამიანური "ჯუს" (ლათ. უფლება), არამედ ღვთაებრივი სამართალიც ირღვეოდა.

იმ დროს ადამიანები საკუთარ თავს სადღაც შორს განხორციელებადი "წესების" ინდიფერენტულ მოწმეებად არ აღიქვამდნენ, ისინი არა მხოლოდ ეკლესიის წევრები იყვნენ, არამედ ირიცხებოდნენ ეკლესიაში, უფრო ზუსტად კი: ისინი ცხოვრობდნენ ეკლესიაში (ი. სამარინი). ღვთის მადლით, მაშინ ჯერ კიდევ ადამიანი არ იყო ეკლესიიდან ემანსიპირებული; არაქრისტიანული ჰუმანიზმის საწამლავით ჯერ კიდევ არ იყო მაშინდელი კაცობრიობა მოწამლული; "პიროვნებისა და მოქალაქის მოჩვენებითი იდეალებით" ჯერ არ იყვნენ ადამიანები დახეიბრებულები. ყოველი ცდილობდა, ღვთის მონა ყოფილიყო და ამ მონობაში ისეთ ჭეშმარიტ თავისუფლებას შეიგრძნობდა, ისეთ თავისუფლებას, რომელსაც ვერანაირი განმათავისუფლებელი მოძრაობა და კონსტიტუცია ვერ გადაფარავდა.

ტახტის უზურპატორ იმპერატორს, რომელმაც თავის კონკურენტს თვალები დასთხარა, ეკლესიიდან განკვეთა ემუქრებოდა; უკანონო ქორწინების გამო იმპერატორი მრავალი წლის მანძილზე ზიარებაზე არ იყო დაშვებული. ეს ეკლესიური შერისხვა ძალიან მომქმედი იყო, იმპერატორი ტაძარში დაჩოქილი შედიოდა და მთელი ეკლესიის წინაშე ელოდა მიტევების ლოცვას.

ამიტომ, მნიშვნელოვანნი არა ის ბოროტმოქმედები არიან, რომლებიც მიწიერი მკაცრი სასჯელის აცილებას ახერხებდნენ, არამედ ისინი, ვინც ეპიტიმიის კანონიკურ უღელს მორჩილად ატარებდა.

ყურადსაღები არა იმ სუსტი ნებისყოფის მქონე ოპორტუნისტი ეპისკოპოსების საქციელია, რომლებიც უღმერთო ტირანების წინაშე ქედს იხრიდნენ და ქორწინების არაკანონიერ დისპენზაციას ახდენდნენ ან ტახტის უკანონოდ დაკავებაში უსამართლობას ვერ ხედავდნენ, არამედ ისინი რომლებიც საეკლესიო კანონიერების სადარაჯოზე თავგადადებულნი იდგნენ, გმობდნენ და განკვეთდნენ, რათა, მაშინ, როდესაც მათი მღვდელმთავრული სინდისი მიიჩნევდა, რომ შესაძლებელი იყო შემცოდეს სისუსტის გათვალისწინება და შეწყნარება, მათ თავისი სიყვარულით და ლოცვით გადაფარებოდნენ: მაგრამ ეს ცოდვილი უეჭველად მონანიე უნდა ყოფილიყო!

თვალშისაცემი ის მაგალითები კი არ არის, როდესაც ამქვეყნიურ ამაოებაში ჩაფლული იერარქები და ბერები პატივმოყვარეობისა და დიდების ტყვეობაში ვარდებოდნენ და კარის ინტრიგებსა და შეთქმულებებში ებმებოდნენ, არამედ ის პატრიარქები, რომლებიც ეკლესიის თავისუფლებას იმპერატორების ძალაუფლების კირთებისაგან იცავდნენ, კანონების სიწმინდისათვის, დამოუკიდებლობისათვის იბრძოდნენ, რომლებიც თანაუგრძნობდნენ დევნილებს და ესარჩლებოდნენ დამხობილებს, ძალაგამოცლილ მტერსა და ბოროტმოქმედს, იმათ, ვისაც ემუქრებოდა თვალების დათხრა, განდევნა ან ეშაფოტზე მოკვდინება. ასეთი წმინდანების მაგალითებად გველინებიან: თეოდოსი I (1178-1188), იოანე კამათირი (1198-1206), არსენ ავტორიანე (1255-1260 1261-1287), ათანასე I (1289-1293 1303-1311) და ბევრი სხვა, რომ არ ვახსენოთ წმინდა იოანე ოქროპირი, წმინდა ფოტი და ა. შ.

ნიშანდობლივი, რა თქმა უნდა, ის კი არ არის, რომ იმპერატორის სასახლე ბნელი ზემოქმედებების ცენტრი იყო და ტახტისა და "გინეკიონის" (ნაგებობის უკანა მხარეს მდებარე ქალთა მოსასვენებელი) გარშემო ინტრიგა მოქმედებდა, არმედ ის, რომ იმპერატორებსა და დედოფლებს, სასახლე ერთგვარ ლიცეუმად ან აკადემიად ჰქონდათ ქცეული. ზოგიერთი იმპერატორის ზეობის ჟამს "სასახლე ერთგვარი მონასტრის სახეს იღებდა", როგორც სამეფო გვარის წარმომადგენელი ერთ-ერთი მწერალი ქალბატონი მოგვითხრობს, - სადაც საგანმანათლებლო წესრიგი მოქმედებდა, წინასწარ იყო განსაზღვრული საეკლესიო გალობის, ტრაპეზისა და მოხელეების მიღების დრო.

ნიშანდობლივი ტახტზე უარყოფითი ტიპის ავანტიურისტის, პათოლოგიური ხასიათისა და ბნელი წარსულის მქონე ქალბატონის ყოფნა კი არ არის, არამედ მნიშვნელოვანია თავისი პიროვნული თვისებებითა და ინტელექტუალური მონაცემებით ისეთი ცნობილი დედოფლები, როგორებიც იყვნენ: თეოდორა (იმპერატორ იუსტინიანეს მეუღლე), ანა დალასინა, იმპერატორ ალექსი კომნენოსის დედა, რომელიც "არა მხოლოდ ქალთა ნაწილის, არამედ მთელი კაცთა მოდგმის მშვენებას წარმოადგენდა" (Ibid), იმავე იმპერატორის მეუღლე განათლებული და მეცნიერების მოყვარული ქალბატონი ირინე, ან თავად ანა კომნენა, თავისი გვირგვინოსანი მამის ისტორიკოსი.

ბიზანტიისა და ბერძნული ხასიათის ერთ-ერთი საუკეთესო თავისებურება ეკლესიის ერთგულება და მართლმადიდებლობისათვის თავდადებაა. მრავალი საუკუნის მანძილზე ბიზანტია აღმოსავლეთის სულიერი ცენტრი იყო. IV-VIII საუკუნეებში მთელი დოგმატიკური ბრძოლები ბიზანტიაში მიმდინარეობდა და საღვთისმეტყველო საკითხებზე ყველა დავა თავს კონსტანტინოპოლში იყრიდა. ბერძნებმა საკუთარი რწმენა ტანჯვაში გამოატარეს და დოგმატური სიმართლე ღირსეულად დაიცვეს. ამ რწმენისათვის ბრძოლას ბიზანტიელების ბუნებაში ფეხი ღრმად ჰქონდა მოკიდებული. მსოფლიოს დედაქალაქი გამორჩეული იყო ღვთისმეტყველური ძიებებითა და აზროვნების ჩვევით. ამ ინტერესებით მოსახლეობის ყველა ფენა იყო გატაცებული, დაობდნენ ბაზრებში, იპოდრომებზე, მოედნებზე, აბანოებში, რაც ხან ავადმყოფურ სახესაც იღებდა და როგორც ამ მოვლენის შესახებ წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველი ბრძანებს, ცალკეულ შემთხვევებში საშიშიც კი ხდებოდა. მეორე მხრივ, ღვთისმეტყველებისადმი სწორედ ამ დიდმა ინტერესმა გამოუმუშვა ბიზანტიელებს რწმენისადმი გამორჩეული ერთგულება და რწმენასთან დაკავშირებულ საკითხებში გასაკვირი მდგრადობა. ბიზანტიელებისათვის ყველაფერზე სისხლხორცეული და ფასეული სწორედ საღვთისმეტყველო ინტერესები გახდა. კანონისგან, რწმენისგან და საეკლესიო დოგმატისგან ყოველგვარი გადახვევა ბერძნისათვის მუხანათობა და ღალატი იყო. ბერძენი ფხიზლად და გულისხმიერებით ადევნებდა თვალს თავის რელიგიურ სწავლებას. რელიგიური საკითხების მიმართ გულგრილობა და ობივატელური დამოკიდებულება გამოირიცხებოდა, რადგან რომაელების აღზრდაში ეკლესიურობა სისხლხორცეულ საწყისად იყო ქცეული. ამიტომ, (XIII-XV ს.) იმპერატორების მცდელობას, ლათინებთან ურთიერთობაში გარიგების მისაღწევად, კომპრომისის სახით პაპთან უნიატურ გარიგებას, ხალხის თვითშეგნება ყოველთვის მტკიცე და მკვეთრი უარით ეგებებოდა. ცალკეული პირები, მაგალითად, იმპერატორი მიხეილ VIII პალეოლოგოსი, პატრიარქი იოანე ბეკი (1275-1282), იოსებ II (1416-1439), ნიკიფორე ვლემიდი, კიევის ექს-მიტროპოლიტი, "კარდინალი" ისიდორე, კარდინალი ბესარიონ ნიკეელი, დიმიტრი კიდონი და სხვები, მოლაპარაკებასაც ეწეოდნენ, უნიასაც მოაწერეს ხელი, ლათინური დოგმატებიც და პაპის პრიმატიც აღიარეს, მაგრამ "ღვთისმოსაობის შემნახველმა ხალხმა", ეკლესიის აღშფოთებულმა პლერომამ (ბერძ. (პლერომა - სისრულე) სულიერი არსის შემნახველ სიმრავლეთა ერთიანობა) ეს კომბინაცია უარყო და მართლმადიდებლობის ერთგულება შეინარჩუნა. კონსტანტინოპოლის პატრიარქის ლათინურ ანათემირებას და ბიზანტიური მართლმადიდებლობისგან განდგომილი კარდინალების "შლაპებით" დაჯილდოებას ეკლესიამ პატრიარქ ფოტისა და მარკოზ ეფესელის წმინდანებად შერაცხვით უპასუხა. თუ იმასაც გავიხსენებთ, XI-XIII საუკუნეებში ბიზანტიელებმა ჯვაროსნებისგან რამდენი ბოროტება განიცადეს, რამდენი მკრეხელობა და დაუნდობლობა ჩაიწერა კონსტანტინოპოლის ძარცვის მოწმეთა მიერ, ნათელი გახდება ლათინების მიმართ ბერძნების უარყოფითი დამოკიდებულებისა და მშობლიური ეკლესიისადმი მათი უზომო სიყვარულის უფრო გაძლიერების მიზეზი. სადავო არ არის, - წერს მკვლევარი, - ბიზანტიელებს რელიგიური თვალსაზრისით, მრავალი უარყოფითი თვისება ჰქონდათ, მაგრამ ისიც უნდა ვაღიაროთ - იმ დროს არ იყო სხვა ხალხი, რომელიც საკუთარი რელიგიისა და ეკლესიისგან ისეთი განუყოფელი იქნებოდა, როგორც ბიზანტიელები იყვნენ. ეს საკუთარი რწმენისა და ეკლესიისადმი იმ ხარისხის მოშურნეობაა, რომელიც მხოლოდ ლათინთაგან გაუცხოებასა და მათ მტრულ დამოკიდებულებას შეიძლებოდა გამოეწვია. "ბერძენი ხალხი, - წერს XIV საუკუნის ისტორიკოსი ნიკიფორე გრიგორა, - თავის რწმენაში ისეთი მყარი და ძლიერია, რომ უმალ რკინა შეიცვლის თვისებებს, ვიდრე მამაპაპური დოგმატისგან ბერძენი დაუშვებს თუნდ უმნიშვნელო უკან დახევას". ბოლოტოვის სიტყვებით რომ ვთქვათ, ბერძნებს სჩვეოდათ იმ დოგმატური იდეების დაცვა, რომლებიც არ კვდება და ცნობიერების სიღრმეში ათობით წლების მანძილზე, მათ საბოლოო გამარჯვებამდე ინახება. მაგრამ ადამიანების დასაცავად, რომლებიც დოგმატის საპირისპირო ფაქტორების გაძლიერების გამო მნიშვნელოვნად იზღუდებიან, არსებული უფლებების შესანარჩუნებლად იხოცებიან და იმ უფლებებისათვის საბრძოლველად, რომლებიც დაკარგვის ზღვარზე იმყოფება, არ ჰყოფნიდათ გულისყური და ძალა.

და აი, ბიზანტიის კიდევ ერთი თავისებურება: ევროპა თავისი ჯვაროსნებით, მუსლიმთა წინააღმდეგ წმინდა ომში, პირველად, XI საუკუნეში ჩაება, ხოლო ბიზანტია თავისი ისტორიის მანძილზე ხან სპარსელების, ხან არაბების, ხან მომთაბარე სკვითების, ხან "ირიბ და ხარბთვალება აზიელების" (აქ გაცილებით მეტი მრავალფეროვნების მოწმენი გავხდებოდით, საქართველოს მაგალითი რომ მოგვეყვანა, - რ. ჩ.), ხან კი ერეტიკოსებისა და ჭეშმარიტი რწმენისგან განდგომილების წინააღმდეგ წმინდა ომები ჰქონდა.

ეს მდგომარეობა ერთობ გამორჩეულად წარმოაჩენს ბიზანტიელების სულიერ ინტერესებს. აღმოსავლეთს ნაკლებად განვითარებული სამოქალაქო კეთილისმყოფლობის, წმინდა მიწიერი ცხოვრების არასაკმარისად მოწესრიგებულობის, საზოგადოებრივ ფენათა შორის ურთიერთობის დაულაგებლობის და სოციალური მოვალეობების შეუსრულებლობის გამო შეიძლება ვუსაყვედუროთ. სწორედ ეს არის იმ გაურკვეველი "ფსიქოლოგიური მონოფიზიტობის" შედეგი, რომელიც ასე გამორჩეულს ხდის აღმოსავლურ გონება-განწყობილებას. აღმოსავლელი ქრისტიანის კეთილზნეობრიობა, უმეტესწილად, მიწიერების საზიანოდ, ზეცისკენ არის მიმართული. აღმოსავლელი ხალხების ცხოვრება და ყოფა ასკეტიკური განწყობით არის განმსჭვალული, ანუ ფასეულობას არაამქვეყნიური ცხოვრება წარმოადგენს. ეს ყველაფერი განყენებულ აღმოსავლურ ბუნებასთან, მის მჭვრეტელობითობასთან და მეტაფიზიკურისადმი დიდ ინტერესთან არის დაკავშირებული. როგორც პიხლერი ბრძანებს: "რელიგიის გამო მიწიერის უგულებელყოფა ის თავისებურებაა, რომელიც ბერძნულ ეკლესიას ლათინურისგან განასხვავებს". აღმოსავლეთში ეკლესია მიწიერად მაღალორგანიზებული არასოდეს ყოფილა და ბიზანტიურ ნიადაგზე ვატიკანის აშენება სრულიად შეუძლებელი იქნებოდა. "ბიზანტინიზმისათვის დამახასიათებელი, - წერს ბიზანტიის სხვა მკვლევარი, - ის არის, რომ დედაქალაქისა და უახლესი პროვინციული ცენტრების გონებრივი ცხოვრება ეკლესიური საკითხებითა და ინტერესებით იყოს დაკავებული, ეს თავისებურება დასავლეთისათვის ყოველთვის უცხო იყო. მრავალი საუკუნის მანძილზე, ბიზანტია უმაღლეს ინტერესებს და თავის უმთავრეს ადგილს საეკლესიო ამოცანებში პოულობდა. რელიგია, ღვთისმეტყველება და ეკლესია ის სფეროები იყო, რითიც ყველაზე უკეთ არა მხოლოდ სულიერი მოთხოვნილებები, არამედ სამეცნიერო მისწრაფებებიც კმაყოფილდებოდა და სადაც პოლიტიკურის, სამართლის და აკადემიური ორატორული ხელოვნების ადგილს სამქადაგებლო მჭევრმეტყველება იკავებდა, სადაც უმაღლესი პატივმოყვარეობა ყველაფერზე უფრო თავისუფალი იყო და ამ პატივმოყვარეობის დასაკმაყოფილებლად არც მაღალი სამოქალაქო და არც სამხედრო მდგომარეობა არ იყო საჭირო. ამავე დროს, საეკლესიო სფეროში მოქმედებდა ძლიერი საზოგადოებრივი აზრი... იქმნებოდა ატმოსფერო, რომელშიც საეკლესიო ბრძოლა და ამოცანები მთლიანად იპყრობდა მილიონობით განათლებული და გაუნათლებელი ორივე სქესის ადამიანების ყურადღებას, საეკლესიო საქმეები ძალიან სწრაფად ხდებოდა უმნიშვნელოვანესი სახელმწიფოებრივი საქმე. დიდ და მცირე საეკლესიო კრებებზე წამოჭრილი დოგმატური საკითხები გაცილებით უფრო მეტად აწუხებდათ ადამიანებს, ვიდრე ჯარის მძიმე ბრძოლები, რომლებიც მდინარე დუნაიზე, ბალკანეთში ან ძლევამოსილი მუსლიმანური რაზმების - ზოგადად ბარბაროსების წინააღმდეგ მიმდინარეობდა".

კვლავაც უნდა აღინიშნოს, რომ ზემოთ თქმულიდან არ უნდა შევქმნათ განმაზოგადებელი დასკვნები. სულიერისა და ასკეტიკურისადმი სწრაფვა სულაც არ იყო იმის გარანტია, რომ ყველა ბიზანტიელი თავის პიროვნულ და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ამ ხატსა და მიზანს სრულად ემსახურებოდა. სახარებისეული სასუფევლის მიწაზე განხორციელება შეუძლებელია. იგივე გ. გერცბერგი წერს: "საკითხი ბნელი მხარის უკმარისობის შესახებ არასოდეს დამდგარა. დახვეწილი განათლებულობის გვერდით, ქრისტიანული მსოფლმხედველობისა და ჭეშმარიტი ჰუმანურობის მრავალ თავისებურებასთან ერთად, ბიზანტიურ საზოგადოებაზე გადიოდა ბნელი ბარბაროსობის მთელი ნაკადი... რომანელებსა და გერმანელებს აოცებდათ ბიზანტიის უმაღლესი საზოგადოება, რომელსაც პიროვნული უხეშობა სრულიად არ ახასიათებდა, რაც რაინდულ აზროვნებასა და პატივმოყვარეობის შეგრძნებაში ასე აშკარად იყო გამოკვეთილი". მაგრამ მიმანიშნებელი ბოროტება, ცოდვა და დაცემასთან დაკავშირებული მაგალითები კი ის იდეალია, რომელიც ყოველთვის ბიზანტიელს ედგა თვალწინ.

ყველა სფეროში ყოფიერება იყო შეჭრილი. ცხოვრება ღვთისმსახურების საზეიმო რიტუალად იყო ქცეული და ყველაფერი საეკლესიო წესს ემორჩილებოდა. რა თქმა უნდა, ადამიანური სისუსტეებისა და ცოდვისადმი მიდრეკილების გამო ეს რიტმი და კანონი საკმაოდ ხშირად ირღვეოდა. საზოგადოებრივი იერარქიის სხვადასხვა საფეხურზე, როგორც საიმპერატორო, ისე საპატრიარქო ტახტის წარმომადგენელი ცალკეული პირები, ამა თუ იმ პოლიტიკური გარემოებებიდან და სასახლის ინტრიგებიდან გამომდინარე, არსებულ ნორმებს მუდმივად არღვევდნენ; ამას აკეთებდნენ და შემდეგ, საკარო ოპორტუნიზმის მოულოდნელი გამოვლინების შემთხვევაში, სამართლის საძიებლად, კვლავ ეკლესიის უმაღლეს სინდისს მიმართავდნენ, რათა ეკლესიას დარღვეული ნორმა აღედგინა და ყველაფერი მამაპაპური გადმოცემის ფარგლებში მოქცეულიყო. ბიზანტიური ეკლესიურობის დაბადებიდან თანდაყოლილი სული, არ იძლეოდა დარღვევისადმი შემგუებლობის საშუალებას. ცოდვას ადვილად პატიობდნენ, რადგან ადამიანურ სისუსტედ მიიჩნევდნენ, ესმოდათ შემცოდესი, მაგრამ ეკლესიური მოწყობისა და გადმოცემისადმი გულგრილ დამოკიდებულებას ვერაფრით ვერ ეგუებოდნენ, რადგან ეს უკვე ეკლესიისა და მართლმადიდებლობისგან განდგომად მიიჩნეოდა. პატიობდნენ ცოდვას, მაგრამ არავინ აუქმებდა პრინციპებს.

იმპერატორმა მიხეილ პალეოლოგოსმა აღაშფოთა ეკლესიური ცნობიერება; მისმა საქციელმა მთელი მოძრაობა და "არსენიტების" განხეთქილებაც კი გამოიწვია. საერთოდ, იქმნება შთაბეჭდილება, რომ რიგორისტური (სიმკაცრე უპირატესად ზნეობრივ საკითხებში) მიმართულების მოძრაობა მხოლოდ ბიზანტიაში შეიძლება მოქმედებდეს. საეკლესიო გადმოცემა ასე მგზნებარედ და კატეგორიულად მხოლოდ იქ შეიძლებოდა დაცულიყო, სადაც ეს ეკლესიური გადმოცემა "ოქროზე და ტოპაზიაზე მეტად" უყვარდათ.

ყოფა და ცხოვრება, ცდილობდნენ, ეკლესიური და წმინდა ყოფილიყო. ამიტომ დიდებულ საეკლესიო-სამეფო რიტუალებში, მეფეებისა და პატრიარქების ყველა სახის გამოსვლაში, სადღესასწაულო ცერემონიებში, არაფრით შეიძლება მხოლოდ ცარიელი ფორმალიზმი დავინახოთ. ყველაფერი იმის მტკიცებულებას წარმოადგენს, რომ ცხოვრება მადლმოსილი სურდათ ყოფილიყო და ადამიანისათვის დამახასიათებელი ცხოველური ნიშნები, რომლებიც სახელმწიფოებრიობაში ვლინდებოდა, გაკეთილშობილებულიყო. "ბიზანტიური ფორმალიზმი, რომელსაც ცერემონიებისა და გარეგნულად განსხვავებული ტიტულების განვითარება მოჰყვა, თავისებურ შინაარსს არ იყო მოკლებული და როგორც ამ მოვლენის შესახებ საერთოდ ფიქრობენ, მხოლოდ ფორმალური სახეცვლილება არ იყო; სახელმწიფოს პოლიტიკურ მოწყობაში ყოველ ცერემონიას და ტიტულს თავისი ადგილი და მნიშვნელობა გააჩნდა". საერთოდ, მართლმადიდებლობისათვის კოსმოსური სიხარულია დამახასიათებელი; ჩვენი ლიტურგია, მით უმეტეს, კურთხევანი, მოწოდებულია პიროვნების ყველა მოთხოვნა დააკმაყოფილოს და ადამიანის მთელი ცხოვრება კურთხეული გახადოს. მეფედ კურთხევა, ღვთისმსახურებაში მისი მონაწილეობა, ქალაქის რომელიმე ეპარქის ხელდასხმა, ყველაფერი ეს ძველი აღთქმის დროინდელი თეოკრატიული იდეალის განხორციელების სურვილზე მიუთითებს. სამეფო ღირსებაში, ეპარქის წოდებაში გაცილებით მეტი იგულისხმებოდა, ვიდრე ამქვეყნიური ეკლესიური მსახურება და მიწიერი პატივი.

ამ სფეროში ზედმეტად გარეგნულ გადახრებს და მოჩვენებით რელიგიურობას თუ დავინახავთ, ეს სწორედაც, რომ საეკლესიო მოვალეობების ბიზანტიური გაგების ჩრდილოვან თავისებურებად უნდა მივიჩნიოთ. გარდა ამისა, ისტორიკოსების გამოკვლევებიდან ვხედავთ, რომ ქრისტიანობამ ბიზანტიელების მგზნებარე ბუნების ყველა უხეში მხარე ბოლომდე ვერ გარდაქმნა: პოლიტიკურ რყევებსა და დევნას ხშირად თან სდევდა დაუნდობლობა; ერთმანეთს ანაცვლებდა გადამეტებული სისათუთე, ბიწიერება, დავა და ლოთობა; ცხოვრებას პირქუშსა და უღიმღამოს ხდიდა: ღვთისმოსაობის გვერდით სახარების უცოდინრობით გამოწვეული ცრუმორწმუნოება, ჯადოქრობა და მოგვობა; საპატრიარქოს პალატებსა და ბერების კელიებში ვერცხლისმოყვარეობა იყო გაბატონებული; მიწიერი სიმდიდრითა და მფლანგველობით იყო გატაცებული საერო მთავრობა და მათ ხელი ხანდახან ეკლესიის ქონებაზეც კი წაუცდებოდათ; დაბოლოს, ზნეობრივმა დაცემულობამ და დაუოკებელმა გრძნობათა ღელვამ არაერთი პორფიროსანი და მათი ახლობელი, საეკლესიო წესის დარღვევამდე მიიყვანა (დიდ პარასკევს რომანოზ III-ის ქორწინება; იმპერატორ ლევის მეოთხედ ქორწინება და ა. შ.). მაგრამ აქვე უნდა ითქვას, რომ რამდენადაც უპრინციპო და გაუკუღმართებულიც არ უნდა ყოფილიყო ბიზანტიელი ძალაუფლების წარმომადგენელი, მას არც ერთ შემთხვევაში არ ჩაუდენია ისეთი საქციელი, რაც ფლორენციელმა ჩაიდინა, - მან ტაძარში კაცი მაშინ მოკლა, როდესაც ლიტურგიაზე პურისა და ღვინის გარდასახვის პროცესი მიმდინარეობდა...

ბიზანტიელები მიეჩვივნენ იმ აზრს, რომ სამყაროს იმპერიის იდეის მატარებლები იყვნენ და ამიტომ საკუთარ სახელმწიფოს "სამყაროს", ანუ "რომაული" ტომებით დასახლებულს უწოდებდნენ. ქვეყანას ისინი მეორე რომად შეიგრძნობდნენ და ეს რეალურად ასე იყო. სწორად შენიშნავს ისტორიკოსი, რომ 1096 წელს (პირველი ჯვაროსნული ლაშქრობის წელი) "დასავლეთისათვის რომაული სამყარო უკვე 600 წლის წინანდელი დანგრეული იყო; XI- XII სს-ში კი სრული აღორძინების პროცესი მიმდინარეობდა, ანუ იდგა შუა საუკუნეების ეპოქა, რომელშიც ჩვენი ახალი ქვეყნიერება იბადებოდა; ანა კომნენისთვის, ყველაფერი პირიქით იყო, რომის ცივილიზაცია, რომლის ცენტრიც პირველმა ქრისტიანმა იმპერატორმა რომიდან კონსტანტინოპოლში გადმოიტანა, ისევ წარსულის ერთიანობით ცხოვრობდა" (L. Sommerard, "Anne Comn?ne", Paris, 1907, p. 65.). ბიზანტიელები ამაყობდნენ, რომ უძველესი კულტურის მატარებლები იყვნენ და სამყაროს დანარჩენ ნაწილში ბარბაროსები სახლობდნენ. მართლაც როგორი პათოსით ხვდებოდნენ და რა ხელოვნურობით აღორძინებდნენ კლასიკურ მეტყველებას XII საუკუნის მიტროპოლიტები! როგორი სნობიზმი გამოსჭვივის ანა კომნენის ჩივილში, სადაც ის თავის ისტორიაში აუცილებლად მიიჩნევს პაჭანიგების, ჯვაროსნების და სხვა ბარბაროსების მთავრების სახელების ჩამოთვლას, რადგან იმდენად მიუღებელია ეს სახელები ელინური სმენისათვის, რომ მათი ბგერათა წყობის გამო კლასიკური მეტყველების ჰარმონია ირღვევა ("Alexiad." VI, X.). ან როგორი საშინელი შიში შეიგრძნობა წმინდა ფოტი პატრიარქის ორივე ჰომილიაში, რომლებიც კონსტანტინოპოლზე როსების თავდასხმას შეეხება. ამ "სასტიკ და მძიმე დარტყმაში და ღვთის რისხვაში" ფოტი ბიზანტიური საზოგადოების მიერ ჩადენილი ცოდვების გამო ღვთის რისხვას გულისხმობდა. მართლაც, მეფის ქალაქის კედლებთან "ბარბაროსთა გემებმა"; ბიზანტიელებს "თავზე დაამხეს ეს საშინელი ჰიპერბორიული მეხი"; "მჭიდრო რიგებად შემოლაგდნენ ბარბაროსთა ტალღები"; "სკვითები და გაუთლელი ხალხი", "ხალხი გაურკვეველი წარმომავლობისა და ურიცხვი, ხალხი ბარბაროსი და მომთაბარე", ჩრდილოეთი შეესია აყვავებული ბიზანტიის დახვეწილ კულტურას, ყველაფერ იმას, რითაც ბიზანტია სამართლიანად და სრული საფუძვლით ძველი ელინების ტრადიციებისა და უძველესი ქრისტიანული ცივილიზაციის მემკვიდრედ მიიჩნეოდა.

როგორი ფრთხილები და მორიდებული იყვნენ სიტყვების შერჩევაში ელინური მეტყველების ისეთი დიდოსტატები, მით უმეტეს, როგორებიც წმინდა ანასტასი სინელი და პატრიარქი ფოტი იყვნენ, რომლებიც მკაცრად გმობდნენ ენის შერყვნასა და პროვინციალიზმს, ბერძნული პატოის-ის იმ მაგალითებს, რომლებსაც "სიცილიზმად" იხსენიებენ. "სოლიკებს" უწოდებნენ ათენის კოლონია კილიკიაში მცხოვრობ "ცუდ ბერძნულად მოლაპარაკეებს".

სინას მთის, ათონის სწავლული ბერებისა და ჰუმანიზებადი მიტროპოლიტის კალმის ქვეშ მოქმედი მარად უღუპველი და უკვდავი ბერძნული ენა, როგორც ზღაპრული ფენიქსი გადახალისდებოდა და ნათელი, სიტყვაკაზმული, ახლებური მჭევრმეტყველებით აღორძინებული, კლასიკური ენისადმი მუდამ ერთგული კვლავ იბადებოდა. დიალექტსა და ლექსიკაში საოცრად თამამად გვეჩვენებიან დოგმატური დავების დროინდელი მწერლები, მაგრამ საკუთარ გამბედაობაში ძველი ფილოლოგიური ტრადიციების მიმართ მაინც ძველებურად მგრძნობიარეები იყვნენ.

მეორე მხრივ, არ იქნება სწორი ბიზანტიის ისტორიის იდეალიზება. მასში მრავლადაა ჩრდილოვანი მხარეები, ძალიან ბევრია მაგალითი და მტკიცებულება იმისა, რომ ადამიანები - "ადამის შთამომავლები" არიან. მაგრამ აქ ყურადსაღები არა სახარების უარყოფა, დაცემა, ამაზრზენი ცოდვიანობის მაგალითები, სისასტიკე და მუხანათობა კი არა, სულიერი აღმაფრენაა, წმინდა პატრიარქების, მეფეებისა და ერისკაცები ის მაგალითებია, რომლებითაც ბიზანტია შეიძლება ამაყობდეს, რაც გამორჩეულია და რითიც მთელი შუასაუკუნეებია საინტერესო.

ბიზანტიის ისტორიაში სიწმინდის, უცოდველობისა და ღირსეული მაგალითების გვერდით უამრავია ფაქტი, რომელიც ნათლად გვიჩვენებს, რომ ბიზანტიის მრავალსაუკუნოვანი ცხოვრება წარმოუდგენელი უღირსებებით, საზიზღარი ცოდვიანობით, ღვარძლითა და სიმხეცით არის აღსავსე. სადავო არაფერია: ერთიც ყოფილა და მეორეც, მაგრამ ეკლესიისადმი, რელიგიისადმი, საიქიოსადმი გულგრილი დამოკიდებულება არასოდეს ყოფილა, ანუ არ ყოფილა ის საძულველი შედეგი, რაც შეიძლებოდა სეკულარულ განათლებას მოეტანა. იყვნენ ფიცის გამტეხნი და სადისტები, მაგრამ მათ შორის მონანიენიც მრავლად იყვნენ. როგორც ჩანს, ყოფიერებაში ბევრი იყო მოჩვენებითი, ფორმალური, მაგრამ არ ყოფილა მშრალი ინდიფერენტულობა და არც ერთსახოვანი ნიველირება ყოფილა. უგემოვნო ციველიზაციისათვის დამახასიათებელი ხავსმოკიდებულობა და უფერულობა საერთოდ უცხო იყო შუა საუკუნეებისათვის. სულიერ ცხოვრებაში საშიშროებას დაცემა და ცოდვა კი არ წარმოადგენს, ყოველივე ამის შემდეგ თვითგვემაც შესაძლებელია და გულწრფელი აღსარებაც, საშინელებაა ჭაობად ქცეული უძრაობა, მძინარება, გულგრილობა და გულცივობა.

შუა საუკუნეების, კერძოდ, ბიზანტიის ძალა და არსი ისაა, რომ ცხოვრება რელიგიისაგან განცალკევებით არ მიმდინარეობდა. ძალა ის არის, რომ თუმცა ყოველთვის კარგად არ გამოდიოდა, მაგრამ მუდამ იყო საკუთარი ქმედების ეკლესიასთან შეხამების, ყველაფერის შესაბამის დონემდე აყვანის, შერწყმის, ემანსიპირებულობის და ყველაფერი ზედმეტად ამაღლებულის არა ერთიანობიდან გამოყოფის, არამედ ჩვეულებრივ მოსახლეობამდე მიტანის მცდელობა. შუა საუკუნეების ბიზანტიაში მრავლად იყვნენ შემცოდეები, მაგრამ მათი არსებობის გამო ეკლესიის ლტოლვა აბსოლუტურისა და ზეციურისადმი არ ნელდებოდა. ბიზანტიასა და შუა საუკუნეების ევროპაში არ არსებობდა სულიერი ბურჟუაზია, არ იყვნენ ეკლესიური ობივატელები, რელიგიური "რაზნოჩინელები". ხელოსანი, მიწათმოქმედი, მეომარი, ბერი, ჩინოსანი, სენატორი და ხელმწიფე - ყველა სუნთქავდა, არ შეეძლოთ, არ ესუნთქათ და სხვა არაფრით სუნთქავდნენ, გარდა ეკლესიურობის ატმოსფეროსი. შესაძლოა, სისუსტისა და "ცოდვისადმი მიდრეკილების" გამო ისინი ღმერთის მცნებებს არღვევდნენ, ეცემოდნენ, მაგრამ მართლმადიდებლობას არ ღალატობდნენ, თაყვანს არ სცემდნენ "სხვა ღმერთებს", და წმინდა სულიერი სამშობლოსათვის, ეკლესიისათვის ყოველთვის ლოცულობდნენ. მართლმადიდებლური იმპერიის ამ შვილთა შორის იყვნენ ერეტიკოსები და განხეთქილების ჩამომგდებები, რომლებიც სულიერი წყობის ჰარმონიას და სწავლებას ზიანს აყენებდნენ, მაგრამ თავისდაუნებურად, ისინიც ჭეშმარიტების მტკიცებულებად იქცეოდნენ. ეს ადამიანები მარადიულ სიმართლეს ეძებდნენ ან არსებულ უსამართლობას გაურბოდნენ და შემდეგ, იმას, რომ ჭეშმარიტებას ვერ მიაკვლიეს, ღრმად განიცდიდნენ. აქ უნდა გავიხსენოთ, რამდენად მტკივნეული და სრულიად მიუღებელი იყო ბიზანტიური ცნობიერებისათვის ზოგიერთი ბასილევსისა და პატრიარქის წმინდა პოლიტიკური უნიონალური (არამართლმადიდებლებთან შემრიგებლური და გამაერთიანებელი) ლტოლვა.

თავისი საბოლოო ბედ-იღბლისადმი არც ცოდვილები და არც ყველაზე უფრო ცნობილი დამნაშავეები არ რჩებოდნენ გულგრილები და ისინი ეკლესიურ ცხოვრებას არ ტოვებდნენ. საკუთარ მსაჯულად ისინი მიწიერ ძალაუფლებას არ მიიჩნევდნენ, მათ უფლის ხელის შიში ჰქონდათ. სისხლის სამართლის სასჯელსაც რელიგიური შეფერილობა ახლდა, რადგან არა მხოლოდ ადამიანური "ჯუს" (ლათ. უფლება), არამედ ღვთაებრივი სამართალიც ირღვეოდა.

იმ დროს ადამიანები საკუთარ თავს სადღაც შორს განხორციელებადი "წესების" ინდიფერენტულ მოწმეებად არ აღიქვამდნენ, ისინი არა მხოლოდ ეკლესიის წევრები იყვნენ, არამედ ირიცხებოდნენ ეკლესიაში, უფრო ზუსტად კი: ისინი ცხოვრობდნენ ეკლესიაში (ი. სამარინი). ღვთის მადლით, მაშინ ჯერ კიდევ ადამიანი არ იყო ეკლესიიდან ემანსიპირებული; არაქრისტიანული ჰუმანიზმის საწამლავით ჯერ კიდევ არ იყო მაშინდელი კაცობრიობა მოწამლული; "პიროვნებისა და მოქალაქის მოჩვენებითი იდეალებით" ჯერ არ იყვნენ ადამიანები დახეიბრებულები. ყოველი ცდილობდა, ღვთის მონა ყოფილიყო და ამ მონობაში ისეთ ჭეშმარიტ თავისუფლებას შეიგრძნობდა, ისეთ თავისუფლებას, რომელსაც ვერანაირი განმათავისუფლებელი მოძრაობა და კონსტიტუცია ვერ გადაფარავდა.

ტახტის უზურპატორ იმპერატორს, რომელმაც თავის კონკურენტს თვალები დასთხარა, ეკლესიიდან განკვეთა ემუქრებოდა; უკანონო ქორწინების გამო იმპერატორი მრავალი წლის მანძილზე ზიარებაზე არ იყო დაშვებული. ეს ეკლესიური შერისხვა ძალიან მომქმედი იყო, იმპერატორი ტაძარში დაჩოქილი შედიოდა და მთელი ეკლესიის წინაშე ელოდა მიტევების ლოცვას.

ამიტომ, მნიშვნელოვანნი არა ის ბოროტმოქმედები არიან, რომლებიც მიწიერი მკაცრი სასჯელის აცილებას ახერხებდნენ, არამედ ისინი, ვინც ეპიტიმიის კანონიკურ უღელს მორჩილად ატარებდა.

ყურადსაღები არა იმ სუსტი ნებისყოფის მქონე ოპორტუნისტი ეპისკოპოსების საქციელია, რომლებიც უღმერთო ტირანების წინაშე ქედს იხრიდნენ და ქორწინების არაკანონიერ დისპენზაციას ახდენდნენ ან ტახტის უკანონოდ დაკავებაში უსამართლობას ვერ ხედავდნენ, არამედ ისინი რომლებიც საეკლესიო კანონიერების სადარაჯოზე თავგადადებულნი იდგნენ, გმობდნენ და განკვეთდნენ, რათა, მაშინ, როდესაც მათი მღვდელმთავრული სინდისი მიიჩნევდა, რომ შესაძლებელი იყო შემცოდეს სისუსტის გათვალისწინება და შეწყნარება, მათ თავისი სიყვარულით და ლოცვით გადაფარებოდნენ: მაგრამ ეს ცოდვილი უეჭველად მონანიე უნდა ყოფილიყო!

თვალშისაცემი ის მაგალითები კი არ არის, როდესაც ამქვეყნიურ ამაოებაში ჩაფლული იერარქები და ბერები პატივმოყვარეობისა და დიდების ტყვეობაში ვარდებოდნენ და კარის ინტრიგებსა და შეთქმულებებში ებმებოდნენ, არამედ ის პატრიარქები, რომლებიც ეკლესიის თავისუფლებას იმპერატორების ძალაუფლების კირთებისაგან იცავდნენ, კანონების სიწმინდისათვის, დამოუკიდებლობისათვის იბრძოდნენ, რომლებიც თანაუგრძნობდნენ დევნილებს და ესარჩლებოდნენ დამხობილებს, ძალაგამოცლილ მტერსა და ბოროტმოქმედს, იმათ, ვისაც ემუქრებოდა თვალების დათხრა, განდევნა ან ეშაფოტზე მოკვდინება. ასეთი წმინდანების მაგალითებად გველინებიან: თეოდოსი I (1178-1188), იოანე კამათირი (1198-1206), არსენ ავტორიანე (1255-1260  1261-1287), ათანასე I (1289-1293  1303-1311) და ბევრი სხვა, რომ არ ვახსენოთ წმინდა იოანე ოქროპირი, წმინდა ფოტი და ა. შ.

ნიშანდობლივი, რა თქმა უნდა, ის კი არ არის, რომ იმპერატორის სასახლე ბნელი ზემოქმედებების ცენტრი იყო და ტახტისა და "გინეკიონის" (ნაგებობის უკანა მხარეს მდებარე ქალთა მოსასვენებელი) გარშემო ინტრიგა მოქმედებდა, არმედ ის, რომ იმპერატორებსა და დედოფლებს, სასახლე ერთგვარ ლიცეუმად ან აკადემიად ჰქონდათ ქცეული. ზოგიერთი იმპერატორის ზეობის ჟამს "სასახლე ერთგვარი მონასტრის სახეს იღებდა", როგორც სამეფო გვარის წარმომადგენელი ერთ-ერთი მწერალი ქალბატონი მოგვითხრობს, - სადაც საგანმანათლებლო წესრიგი მოქმედებდა, წინასწარ იყო განსაზღვრული საეკლესიო გალობის, ტრაპეზისა და მოხელეების მიღების დრო.

ნიშანდობლივი ტახტზე უარყოფითი ტიპის ავანტიურისტის, პათოლოგიური ხასიათისა და ბნელი წარსულის მქონე ქალბატონის ყოფნა კი არ არის, არამედ მნიშვნელოვანია თავისი პიროვნული თვისებებითა და ინტელექტუალური მონაცემებით ისეთი ცნობილი დედოფლები, როგორებიც იყვნენ: თეოდორა (იმპერატორ იუსტინიანეს მეუღლე), ანა დალასინა, იმპერატორ ალექსი კომნენოსის დედა, რომელიც "არა მხოლოდ ქალთა ნაწილის, არამედ მთელი კაცთა მოდგმის მშვენებას წარმოადგენდა" (Ibid), იმავე იმპერატორის მეუღლე განათლებული და მეცნიერების მოყვარული ქალბატონი ირინე, ან თავად ანა კომნენა, თავისი გვირგვინოსანი მამის ისტორიკოსი.

ბიზანტიისა და ბერძნული ხასიათის ერთ-ერთი საუკეთესო თავისებურება ეკლესიის ერთგულება და მართლმადიდებლობისათვის თავდადებაა. მრავალი საუკუნის მანძილზე ბიზანტია აღმოსავლეთის სულიერი ცენტრი იყო. IV-VIII საუკუნეებში მთელი დოგმატიკური ბრძოლები ბიზანტიაში მიმდინარეობდა და საღვთისმეტყველო საკითხებზე ყველა დავა თავს კონსტანტინოპოლში იყრიდა. ბერძნებმა საკუთარი რწმენა ტანჯვაში გამოატარეს და დოგმატური სიმართლე ღირსეულად დაიცვეს. ამ რწმენისათვის ბრძოლას ბიზანტიელების ბუნებაში ფეხი ღრმად ჰქონდა მოკიდებული. მსოფლიოს დედაქალაქი გამორჩეული იყო ღვთისმეტყველური ძიებებითა და აზროვნების ჩვევით. ამ ინტერესებით მოსახლეობის ყველა ფენა იყო გატაცებული, დაობდნენ ბაზრებში, იპოდრომებზე, მოედნებზე, აბანოებში, რაც ხან ავადმყოფურ სახესაც იღებდა და როგორც ამ მოვლენის შესახებ წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველი ბრძანებს, ცალკეულ შემთხვევებში საშიშიც კი ხდებოდა. მეორე მხრივ, ღვთისმეტყველებისადმი სწორედ ამ დიდმა ინტერესმა გამოუმუშვა ბიზანტიელებს რწმენისადმი გამორჩეული ერთგულება და რწმენასთან დაკავშირებულ საკითხებში გასაკვირი მდგრადობა. ბიზანტიელებისათვის ყველაფერზე სისხლხორცეული და ფასეული სწორედ საღვთისმეტყველო ინტერესები გახდა. კანონისგან, რწმენისგან და საეკლესიო დოგმატისგან ყოველგვარი გადახვევა ბერძნისათვის მუხანათობა და ღალატი იყო. ბერძენი ფხიზლად და გულისხმიერებით ადევნებდა თვალს თავის რელიგიურ სწავლებას. რელიგიური საკითხების მიმართ გულგრილობა და ობივატელური დამოკიდებულება გამოირიცხებოდა, რადგან რომაელების აღზრდაში ეკლესიურობა სისხლხორცეულ საწყისად იყო ქცეული. ამიტომ, (XIII-XV ს.) იმპერატორების მცდელობას, ლათინებთან ურთიერთობაში გარიგების მისაღწევად, კომპრომისის სახით პაპთან უნიატურ გარიგებას, ხალხის თვითშეგნება ყოველთვის მტკიცე და მკვეთრი უარით ეგებებოდა. ცალკეული პირები, მაგალითად, იმპერატორი მიხეილ VIII პალეოლოგოსი, პატრიარქი იოანე ბეკი (1275-1282), იოსებ II (1416-1439), ნიკიფორე ვლემიდი, კიევის ექს-მიტროპოლიტი, "კარდინალი" ისიდორე, კარდინალი ბესარიონ ნიკეელი, დიმიტრი კიდონი და სხვები, მოლაპარაკებასაც ეწეოდნენ, უნიასაც მოაწერეს ხელი, ლათინური დოგმატებიც და პაპის პრიმატიც აღიარეს, მაგრამ "ღვთისმოსაობის შემნახველმა ხალხმა", ეკლესიის აღშფოთებულმა პლერომამ (ბერძ. (პლერომა - სისრულე) სულიერი არსის შემნახველ სიმრავლეთა ერთიანობა) ეს კომბინაცია უარყო და მართლმადიდებლობის ერთგულება შეინარჩუნა. კონსტანტინოპოლის პატრიარქის ლათინურ ანათემირებას და ბიზანტიური მართლმადიდებლობისგან განდგომილი კარდინალების "შლაპებით" დაჯილდოებას ეკლესიამ პატრიარქ ფოტისა და მარკოზ ეფესელის წმინდანებად შერაცხვით უპასუხა. თუ იმასაც გავიხსენებთ, XI-XIII საუკუნეებში ბიზანტიელებმა ჯვაროსნებისგან რამდენი ბოროტება განიცადეს, რამდენი მკრეხელობა და დაუნდობლობა ჩაიწერა კონსტანტინოპოლის ძარცვის მოწმეთა მიერ, ნათელი გახდება ლათინების მიმართ ბერძნების უარყოფითი დამოკიდებულებისა და მშობლიური ეკლესიისადმი მათი უზომო სიყვარულის უფრო გაძლიერების მიზეზი. სადავო არ არის, - წერს მკვლევარი, - ბიზანტიელებს რელიგიური თვალსაზრისით, მრავალი უარყოფითი თვისება ჰქონდათ, მაგრამ ისიც უნდა ვაღიაროთ - იმ დროს არ იყო სხვა ხალხი, რომელიც საკუთარი რელიგიისა და ეკლესიისგან ისეთი განუყოფელი იქნებოდა, როგორც ბიზანტიელები იყვნენ. ეს საკუთარი რწმენისა და ეკლესიისადმი იმ ხარისხის მოშურნეობაა, რომელიც მხოლოდ ლათინთაგან გაუცხოებასა და მათ მტრულ დამოკიდებულებას შეიძლებოდა გამოეწვია. "ბერძენი ხალხი, - წერს XIV საუკუნის ისტორიკოსი ნიკიფორე გრიგორა, - თავის რწმენაში ისეთი მყარი და ძლიერია, რომ უმალ რკინა შეიცვლის თვისებებს, ვიდრე მამაპაპური დოგმატისგან ბერძენი დაუშვებს თუნდ უმნიშვნელო უკან დახევას". ბოლოტოვის სიტყვებით რომ ვთქვათ, ბერძნებს სჩვეოდათ იმ დოგმატური იდეების დაცვა, რომლებიც არ კვდება და ცნობიერების სიღრმეში ათობით წლების მანძილზე, მათ საბოლოო გამარჯვებამდე ინახება. მაგრამ ადამიანების დასაცავად, რომლებიც დოგმატის საპირისპირო ფაქტორების გაძლიერების გამო მნიშვნელოვნად იზღუდებიან, არსებული უფლებების შესანარჩუნებლად იხოცებიან და იმ უფლებებისათვის საბრძოლველად, რომლებიც დაკარგვის ზღვარზე იმყოფება, არ ჰყოფნიდათ გულისყური და ძალა.

და აი, ბიზანტიის კიდევ ერთი თავისებურება: ევროპა თავისი ჯვაროსნებით, მუსლიმთა წინააღმდეგ წმინდა ომში, პირველად, XI საუკუნეში ჩაება, ხოლო ბიზანტია თავისი ისტორიის მანძილზე ხან სპარსელების, ხან არაბების, ხან მომთაბარე სკვითების, ხან "ირიბ და ხარბთვალება აზიელების" (აქ გაცილებით მეტი მრავალფეროვნების მოწმენი გავხდებოდით, საქართველოს მაგალითი რომ მოგვეყვანა, - რ. ჩ.), ხან კი ერეტიკოსებისა და ჭეშმარიტი რწმენისგან განდგომილების წინააღმდეგ წმინდა ომები ჰქონდა.

ეს მდგომარეობა ერთობ გამორჩეულად წარმოაჩენს ბიზანტიელების სულიერ ინტერესებს. აღმოსავლეთს ნაკლებად განვითარებული სამოქალაქო კეთილისმყოფლობის, წმინდა მიწიერი ცხოვრების არასაკმარისად მოწესრიგებულობის, საზოგადოებრივ ფენათა შორის ურთიერთობის დაულაგებლობის და სოციალური მოვალეობების შეუსრულებლობის გამო შეიძლება ვუსაყვედუროთ. სწორედ ეს არის იმ გაურკვეველი "ფსიქოლოგიური მონოფიზიტობის" შედეგი, რომელიც ასე გამორჩეულს ხდის აღმოსავლურ გონება-განწყობილებას. აღმოსავლელი ქრისტიანის კეთილზნეობრიობა, უმეტესწილად, მიწიერების საზიანოდ, ზეცისკენ არის მიმართული. აღმოსავლელი ხალხების ცხოვრება და ყოფა ასკეტიკური განწყობით არის განმსჭვალული, ანუ ფასეულობას არაამქვეყნიური ცხოვრება წარმოადგენს. ეს ყველაფერი განყენებულ აღმოსავლურ ბუნებასთან, მის მჭვრეტელობითობასთან და მეტაფიზიკურისადმი დიდ ინტერესთან არის დაკავშირებული. როგორც პიხლერი ბრძანებს: "რელიგიის გამო მიწიერის უგულებელყოფა ის თავისებურებაა, რომელიც ბერძნულ ეკლესიას ლათინურისგან განასხვავებს". აღმოსავლეთში ეკლესია მიწიერად მაღალორგანიზებული არასოდეს ყოფილა და ბიზანტიურ ნიადაგზე ვატიკანის აშენება სრულიად შეუძლებელი იქნებოდა. "ბიზანტინიზმისათვის დამახასიათებელი, - წერს ბიზანტიის სხვა მკვლევარი, - ის არის, რომ დედაქალაქისა და უახლესი პროვინციული ცენტრების გონებრივი ცხოვრება ეკლესიური საკითხებითა და ინტერესებით იყოს დაკავებული, ეს თავისებურება დასავლეთისათვის ყოველთვის უცხო იყო. მრავალი საუკუნის მანძილზე, ბიზანტია უმაღლეს ინტერესებს და თავის უმთავრეს ადგილს საეკლესიო ამოცანებში პოულობდა. რელიგია, ღვთისმეტყველება და ეკლესია ის სფეროები იყო, რითიც ყველაზე უკეთ არა მხოლოდ სულიერი მოთხოვნილებები, არამედ სამეცნიერო მისწრაფებებიც კმაყოფილდებოდა და სადაც პოლიტიკურის, სამართლის და აკადემიური ორატორული ხელოვნების ადგილს სამქადაგებლო მჭევრმეტყველება იკავებდა, სადაც უმაღლესი პატივმოყვარეობა ყველაფერზე უფრო თავისუფალი იყო და ამ პატივმოყვარეობის დასაკმაყოფილებლად არც მაღალი სამოქალაქო და არც სამხედრო მდგომარეობა არ იყო საჭირო. ამავე დროს, საეკლესიო სფეროში მოქმედებდა ძლიერი საზოგადოებრივი აზრი... იქმნებოდა ატმოსფერო, რომელშიც საეკლესიო ბრძოლა და ამოცანები მთლიანად იპყრობდა მილიონობით განათლებული და გაუნათლებელი ორივე სქესის ადამიანების ყურადღებას, საეკლესიო საქმეები ძალიან სწრაფად ხდებოდა უმნიშვნელოვანესი სახელმწიფოებრივი საქმე. დიდ და მცირე საეკლესიო კრებებზე წამოჭრილი დოგმატური საკითხები გაცილებით უფრო მეტად აწუხებდათ ადამიანებს, ვიდრე ჯარის მძიმე ბრძოლები, რომლებიც მდინარე დუნაიზე, ბალკანეთში ან ძლევამოსილი მუსლიმანური რაზმების - ზოგადად ბარბაროსების წინააღმდეგ მიმდინარეობდა".

კვლავაც უნდა აღინიშნოს, რომ ზემოთ თქმულიდან არ უნდა შევქმნათ განმაზოგადებელი დასკვნები. სულიერისა და ასკეტიკურისადმი სწრაფვა სულაც არ იყო იმის გარანტია, რომ ყველა ბიზანტიელი თავის პიროვნულ და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ამ ხატსა და მიზანს სრულად ემსახურებოდა. სახარებისეული სასუფევლის მიწაზე განხორციელება შეუძლებელია. იგივე გ. გერცბერგი წერს: "საკითხი ბნელი მხარის უკმარისობის შესახებ არასოდეს დამდგარა. დახვეწილი განათლებულობის გვერდით, ქრისტიანული მსოფლმხედველობისა და ჭეშმარიტი ჰუმანურობის მრავალ თავისებურებასთან ერთად, ბიზანტიურ საზოგადოებაზე გადიოდა ბნელი ბარბაროსობის მთელი ნაკადი... რომანელებსა და გერმანელებს აოცებდათ ბიზანტიის უმაღლესი საზოგადოება, რომელსაც პიროვნული უხეშობა სრულიად არ ახასიათებდა, რაც რაინდულ აზროვნებასა და პატივმოყვარეობის შეგრძნებაში ასე აშკარად იყო გამოკვეთილი". მაგრამ მიმანიშნებელი ბოროტება, ცოდვა და დაცემასთან დაკავშირებული მაგალითები კი ის იდეალია, რომელიც ყოველთვის ბიზანტიელს ედგა თვალწინ.

ყველა სფეროში ყოფიერება იყო შეჭრილი. ცხოვრება ღვთისმსახურების საზეიმო რიტუალად იყო ქცეული და ყველაფერი საეკლესიო წესს ემორჩილებოდა. რა თქმა უნდა, ადამიანური სისუსტეებისა და ცოდვისადმი მიდრეკილების გამო ეს რიტმი და კანონი საკმაოდ ხშირად ირღვეოდა. საზოგადოებრივი იერარქიის სხვადასხვა საფეხურზე, როგორც საიმპერატორო, ისე საპატრიარქო ტახტის წარმომადგენელი ცალკეული პირები, ამა თუ იმ პოლიტიკური გარემოებებიდან და სასახლის ინტრიგებიდან გამომდინარე, არსებულ ნორმებს მუდმივად არღვევდნენ; ამას აკეთებდნენ და შემდეგ, საკარო ოპორტუნიზმის მოულოდნელი გამოვლინების შემთხვევაში, სამართლის საძიებლად, კვლავ ეკლესიის უმაღლეს სინდისს მიმართავდნენ, რათა ეკლესიას დარღვეული ნორმა აღედგინა და ყველაფერი მამაპაპური გადმოცემის ფარგლებში მოქცეულიყო. ბიზანტიური ეკლესიურობის დაბადებიდან თანდაყოლილი სული, არ იძლეოდა დარღვევისადმი შემგუებლობის საშუალებას. ცოდვას ადვილად პატიობდნენ, რადგან ადამიანურ სისუსტედ მიიჩნევდნენ, ესმოდათ შემცოდესი, მაგრამ ეკლესიური მოწყობისა და გადმოცემისადმი გულგრილ დამოკიდებულებას ვერაფრით ვერ ეგუებოდნენ, რადგან ეს უკვე ეკლესიისა და მართლმადიდებლობისგან განდგომად მიიჩნეოდა. პატიობდნენ ცოდვას, მაგრამ არავინ აუქმებდა პრინციპებს.

იმპერატორმა მიხეილ პალეოლოგოსმა აღაშფოთა ეკლესიური ცნობიერება; მისმა საქციელმა მთელი მოძრაობა და "არსენიტების" განხეთქილებაც კი გამოიწვია. საერთოდ, იქმნება შთაბეჭდილება, რომ რიგორისტური (სიმკაცრე უპირატესად ზნეობრივ საკითხებში) მიმართულების მოძრაობა მხოლოდ ბიზანტიაში შეიძლება მოქმედებდეს. საეკლესიო გადმოცემა ასე მგზნებარედ და კატეგორიულად მხოლოდ იქ შეიძლებოდა დაცულიყო, სადაც ეს ეკლესიური გადმოცემა "ოქროზე და ტოპაზიაზე მეტად" უყვარდათ.

ყოფა და ცხოვრება, ცდილობდნენ, ეკლესიური და წმინდა ყოფილიყო. ამიტომ დიდებულ საეკლესიო-სამეფო რიტუალებში, მეფეებისა და პატრიარქების ყველა სახის გამოსვლაში, სადღესასწაულო ცერემონიებში, არაფრით შეიძლება მხოლოდ ცარიელი ფორმალიზმი დავინახოთ. ყველაფერი იმის მტკიცებულებას წარმოადგენს, რომ ცხოვრება მადლმოსილი სურდათ ყოფილიყო და ადამიანისათვის დამახასიათებელი ცხოველური ნიშნები, რომლებიც სახელმწიფოებრიობაში ვლინდებოდა, გაკეთილშობილებულიყო. "ბიზანტიური ფორმალიზმი, რომელსაც ცერემონიებისა და გარეგნულად განსხვავებული ტიტულების განვითარება მოჰყვა, თავისებურ შინაარსს არ იყო მოკლებული და როგორც ამ მოვლენის შესახებ საერთოდ ფიქრობენ, მხოლოდ ფორმალური სახეცვლილება არ იყო; სახელმწიფოს პოლიტიკურ მოწყობაში ყოველ ცერემონიას და ტიტულს თავისი ადგილი და მნიშვნელობა გააჩნდა". საერთოდ, მართლმადიდებლობისათვის კოსმოსური სიხარულია დამახასიათებელი; ჩვენი ლიტურგია, მით უმეტეს, კურთხევანი, მოწოდებულია პიროვნების ყველა მოთხოვნა დააკმაყოფილოს და ადამიანის მთელი ცხოვრება კურთხეული გახადოს. მეფედ კურთხევა, ღვთისმსახურებაში მისი მონაწილეობა, ქალაქის რომელიმე ეპარქის ხელდასხმა, ყველაფერი ეს ძველი აღთქმის დროინდელი თეოკრატიული იდეალის განხორციელების სურვილზე მიუთითებს. სამეფო ღირსებაში, ეპარქის წოდებაში გაცილებით მეტი იგულისხმებოდა, ვიდრე ამქვეყნიური ეკლესიური მსახურება და მიწიერი პატივი.

ამ სფეროში ზედმეტად გარეგნულ გადახრებს და მოჩვენებით რელიგიურობას თუ დავინახავთ, ეს სწორედაც, რომ საეკლესიო მოვალეობების ბიზანტიური გაგების ჩრდილოვან თავისებურებად უნდა მივიჩნიოთ. გარდა ამისა, ისტორიკოსების გამოკვლევებიდან ვხედავთ, რომ ქრისტიანობამ ბიზანტიელების მგზნებარე ბუნების ყველა უხეში მხარე ბოლომდე ვერ გარდაქმნა: პოლიტიკურ რყევებსა და დევნას ხშირად თან სდევდა დაუნდობლობა; ერთმანეთს ანაცვლებდა გადამეტებული სისათუთე, ბიწიერება, დავა და ლოთობა; ცხოვრებას პირქუშსა და უღიმღამოს ხდიდა: ღვთისმოსაობის გვერდით სახარების უცოდინრობით გამოწვეული ცრუმორწმუნოება, ჯადოქრობა და მოგვობა; საპატრიარქოს პალატებსა და ბერების კელიებში ვერცხლისმოყვარეობა იყო გაბატონებული; მიწიერი სიმდიდრითა და მფლანგველობით იყო გატაცებული საერო მთავრობა და მათ ხელი ხანდახან ეკლესიის ქონებაზეც კი წაუცდებოდათ; დაბოლოს, ზნეობრივმა დაცემულობამ და დაუოკებელმა გრძნობათა ღელვამ არაერთი პორფიროსანი და მათი ახლობელი, საეკლესიო წესის დარღვევამდე მიიყვანა (დიდ პარასკევს რომანოზ III-ის ქორწინება; იმპერატორ ლევის მეოთხედ ქორწინება და ა. შ.). მაგრამ აქვე უნდა ითქვას, რომ რამდენადაც უპრინციპო და გაუკუღმართებულიც არ უნდა ყოფილიყო ბიზანტიელი ძალაუფლების წარმომადგენელი, მას არც ერთ შემთხვევაში არ ჩაუდენია ისეთი საქციელი, რაც ფლორენციელმა ჩაიდინა, - მან ტაძარში კაცი მაშინ მოკლა, როდესაც ლიტურგიაზე პურისა და ღვინის გარდასახვის პროცესი მიმდინარეობდა...

ორი სტიქიის, სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთშეხებამ, ეკლესიის არასაკმარისმა დამოუკიდებლობამ და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ამ საწყისების ხშირმა შეჯახებამ ბიზანტიას მწვავე სატკივარი გაუჩინა. დასავლეთმა ბიზანტიურ სახელმწიფოში ამ ორი ძალაუფლების ურთიერთდამოკიდებულებას საკმაოდ დიდი ხნის წინ "ცეზაროპაპიზმი" უწოდა. ხსენებულ ტერმინში ხშირად განზოგადებული და ამიტომ არასწორი შინაარსი მოიაზრება. ორი ძალაუფლების გახშირებული დაპირისპირებები, პატრიარქების დამტკიცების პროცესში სახელმწიფოს მმართველის მოქმედი პრივილეგიები, ცალკეულ შემთხვევებში - პატრიარქებისა და ეპისკოპოსების შერჩევის პროცესში პირდაპირი ჩარევები, საეკლესიო ქონების განკარგვაზე სახელმწიფო კონტროლი, რაც იმპერატორების მიერ დანიშნული "სკევოფილაქსებისა" და "დიდი ეკონომისტების" საქმიანობაში ვლინდებოდა; სახელმწიფოს პირდაპირი ჩარევები საეკლესიო ქონების მართვაში, სამონასტრო ქონების სეკვესტრირების ცალკეული შემთხვევები (მაგალითად, კონსტანტინე მონომახის, ისააკ კომნინეს, მიხეილ VII დუკა პარაპინაკეს, უსახო პატრიარქი კოსმას, მანუილ კომნინესა და სხვათა დროს), ყველაფერ ამაში დასავლეთელი მკვლევარები, ხოლო ჩვენში პროფესორი ვასილიევი სწორედ ცეზაროპაპიზმის არაჯანსაღ გამოვლინებას ხედავდნენ. ამასთან, ცალკეული ბიზანტიელი მწერლები, მაგალითად, ბალსამონი, დიმიტრი ხომატინი, გიორგი აკროპოლიტი, პატრიარქი პოლივექტი გამოთქვამდნენ რწმენას, რომ იმპერატორის ძალაუფლებას საგანგებო მნიშვნელობა ჰქონდა და საჭიროებას წარმოადგენდა. მაგრამ ეს ყოველთვის მხოლოდ მათ კერძო მოსაზრებად რჩებოდა და ეკლესიისათვის ამ აზრს დოქტრინული მნიშვნელობა არასოდეს ენიჭებოდა. ყველაფერს სრულიად საპირისპიროდ აღიქვამდნენ პატრიარქები და ზილოტი მწერლები. პროფესორ ა. ლებედევს მიაჩნდა, რომ "ცეზაროპაპიზმი არ წარმოადგენდა კანონით მიღებულ და დამტკიცებულ სისტემას", ეს იყო "სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის დამკვიდრებული ნორმალური ურთიერთობა, რომელიც საკმაოდ ხშირად არანორმალურ სახეს იღებდა".

დასავლეთში სურთ აღმოსავლური ეკლესიის წინამძღოლად ბასილევსი წარმოადგინონ, რა თქმა უნდა, ეს არასწორია, რადგან საქმე აქ მხოლოდ ურთიერთობის თეორიულ პრინციპს ეხება. შესაძლოა ყოფილიყო და კიდევაც იყო ზეგავლენისა და ზოგიერთი პატივმოყვარე იმპერატორის მხრიდან ეკლესიის მართვის პროცესში ჩარევის შემთხვევები, მაგრამ ეს ყველასგან არასწორ და ძალიან სამწუხარო მოვლენად მიიჩნეოდა. პრინციპში ბიზანტიელების უმრავლესობის კანონიკურ ცნობიერებასა და სახელმწიფოებრივ-ეკლესიური ურთიერთობის მოქმედ იდეალში ასეთი გადახრები არ უნდა ყოფილიყო. ბიზანტიაში ხელმწიფე არ არის ეკლესიის თავი. მაგალითად: ეკლესიასთან მიმართებაში ერთ-ერთი ყველაზე უფრო ქედმაღალი, უზურპატორული ტენდენციების მატარებელი იმპერატორის ისააკ ანგელოსის საყურადღებო ნოველის მინიშნებით, ის მხოლოდ ეკლესიის "ეპისტიმონარქი" იყო. ჩვენ ვერ დავეთანხმებით პროფესორ ლებედევს, როდესაც ის ამ გამოთქმას განმარტავს, როგორც ეკლესიის "ძალიან გამოცდილ მმართველს" და მიიჩნევს, რომ ისააკ ანგელოსი "უმაღლესი საერო ძალაუფლების ეკლესიისადმი დამოკიდებულებას თვითგანდიდების ბრწყინვალე ფორმით გამოხატავს". ამ ტერმინს უფრო ზუსტად და სიღრმობრივად განმარტავს პროფესორი სოკოლოვი, რომელიც სატაძრო, ლიტურგიულ პროცესთან მიმართებაში განიხილავს: "ტერმინი მართლაც საეკლესიო შინაარსისაა და იგი სამონასტრო წარმონაქმნია. ეპისტიმონარქი მონასტერში მომქმედი თანამდებობის პირია, მისი მოვალეობა წესრიგის დაცვა და ბერმონაზვნობის ყოველდღიური ცხოვრების თვალყურის მიდევნებაა. ამასთან ეპისტიმონარქს არ გააჩნდა უფლებათა ფართო სპექტრი, არ შეეძლო ქმედითი ზომების მიღება, მას მხოლოდ შეხსენების, მინიშნების, დაკვირვებისა და ზრუნვის შესაძლებლობა ჰქონდა. ეპისტიმონარქის მოქმედების უმაღლეს სახელმძღვანელოს სამონასტრო წესდება წარმოადგენდა"... პროფესორ სოკოლოვის აზრით, ეპისტიმონარქის ფუნქციების შესახებ პირველი საუბარი ეპანაგოგშია (IX ს.), თუმცა უშუალოდ ტერმინი იქ ჯერ არ არის ნახსენები. შემდეგ ეს სიტყვა სულ უფრო ხშირად იურიდიულ ძეგლებში: ვრცელ ეპანაგოგში, ალფავიტურ სინტაგმში და იმპერატორ ისააკ ანგელოსის ნოველებში გვხვდება. ამ წყაროებში ძალაუფლება დუალისტურ შტრიხებშია წარმოდგენილი და საუბარი, სამეფო ძალაუფლების ეკლესიასთან შეთანხმებულ მოქმედებაზე, მიმდინარეობს. ამავე დროს, აშკარაა, რომ საეკლესიო კანონებს სამოქალაქო კანონებზე უპირატესი მდგომარეობა ეკავათ. მაგრამ, იყო სახელმწიფოს მხრივ ძალაუფლების უზურპირების აშკარა მცდელობებიც, ზოგიერთ შემთხვევაში ეკლესიის წინამძღოლები სავალალო კონფორმიზმს ამჟღავნებდნენ და ცდილობდნენ ეკლესიაზე სახელმწიფოს პრიორიტეტი თეორიულადაც გაემართლებინათ, მაგრამ ბიზანტიელების ოფიციალურ ეკლესიურ მსოფლმხედველობაში ეს მაგალითები მხოლოდ როგორც ეპიზოდური და მახინჯი გამოვლინებები დაფიქსირდა.

უმაღლესი საერო ხელისუფლების ამგვარი სავალალო გამოხდომები საეკლესიო სივრცეში შესაბამის რეაქციას იწვევდა. ჯანყდებოდნენ ზილოტები, სახელმწიფო ძალაუფლებისადმი შეურიგებელი და ეკლესიის ერთგული ადამიანები, რომლებიც ცდილობდნენ საეკლესიო ცხოვრებაში არანაირი ჩარევა არ დაეშვათ, იყვნენ ისეთებიც, რომლებიც უკიდურეს პოზიციებს ავლენდნენ. როგორც, მაგალითად, არსენი და არსენიტები, რომელთა მთავარი ამოცანა ეკლესიის სრული დამოუკიდებლობა იყო, პრიორიტეტი კი ზნეობრიობას და ასკეტურობას ენიჭებოდა, რაც შეეხება განათლებას, მათ მსოფლმხედველობაში ის მეორე პლანზე გადადიოდა.

როგორც ბიზანტიური ეკლესიის ისტორიის პირველწყაროების, ისე ეკლესიური პოზიციის დამცველი მიუკერძოებელი ბიზანტისტი ისტორიკოსების მასალების შესწავლის შედეგად, შეიძლება სრული პასუხისმგებლობით ითქვას, რომ მიუხედავად ცალკეულ შემთხვევებში ყოველგვარი არაჯანსაღი გადაცდომებისა, ქრისტიანობის ისტორიაში ბიზანტია იყო ევანგელური სწავლების რეალურ ცხოვრებაში განხორციელების ყველაზე უფრო მეტი სიჯანსაღისა და გაუმრუდებლობის კარგი მაგალითი. ერთი მხრივ, აქ ზნეობრივი სწავლების სიწმინდისათვის, საეკლესიო და სახალხო ცნობიერებაში აშკარად შეურიგებელი სიმკაცრეა. "ბიზანტიის მბრძანებლებს, - წერს ბიზანტიის სწავლული მცოდნე, - შეეძლოთ თვითნებურად და დაუსჯელად ემართათ ქონება, პიროვნებები და საკუთარი ქვეშევრდომები, ხალხი ყველაფერს მოითმენდა და შეეგუებოდა, მაგრამ ამ მმართველების უბედურება მაშინ იწყებოდა, როდესაც ისინი თავიანთი მკრეხელური ხელებით სიწმინდეებს - მართლმადიდებლურ დოგმატებს და კანონებს შეეხებოდნენ; მაშინ სალმობა და ტკივილი მთელი ხალხის ერთიან ორგანიზმს გესლავდა და ამას, უეჭველად მოსდევდა სახელმწიფოს ყველა სფეროს წარმომადგენლების მოსვენების დაკარგვა". რომის დიდმა იმპერიამ ბარბაროსებში ქრისტიანული ნათელი შეიტანა და სიწმინდეების დაცვის კულტურის დამკვიდრებით, თავისი სამოციქულო მოვალეობა შეასრულა. თუმცა ისინი ამ მისიას გეგმაზომიერად და ბოლომდე ვერ ასრულებდნენ, იმპერია ვერ ახერხებდა ადგილობრივი მოსახლეობების ნაციონალური სისუსტეების გათვალისწინებას და შეწყნარებას. იმისათვის, რომ მოპოვებულიყო მათი კეთილგანწყობა და მათთან ურთიერთობა დალაგებულიყო, იმპერია მათ თვითშეგნების ახლებურად ჩამოყალიბებისათვის საჭირო თავისუფლებას და თვითგამორკვევის საშუალებას არ აძლევდა. ამ თვალსაზრისით, ბერძნები ხშირად სცოდავდნენ (მხედველობაში გვაქვს, ბულგარული, არაბული და სხვა საკითხები). მეორე მხრივ, ამქვეყნიურობის პირობებში, ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობა კანონიკური სამართლის გათვალისწინებით, მაქსიმალურ მიახლოებაში რეგულირდებოდა. კონსტანტინე დიდიდან უკანასკნელ პალეოლოგოსამდე ისტორიის შესწავლის შედეგად, პროფესორი ი. სოკოლოვი მივიდა დასკვნამდე, რომ ბიზანტიასთან მიმართებაში ცეზაროპაპიზმზე და პაპიზმზე ლაპარაკიც კი არ შეიძლება. ეს გაგებები შეხებაშიც კი არ არის ბიზანტიასთან. ცალკეული პიროვნებების მიერ ძალაუფლების შემთხვევით და დროებით ბოროტად გამოყენება, რაზეც, როგორც ცეზაროპაპიზმის გამოვლინების მაგალითებად მიიჩნევენ, იყო იმპერატორ ლევ III, ლევ VI, მიხეილ პალეოლოგოსთან დაკავშირებული შემთხვევები. ასეთ შემთხვევებს ეკლესია და ხალხი მტკიცე პროტესტით და შეურიგებელი ბრძოლით პასუხობდა და თავის ამაღლებულ იდეალს, "ეკლესიურ სახელმწიფოებრიობას", ერთგულად იცავდა. მეცნიერული დასაბუთებულობით, თუმცა გარკვეული შესწორებებით შეიძლება დამტკიცდეს, რომ "ბიზანტია ეკლესიური სახელმწიფო იყო... მაგრამ არც ის იქნება სწორი, ბიზანტიის შესახებ პანეგერიკები და სხვა სახის ქება და ხოტბა იწერებოდეს, ამავე დროს, არც სიკეთეზე არ უნდა დავხუჭოთ თვალი და არც უარყოფითი მხარეები არამეცნიერული მტკიცებულებებით არ უნდა ვამხილოთ".

თუ ისტორიაში ჩვენ გვხვდება შემთხვევები, როდესაც საერო ძალაუფლება ეკლესიისადმი ლოიალური არ არის, შეიძლება ბიზანტიის მაგალითზე, ცალკეულ შემთხვევებში, საპირისპირო სისუსტეებიც - სახელმწიფოს მართვის საქმეში ეკლესიის ჩარევაც დავაფიქსიროთ. ზემოთ უკვე ითქვა, რომ ეკლესია ბიზანტიაში საზოგადოებრივი ცხოვრების თავისებურებებს ითვალისწინებდა. მართლმადიდებლობისათვის დამახასიათებელი ნათელი კოსმიზმის გათვალისწინებით მას თავისი გამაკეთილშობილებელი და წმინდა ზეგავლენა სულიერი ცხოვრებისგან იმდენად მოშორებულ კულტურულ სფეროებში შეჰქონდა, სადაც ამის გაკეთებას სახელმწიფო, თავისი არსით ეკლესიის, სულიერების, სიყვარულისა და თავისუფლების საპირისპიროდ, მისთვის ჩვეული ძალითა და იძულებითი ხერხების გამოყენებით ცდილობდა. ბასილევსის კურთხევის დროს, მირონცხებითა და ლიტურგიულ ცხოვრებაში მისი შემოყვანით ეკლესია მეფეს - საეკლესიო წოდებად აღიარებდა, ხოლო მეფის სამეფო საქმედ, ეკლესიის მსახურებას მიიჩნევდა. კონსტანტინოპოლის ეპარქის კურთხევის პროცესში, დედაქალაქის საზოგადოებრივი ცხოვრების მონაწილე ეკლესია, ამ საზოგადოებრივი ცხოვრების წესს ლოცავდა და აკურთხევდა.

ზოგიერთებს ეს პროცესი იმდენად იტაცებდა, საზოგადოებრივი ცხოვრების პროცესში ძალიან ღრმად შედიოდა, საერო წოდებებს ირგებდა და სამოქალაქო საქმეებში ერეოდა. "ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობა მთელი სისრულით მიედინებოდა, - წერს პროფესორი სკაბალანოვიჩი, - სახელმწიფოს ზეგავლენა შეიმჩნეოდა პატრიარქებზე, მიტროპოლიტებზე, ეპისკოპოსებზე, სხვა სასულიერო პირებსა და ბერმონაზვნობაზეც. თავის მხრივ, სახელმწიფოში ზეგავლენით საეკლესიო იერარქიის წარმომადგენლებიც სარგებლობდნენ. როგორც თეთრი სამღვდელოება, ისე ბერები, ცენტრსა და პერიფერიებში იკავებდნენ სხვადასხვა და მათ შორის პირველი მინისტრების თანამდებობებს, გამოდიოდნენ სცენაზე, მოქმედებდნენ როგორც პარტიული ხელმძღვანელები, სახელმწიფო ელჩები და ადამიანთა შორის კონფლიქტების მომრიგებლები. როგორც ერთი მხრივ, ისე მეორე მხრივ ზეგავლენის მოპოვება, უმრავლეს შემთხვევაში, კანონიკური წესების დარღვევით ხდებოდა; ეს არაკანონიკურობა საზოგადოებას კარგად ესმოდა და უარყოფითი დამოკიდებულება ხშირად ხმამაღლა გამოითქმებოდა".

ყველაფერი ეს მოგვაგონებს შუა საუკუნეებისა და რენესანსის ეპოქაში რომის პაპებს, არქიეპისკოპოს-კურფიუსტებს (საიმპერატორო დიდებული რომის იმპერიაში, რომლის მოვალეობებშიც XIII საუკუნიდან იმპერატორის არჩევა შედიოდა, - რ. ჩ.), პაპის ლეგატებს, კარდინალებს, სახელმწიფო ჩინოვნიკებსა და ქვეშევრდომების მფლობელებს, ომებისა და დიპლომატიური ურთიერთობების მწარმოებლებს.

აღვნიშნეთ, რომ ბიზანტია - უზარმაზარი ტაძარი იყო, რომელიც შუა საუკუნეების რომაელების მთელ ცხოვრებას მოიცავდა. ეს მითუმეტეს ნათლად ჩანს, რადგან იმ დროისა და იმ ადამიანებისათვის, ქვეყანაში როგორ წარიმართებოდა რელიგიური ცხოვრება სულაც არ იყო სულერთი. პირიქით, სულიერებისადმი ინტერესი, რელიგიური ცხოვრებისადმი სერიოზული დამოკიდებულება ადამიანებს აიძულებდა მათი მზერა "ზემოთ" ყოფილიყო მიმართული და ასეთი დამოკიდებულება საშუალებას არ იძლეოდა უძრაობაში ყოფილიყვნენ და ობივატელური ყოველდღიურობის ჭაობში ჩაძირულიყვნენ. ღვთისმეტყველებისადმი ინტერესი ახალ აზრებს აჩენდა, ქმნიდა პრობლემებს და როდესაც ერეტიკოსები ჩნდებოდნენ, გადახრა პასუხს მოითხოვდა. ყველაფერი ეს რელიგიური დაუკმაყოფილებლობის გრძნობით იყო გამოწვეული. ამაზე უფრო მეტად მეტყველებს ბერმონაზვნური ცხოვრებისაკენ ლტოლვა, ახალი მონასტრების შენება, მთელი ოჯახების ათონზე, სტუდიის მონასტერსა და ოლიმპოს ლავრაში გადინება. მარტოობისა და ასკეტური ცხოვრების წყურვილი, ამქვეყნიური ბოროტებისა და ობივატელური კეთილდღეობის სიძულვილზე მეტყველებდა. ეს ორი, - დადებითი და უარყოფითი ფაქტები, სექტანტური და ერეტიკული სითამამეები და ბერმონაზვნური მისწრაფებები იმაზე მეტყველებენ, რომ მოცემულ სივრცეში სულიერი სიფხიზლე სუფევდა. ბიზანტიელებმა უვარგისი საეკლესიო მმართველობის სისტემა შექმნეს, მათ საკუთარი მიწიერი სივრცის ორგანიზება კარგად არ გამოსდიოდათ, თუმცა აღმოსავლეთისთვის დამახასიათებელმა სასუფევლისკენ ლტოლვამ, ბიზანტიური ცხოვრების შორეულ წარსულში ბევრი ბრწყინვალე მოსაგონარი დაგვიტოვა.

ორი სტიქიის (ბერძ. შტოიცჰეიონ - პირველსაწყისი), სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთშეხებამ, ეკლესიის არასაკმარისმა დამოუკიდებლობამ და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ამ საწყისების ხშირმა შეჯახებამ ბიზანტიას მწვავე სატკივარი გაუჩინა. დასავლეთმა ბიზანტიურ სახელმწიფოში ამ ორი ძალაუფლების ურთიერთდამოკიდებულებას საკმაოდ დიდი ხნის წინ "ცეზაროპაპიზმი" უწოდა. ხსენებულ ტერმინში ხშირად განზოგადებული და ამიტომ არასწორი შინაარსი მოიაზრება. ორი ძალაუფლების გახშირებული დაპირისპირებები, პატრიარქების დამტკიცების პროცესში სახელმწიფოს მმართველის მოქმედი პრივილეგიები, ცალკეულ შემთხვევებში - პატრიარქებისა და ეპისკოპოსების შერჩევის პროცესში პირდაპირი ჩარევები, საეკლესიო ქონების განკარგვაზე სახელმწიფო კონტროლი, რაც იმპერატორების მიერ დანიშნული "სკევოფილაქსებისა" და "დიდი ეკონომისტების" საქმიანობაში ვლინდებოდა; სახელმწიფოს პირდაპირი ჩარევები საეკლესიო ქონების მართვაში, სამონასტრო ქონების სეკვესტრირების ცალკეული შემთხვევები (მაგალითად, კონსტანტინე მონომახის, ისააკ კომნინეს, მიხეილ VII დუკა პარაპინაკეს, უსახო პატრიარქი კოსმას, მანუილ კომნინესა და სხვათა დროს), ყველაფერ ამაში დასავლეთელი მკვლევარები, ხოლო ჩვენში პროფესორი ვასილიევი, სწორედ ცეზაროპაპიზმის არაჯანსაღ გამოვლინებას ხედავდნენ. ამასთან, ცალკეული ბიზანტიელი მწერლები, მაგალითად, ბალსამონი, დიმიტრი ხომატინი, გიორგი აკროპოლიტი, პატრიარქი პოლიევქტი გამოთქვამდნენ რწმენას, რომ იმპერატორის ძალაუფლებას საგანგებო მნიშვნელობა ჰქონდა და საჭიროებას წარმოადგენდა. მაგრამ ეს ყოველთვის მხოლოდ მათ კერძო მოსაზრებად რჩებოდა და ეკლესიისათვის ამ აზრს დოქტრინული მნიშვნელობა არასოდეს ენიჭებოდა. ყველაფერს სრულიად საპირისპიროდ აღიქვამდნენ პატრიარქები და ზილოტი მწერლები. პროფესორ ა. ლებედევს მიაჩნდა, რომ "ცეზაროპაპიზმი არ წარმოადგენდა კანონით მიღებულ და დამტკიცებულ სისტემას", ეს იყო "სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის დამკვიდრებული ნორმალური ურთიერთობა, რომელიც საკმაოდ ხშირად არანორმალურ სახეს იღებდა".

დასავლეთში სურთ, აღმოსავლური ეკლესიის წინამძღოლად ბასილევსი წარმოადგინონ, რა თქმა უნდა, ეს არასწორია, რადგან საქმე აქ მხოლოდ ურთიერთობის თეორიულ პრინციპს ეხება. შესაძლოა ყოფილიყო და კიდევაც იყო ზეგავლენისა და ზოგიერთი პატივმოყვარე იმპერატორის მხრიდან ეკლესიის მართვის პროცესში ჩარევის შემთხვევები, მაგრამ ეს ყველასგან არასწორ და ძალიან სამწუხარო მოვლენად მიიჩნეოდა. პრინციპში ბიზანტიელების უმრავლესობის კანონიკურ ცნობიერებასა და სახელმწიფოებრივ-ეკლესიური ურთიერთობის მოქმედ იდეალში ასეთი გადახრები არ უნდა ყოფილიყო. ბიზანტიაში ხელმწიფე არ არის ეკლესიის თავი. მაგალითად: ეკლესიასთან მიმართებაში ერთ-ერთი ყველაზე უფრო ქედმაღალი, უზურპატორული ტენდეციების მატარებელი იმპერატორის ისააკ ანგელოსის საყურადღებო ნოველის მინიშნებით, ის მხოლოდ ეკლესიის "ეპისტიმონარქი" იყო. ჩვენ ვერ დავეთანხმებით პროფესორ ლებედევს, როდესაც ის ამ გამოთქმას განმარტავს, როგორც ეკლესიის "ძალიან გამოცდილ მმართველს" და მიიჩნევს, რომ ისააკ ანგელოსი "უმაღლესი საერო ძალაუფლების ეკლესიისადმი დამოკიდებულებას თვითგანდიდების ბრწყინვალე ფორმით გამოხატავს". ამ ტერმინს უფრო ზუსტად და სიღრმობრივად განმარტავს პროფესორი სოკოლოვი, რომელიც სატაძრო, ლიტურგიულ პროცესთან მიმართებაში განიხილავს: "ტერმინი მართლაც საეკლესიო შინაარსისაა და იგი სამონასტრო წარმონაქმნია. ეპისტიმონარქი მონასტერში მომქმედი თანამდებობის პირია, მისი მოვალეობა წესრიგის დაცვა და ბერმონაზვნობის ყოველდღიური ცხოვრების თვალყურის მიდევნებაა. ამასთან, ეპისტიმონარქს არ გააჩნდა უფლებათა ფართო სპექტრი, არ შეეძლო ქმედითი ზომების მიღება, მას მხოლოდ შეხსენების, მინიშნების, დაკვირვებისა და ზრუნვის შესაძლებლობა ჰქონდა. ეპისტიმონარქის მოქმედების უმაღლეს სახელმძღვანელოს სამონასტრო წესდება წარმოადგენდა"... პროფესორ სოკოლოვის აზრით, ეპისტიმონარქის ფუნქციების შესახებ პირველი საუბარი ეპანაგოგშია (IX ს.), თუმცა უშუალოდ ტერმინი იქ ჯერ არ არის ნახსენები. შემდეგ ეს სიტყვა სულ უფრო ხშირად იურიდიულ ძეგლებში: ვრცელ ეპანაგოგში, ალფავიტურ სინტაგმში და იმპერატორ ისააკ ანგელოსის ნოველებში გვხვდება. ამ წყაროებში ძალაუფლება დუალისტურ შტრიხებშია წრმოდგენილი და საუბარი, სამეფო ძალაუფლების ეკლესიასთან შეთანხმებულ მოქმედებაზე მიმდინარეობს. ამავე დროს, აშკარაა, რომ საეკლესიო კანონებს სამოქალაქო კანონებზე უპირატესი მდგომარეობა ეკავათ. მაგრამ, იყო სახელმწიფოს მხრივ ძალაუფლების უზურპირების აშკარა მცდელობებიც, ზოგიერთ შემთხვევაში ეკლესიის წინამძღოლები სავალალო კონფორმიზმს ამჟღავნებდნენ და ცდილობდნენ ეკლესიაზე სახელმწიფოს პრიორიტეტი თეორიულადაც გაემართლებინათ, მაგრამ ბიზანტიელების ოფიციალურ ეკლესიურ მსოფლმხედველობაში ეს მაგალითები მხოლოდ როგორც ეპიზოდური და მახინჯი გამოვლინებები დაფიქსირდა.

უმაღლესი საერო ხელისუფლების ამგვარი სავალალო გამოხდომები საეკლესიო სივრცეში შესაბამის რეაქციას იწვევდა. ჯანყდებოდნენ ზილოტები, სახელმწიფო ძალაუფლებისადმი შეურიგებელი და ეკლესიის ერთგული ადამიანები, რომლებიც ცდილობდნენ საეკლესიო ცხოვრებაში არანაირი ჩარევა არ დაეშვათ, იყვნენ ისეთებიც, რომლებიც უკიდურეს პოზიციებს ავლენდნენ. როგორც, მაგალითად, არსენი და არსენიტები, რომელთა მთავარი ამოცანა ეკლესიის სრული დამოუკიდებლობა იყო, პრიორიტეტი კი ზნეობრიობას და ასკეტურობას ენიჭებოდა, რაც შეეხება განათლებას, მათ მსოფლმხედველობაში ის მეორე პლანზე გადადიოდა.

როგორც ბიზანტიური ეკლესიის ისტორიის პირველწყაროების, ისე ეკლესიური პოზიციის დამცველი მიუკერძოებელი ბიზანტისტი ისტორიკოსების მასალების შესწავლის შედეგად, შეიძლება სრული პასუხისმგებლობით ითქვას, რომ მიუხედავად ცალკეულ შემთხვევებში ყოველგვარი არაჯანსაღი გადაცდომებისა, ქრისტიანობის ისტორიაში ბიზანტია იყო ევანგელური სწავლების რეალურ ცხოვრებაში განხორციელების ყველაზე უფრო მეტი სიჯანსაღისა და გაუმრუდებლობის კარგი მაგალითი. ერთი მხრივ, აქ ზნეობრივი სწავლების სიწმინდისათვის, საეკლესიო და სახალხო ცნობიერებაში აშკარად შეურიგებელი სიმკაცრეა. "ბიზანტიის მბრძანებლებს, - წერს ბიზანტიის სწავლული მცოდნე, - შეეძლოთ თვითნებურად და დაუსჯელად ემართათ ქონება, პიროვნებები და საკუთარი ქვეშევრდომები, ხალხი ყველაფერს მოითმენდა და შეეგუებოდა, მაგრამ ამ მმართველიბის უბედურება მაშინ იწყებოდა, როდესაც ისინი თავისი მკრეხელური ხელებით სიწმინდეებს - მართლმადიდებლურ დოგმატებს და კანონებს შეეხებოდნენ; მაშინ სალმობა და ტკივილი მთელი ხალხის ერთიან ორგანიზმს გესლავდა და ამას, უეჭველად მოსდევდა სახელმწიფოს ყველა სფეროს წარმომადგენლების მოსვენების დაკარგვა". რომის დიდმა იმპერიამ ბარბაროსებში ქრისტიანული ნათელი შეიტანა და სიწმინდეების დაცვის კულტურის დამკვიდრებით, თავისი სამოციქულო მოვალეობა შეასრულა. თუმცა ისინი ამ მისიას გეგმაზომიერად და ბოლომდე ვერ ასრულებდნენ, იმპერია ვერ ახერხებდა ადგილობრივი მოსახლეობების ნაციონალური სისუსტეების გათვალისწინებას და შეწყნარებას. იმისათვის, რომ მოპოვებულიყო მათი კეთილგანწყობა და მათთან ურთიერთობა დალაგებულიყო, იმპერია მათ თვითშეგნების ახლებურად ჩამოყალიბებისათვის საჭირო თავისუფლებას და თვითგამორკვევის საშუალებას არ აძლევდა. ამ თვალსაზრისით, ბერძნები ხშირად სცოდავდნენ (მხედველობაში გვაქვს, ბულგარული, არაბული და სხვა საკითხები). მეორე მხრივ, ამქვეყნიურობის პირობებში, ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობა კანონიკური სამართლის გათვალისწინებით, მაქსიმალურ მიახლოებაში რეგულირდებოდა. კონსტანტინე დიდიდან უკანასკნელ პალეოლოგოსამდე ისტორიის შესწავლის შედეგად, პროფესორი ი. სოკოლოვი მივიდა დასკვნამდე, რომ ბიზანტიასთან დაკავშირებით ცეზაროპაპიზმზე და პაპიზმზე ლაპარაკიც კი არ შეიძლება. ეს გაგებები შეხებაშიც კი არ არის ბიზანტიასთან. ცალკეული პიროვნებების მიერ ძალაუფლების შემთხვევით და დროებით ბოროტად გამოყენება, რასაც, როგორც ცეზაროპაპიზმის გამოვლინების მაგალითებად მიიჩნევენ, იყო იმპერატორ ლევ III, ლევ VI, მიხეილ პალეოლოგოსთან დაკავშირებული შემთხვევები. ასეთ შემთხვევებს ეკლესია და ხალხი მტკიცე პროტესტით და შეურიგებელი ბრძოლით პასუხობდა და თავის ამაღლებულ იდეალს, "ეკლესიურ სახელმწიფოებრიობას", ერთგულად იცავდა. მეცნიერული დასაბუთებულობით, თუმცა გარკვეული შესწორებებით შეიძლება დამტკიცდეს, რომ "ბიზანტია ეკლესიური სახელმწიფო იყო... მაგრამ არც ის იქნება სწორი, ბიზანტიის შესახებ პანეგირიკები და სხვა სახის ქება და ხოტბა იწერებოდეს, ამავე დროს, არც სიკეთეზე უნდა დავხუჭოთ თვალი და არც უარყოფითი მხარეები არამეცნიერული მტკიცებულებებით არ უნდა ვამხილოთ".

თუ ისტორიაში ჩვენ გვხვდება შემთხვევები, როდესაც საერო ძალაუფლება ეკლესიისადმი ლოიალური არ არის, შეიძლება ბიზანტიის მაგალითზე, ცალკეულ შემთხვევებში, საპირისპირო სისუსტეებიც - სახელმწიფოს მართვის საქმეში ეკლესიის ჩარევაც დავაფიქსიროთ. ზემოთ უკვე ითქვა, რომ ეკლესია ბიზანტიაში საზოგადოებრივი ცხოვრების თავისებურებებს ითვალისწინებდა. მართლმადიდებლობისათვის დამახასიათებელი ნათელი კოსმიზმის გათვალისწინებით მას თავისი გამაკეთილშობილებელი და წმინდა ზეგავლენა სულიერი ცხოვრებისგან იმდენად მოშორებულ კულტურულ სფეროებში შეჰქონდა, სადაც ამის გაკეთებას სახელმწიფო, თავისი არსით ეკლესიის, სულიერების, სიყვარულისა და თავისუფლების საპირისპიროდ, მისთვის ჩვეული ძალითა და იძულებითი ხერხების გამოყენებით ცდილობდა. ბასილევსის კურთხევის დროს, მირონცხებითა და ლიტურგიულ ცხოვრებაში მისი შემოყვანით, ეკლესია მეფეს - საეკლესიო წოდებად აღიარებდა, ხოლო მეფის სამეფო საქმედ, ეკლესიის მსახურებას მიიჩნევდა. კონსტანტინოპოლის ეპარქის კურთხევის პროცესში, დედაქალაქის საზოგადოებრივი ცხოვრების მონაწილე ეკლესია, ამ საზოგადოებრივ ცხოვრების წესს ლოცავდა და აკურთხებდა.

ზოგიერთებს ეს პროცესი იმდენად იტაცებდა, საზოგადოებრივი ცხოვრების პროცესში ძალიან ღრმად შედიოდა, საერო წოდებებს ირგებდა და სამოქალაქო საქმეებში ერეოდა. "ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობა მთელი სისრულით მიედინებოდა, - წერს პროფესორი სკაბალანოვიჩი, - სახელმწიფოს ზეგავლენა შეიმჩნეოდა პატრიარქებზე, მიტროპოლიტებზე, ეპისკოპოსებზე, სხვა სასულიერო პირებსა და ბერმონაზვნობაზეც. თავის მხრივ, სახელმწიფოში ზეგავლენით საეკლესიო იერარქიის წარმომადგენლებიც სარგებლობდნენ. როგორც თეთრი სამღვდელოება, ისე ბერები, ცენტრსა და პერიფერიებში იკავებდნენ სხვადასხვა და მათ შორის პირველი მინისტრების თანამდებობებს, გამოდიოდნენ სცენაზე, მოქმედებდნენ როგორც პარტიული ხელმძღვანელები, სახელმწიფო ელჩები და ადამიანთა შორის კონფლიქტების მომრიგებლები. როგორც ერთი მხრივ, ისე მეორე მხრივ ზეგავლენის მოპოვება, უმრავლეს შემთხვევაში კანონიკური წესების დარღვევით ხდებოდა; ეს არაკანონიკურობა საზოგადოებას კარგად ესმოდა და უარყოფითი დამოკიდებულება ხშირედ ხმამაღლა გამოითქმებოდა".

ყველაფერი ეს მოგვაგონებს შუა საუკუნეებისა და რენესანსის ეპოქაში რომის პაპებს, არქიეპისკოპოს-კურფიურსტებს (საიმპერატორო დიდებული რომის იმპერიაში, რომელის მოვალეობებშიც XIII საუკუნიდან იმპერატორის არჩევა შედიოდა, - რ. ჩ.), პაპის ლეგატებს, კარდინალებს, სახელმწიფო ჩინოვნიკებსა და ქვეშევრდომების მფლობელებს, ომებისა და დიპლომატიური ურთიერთობების მწარმოებლებს.

აღვნიშნეთ, რომ ბიზანტია - უზარმაზარი ტაძარი იყო, რომელიც შუა საუკუნეების რომაელების მთელ ცხოვრებას მოიცავდა. ეს მით უმეტეს ნათლად ჩანს, რადგან იმ დროისა და იმ ადამიანებისათვის, ქვეყანაში როგორ წარიმართებოდა რელიგიური ცხოვრება სულაც არ იყო სულერთი. პირიქით, სულიერებისადმი ინტერესი, რელიგიური ცხოვრებისადმი სერიოზული დამოკიდებულება, ადამიანებს აიძულებდა მათი მზერა "ზემოთ" ყოფილიყო მიმართული და ასეთი დამოკიდებულება საშუალებას არ იძლეოდა უძრაობაში ყოფილიყვნენ და ობივატელური ყოველდღიურობის ჭაობში ჩაძირულიყვნენ. ღვთისმეტყველებისადმი ინტერესი ახალ აზრებს აჩენდა, ქმნიდა პრობლემებს და როდესაც ერეტიკოსები ჩნდებოდნენ, გადახრა პასუხს მოითხოვდა. ყველაფერი ეს რელიგიური დაუკმაყოფილებლობის გრძნობით იყო გამოწვეული. ამაზე უფრო მეტად მეტყველებს ბერმონაზვნური ცხოვრებისაკენ ლტოლვა, ახალი მონასტრების შენება, მთელი ოჯახების ათონზე, სტუდიის მონასტერსა და ოლიმპოს ლავრაში გადინება. მარტოობისა და ასკეტური ცხოვრების წყურვილი, ამქვეყნიური ბოროტებისა და ობივატელური კეთილდღეობის სიძულვილზე მეტყველებდა. ეს ორი, - დადებითი და უარყოფითი ფაქტები, სექტანტური და ერეტიკული სითამამეები და ბერმონაზვნური მისწრაფებები იმაზე მეტყველებენ, რომ მოცემულ სივრცეში სულიერი სიფხიზლე სუფევდა. ბიზანტიელებმა უვარგისი საეკლესიო მმართველობის სისტემა შექმნეს, მათ საკუთარი მიწიერი სივრცის ორგანიზება კარგად არ გამოსდიოდათ, თუმცა აღმოსავლეთისთვის დამახასიათებელმა სასუფევლისკენ ლტოლვამ, ბიზანტიური ცხოვრების შორეულ წარსულში ბევრი ბრწყინვალე მოსაგონარი დაგვიტოვა.

ბერმონაზვნობა ჯერ კიდევ არ არის წმინდანთა საზოგადოება, ეს მხოლოდ დიდი სწრაფვაა ღმრთისკენ, განწმენდისათვის ბრძოლის გზაა და წმინდანად გახდომის მცდელობა. გადარჩენაზე ბერები სხვებზე მეტად ფიქრობენ და შეძლებისდაგვარად მიზნად სწორედ ამ ამოცანას ისახავენ. ამიტომ არ შეიძლება ბერმონაზვნობაში ჩრდილოვანი ელემენტის დანახვის შემთხვევაში მთელს მოძრაობას ირონიულად ვუყურებდეთ. თავისთავად საერო ცხოვრებაზე უარის თქმა და მონასტერში წასვლა, იმ ყველაფრის მიმართ, რასაც ამქვეყნიურ სიკეთეებს უწოდებენ, უდიდესი პროტესტის ნაბიჯია და ჯერ მხოლოდ ამ ნაბიჯის გამო იმსახურებს ბერმონაზვნობა დიდ პატივისცემასა და ყურადღებას. ცალკეულ შემთხვევებში გარდაუვალი გადახვევები მონასტრულ ნათელ ფონს უფრო მეტ ჩრდილს აყენებენ, ვიდრე საზოგადოებრივ ყოველდღიურობას. ბერმონაზვნობა არის (ან, უკიდურეს შემთხვევაში, უნდა იყოს), პიროვნების თვითგამოვლენის საუკეთესო საშუალება, ისეთი პერსონალიზმის ნათელი მტკიცებულება, რომელიც ობივატელურ გარემოცვას ვერანაირად ვერ ეგუება.

ბიზანტიას თავისი დიდებულების, მეფეების, პატრიარქების, უბრალო ადამიანების სახით ბერმონაზვნობისადმი სწორედ ასეთი დამოკიდებულება ჰქონდა. ისინი, როგორც მაშინ იტყოდნენ, "ბერობის თაყვანისმცემლები" იყვნენ. მაშინდელ ბიზანტიურ ცხოვრებაში, წმინდანთა დინასტიებსა და ღირსთა ოჯახებსაც შეხვდებოდით. მაგალითად, ასეთია გრიგოლ პალამას ოჯახი. გრიგოლის მამა ცნობილი და წარჩინებული სახელმწიფო მოხელე, სამეფო თათბირებზე ივიწყებდა, სად იყო და ღრმა ლოცვას ეძლეოდა. თავად იმპერატორი ანდრონიკე II (დიდი) მას თავად იცავდა იმისათვის, რომ კოლეგებს არ გაეკიცხათ პირადი სულიერების სახელმწიფო საქმეებზე უპირატესობის მინიჭების გამო. პალამების მთელმა ოჯახმა: მამამ, დედამ და ყველა შვილმა, წმინდა გრიგოლის ჩათვლით, სამონასტრო ცხოვრების გზა აირჩია. ასევე ბრწყინვალეა ნემანიჩების სერბული დინასტიის მაგალითი. მასში აისახა ამ საკითხისადმი ტრადიციული ბიზანტიური დამოკიდებულება: რასტკო ნემანიჩი სერბეთის პირველი არქიეპისკოპოსი და განმანათლებელი წმინდა საბაა; მისი დედა ანასტასიას სახელით მონაზვნად აღიკვეცა; მამა, მოხუცი სტეფანე ნემანიჩი ათონზე წავიდა და ის არის ყველასათვის ცნობილი წმინდა სვიმონ მირონმდინარე; წმინდა საბას უმცროსი ძმა, პირველკურთხეული კარლოს სტეფანე, ბერ სვიმონად აღიკვეცა; მათი შთამომავლები - წმინდა კარლოს სტეფანე II მოლუტი, წმინდა კარლოს სტეფან III დეჩანსკი წმინდა კარლოს უროშ მეხუთეა, გადატრიალებებსა და მეფეთა ხშირი ცვლის პროცესში შვიდმა მათგანმა ცხოვრება მონასტერში დაასრულა... დების - ზოიას და თეოდორას სამონასტრო ცხოვრება იმდენად უღირსი ამბებითაა გარემოცული, რომ უმჯობესია, არ გავიხსენოთ. რა თქმა უნდა, შეიძლება ითქვას, რომ ეს აღკვეცები ხშირად ძალადობის შედეგი იყო, მაგრამ კარგად ამბობს პროფესორი ნ. სკაბალანოვიჩი: "მეფის ტახტიდან ორად-ორი გზა არსებობდა - ეშაფოტი და მონასტერი... მონასტერი დამნაშავეებისათვის ციხე იყო, გულგატეხილთათვის - მშვიდობიანი თავშესაფარი; ბერის მანტია მათ აკუთვნებდნენ, ვინც ძალაუფლებისა და მართლმსაჯულების წინაშე სასჯელს იმსახურებდა, მაგრამ ეს მანტია მათაც ეკუთვნოდა, ვისაც წმინდა აღტკინება ჰქონდა, არანაირი პოლიტიკური ცოდვა არ გააჩნდა და რომელთა ერთადერთი შეცოდებაც პოლიტიკური სასოწარკვეთილება იყო"...

მეფე, დიდებულები და სამღვდელოება აღადგენდნენ, აშენებდნენ და თავად მიდიოდნენ მონასტერში საცხოვრებლად. სტუდიელმა სენატორმა თავისი ცნობილი ლავრა ააშენა, რომან III-მ ააგო პერივლეპტის მონასტერი, მიქაელ პაფლაგონმა - კოსმიდიის მონასტერი, კონსტანტინე მონომახმა - მანგანა, იოანე III ვატაცი დავრდომილთა თავშესაფარებს, მონასტრებს და საავადმყოფოებს აშენებდა.

მას შემდეგ, რაც მეფეები საერო ცხოვრებას ტოვებდნენ, თითქმის არასოდეს იწყებდნენ საეკლესიო იერარქიის საფეხურებზე აღმასვლას, არ ხდებოდნენ იეროდიაკვნები, მღვდელ-მონაზვნები და ა. შ. ის, რომ იმპერატორი მიქაელ VII პარაპინაკი (1072-1077), იმპერატორ ნიკიფორე ბოტანიატეს გადაწყვეტილებით, ბერად აღკვეცის შემდეგ ეფესოს მიტროპოლიტი გახდა, თითქმის ერთადერთ გამონაკლისს წარმოადგენს.

ბიზანტიელებს უყვარდათ ტაძრების შენება. მთელი იმპერიის ტერიტორია სავანეებით და ეკლესიებით იყო დაფარული. ეს ნაგებობები ცხოვრებით გადაღლილი, გულგატეხილი, სიწყნარისა და მედიტაციის მაძიებლებისათვის, მათთვის ვინც ამქვეყნიურ უსამართლობას აპროტესდებდა და წუთისოფლის დატოვების წინ მშვიდ გარემოს ეძებდა, თავშესაფარი იყო. ათონის დიდი ლავრები, ბრწყინვალე ტაძრები, საუკეთესო ოსტატების მიერ შესრულებული ხელოვნების ნიმუშებით, ოჯახური სამლოცველოები, მცირე ზომის პარაკლისები, ზღვის სანაპიროზე, მეტეორასა და ოლიმპოს ფერდობებზე განცალკევებული კელიები - ცათა სასუფევლის წყურვილზე მეტყველებდა. ყოფილი იმპერიის სხვადასხვა ადგილას ახლაც არის მიმოფანტული სამლოცველოთა ნაშთი, დანგრეული მონასტრების კედლები და კოშკურები, ვერხვებით ან კვიპაროსებით გარემოცული მცირე ზომის მარმარილოს აგიაზმები და ჩესმები (სიწმინდეები), სადაც წმინდა წყალი საუკუნეების მანძილზე მოედინება და წარსულის უდიდეს რელიგიურ კულტურასა და ისეთი სუსტი არსებების, როგორც ადამიანია, უდიდეს შთაგონებაზე, ღმერთისა და ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის სიყვარულზე მეტყველებს. მონასტრებისა და სამლოცველოების ეს სიმრავლე, თუნდაც თავისი მრავალი შინაგანი უწესრიგობით იმაზე მეტყველებს, რომ საქმე, გულგრილობის საპირისპირო სულის მოუსვენრობასთან, სხვა სინამდვილის - ჭეშმარიტი სამშობლოს - ცათა სასუფევლის ძიებასთან გვაქვს.

მონასტრების მშენებლობა კონსტანტინოპოლის აშენებამდე დაიწყო; წმინდა ექვთიმეს მონასტერი ჯერ კიდევ 240 წელს არსებობდა. რამდენიმე მონასტერი აშენდა კონსტანტინესა და მისი დედის, ელენეს დროს (წმინდა მოკის, წმინდა მინას, წმინდა მოწამე დიომიდას, მთავარანგელოზ მიქაელის), ისე, რომ 337 წელს დედაქალაქში უკვე 15 მონასტერი იყო. იმპერატორ თეოდოსი დიდის დროს იქმნება ცნობილი აკიმიტები, უძინართა სავანე. იმპერატორ ლეონ I-ის (457-474 წ.წ.) დროს დაარსდა ბიზანტიის ეკლესიის ერთ-ერთი მთავარი საგუშაგო და მთელი სახელმწიფოებრივი ცხოვრების უმთავრესი ღერძი, ცნობილი სტუდიის სავანე. როგორც ირკვევა, იმპერატორ თეოდოსი უმცროსის (408-450 წ.წ.) სასახლე მონასტერი იყო. 518 წლისათვის კონსტანტინოპოლში უკვე 54 მონასტერია. მონასტრების მშენებლობის ოქროს ხანად უნდა ჩაითვალოს იმპერატორ იუსტინიანეს ზეობის პერიოდი. მაშინ აშენდა ხორას მონასტერი და მისი გუმბათი მოიხატა კახრიე-ჯამის მოზაიკით; აშენდა წმინდა ლავრენტის, წმინდა პეტრესა და პავლეს, წმინდა სერგისა და წმინდა ბაკქის მონასტრები და სხვა. 536 წლის კრების დადგენილებას ხელი 73 მონასტრის წინამძღოლმა მოაწერა, და მომდევნო წელს კიდევ 7 სავანე დაარსდა. ამდენად, VI საუკუნის შუა წლებში 80 მონასტერი მოქმედებდა.

იყო წმინდა ნაციონალური მონასტრები (სირიული, რომაული, სომხური); იყო სამეფო და საპატრიარქო; იყო სტავროპიგიალური (უშუალოდ პატრიარქს დაქვემდებარებული, - რ.ჩ.) მონასტრები. არსებობდა ისეთი წარმონაქმნებიც, როგორც სინიზაკტები - საერთო მონასტრები, რის წინააღმდეგაც წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველი, იოანე ოქროპირი, ფოტიუსი, ადგილობრივი კრებები და იმპერატორების ნოველებიც (ახალი კონსტიტუციები და დადგენილებები, - რ.ჩ.) კი იწერებოდა. მონასტრებს ძირითადად სოციალურ-საქველმოქმედო, საგანმანათლებლო და წმინდა რელიგიური დანიშნულება ჰქონდა.

ბიზანტიის მრავალსაუკუნოვანი ისტორიის მანძილზე, როგორც მის საერო, ისე სასულიერო მმართველობის სისტემაში ბევრი ცვლილება მოხდა. კონსტანტინე დიდიდან ანდრონიკე III პალეოლოგამდე, როდესაც წმინდა გრიგოლ პალამა საეკლესიო ასპარეზზე აქტიურად გამოვიდა, 77 ბასილევსი გამოიცვალა. სულ კონსტანტინე XI დრაგაშის ჩათვლით ისტორიისათვის 86 იმპერატორია ცნობილი. კონსტანტინოპოლის ეკლესიის საჭეთმპყრობელთა კატალოგი, პალამისეული დავების მომსწრე იოანე XIV ხეიბრამდე 146 ითვლის; თურქების მიერ კონსტანტინოპოლის დაპყრობამდე უკანასკნელი პატრიარქი გრიგოლ III (1445-1450), თუ არ ჩავთვლით ათანასეს პრობლემურ პატრიარქობას, ამ სიაში 158 იყო.

თუ მხედველობაში არ მივიღებთ არა მხოლოდ ძოწეულის ეპიზოდურად მატარებლებს, სასახლის ინტრიგების, შემთხვევით გაჩენილი მოხერხებული გარემოებების, სამხედრო პრენუნციამენტოსა (გადატრიალების) და აგრეთვე სწრაფად გადაყენების შემდეგ უკვალოდ გამქრალებს; თუ არაფერს ვიტყვით იმპერატორების შესახებ, რომლებიც მხოლოდ როგორც მხედართმთავრებმა ან კარგმა მმართველებმა გაითქვეს სახელი, მაგრამ კულტურისათვის ცოტა გააკეთეს; გავიხსენებთ იმ იმპერატორებს, ვინც ცნობილია, როგორც განმანათლებელი, მეცნიერების მოყვარული, ღვთისმოსავი, ღვთისმეტყველი, ერთი სიტყვით, კულტურის მოამაგე, ასეთები იქნებიან: იუსტინიანე, ლეონ ბრძენი, კონსტანტინე VII, რომანოზ III, კონსტანტინე მონომახი, ალექსი კომნენოსი, საღვთისმეტყველო დავების მოყვარული მანუელ კომნენოსი, ალექსი III, თეოდორე II ლასკარი, რომელსაც კრუმბახერი, დეგენერაციული ნევრასთენიის მიუხედავად, მის თანამედროვე იმპერატორ ფრიდრიხ II-ს ადარებს, ანდრონიკე და მანუელ პალეოლოგოსი, იოანე კანტაკუზელი, და რა თქმა უნდა, მრავალი სხვა.

ზუსტად ამგვარად, საპატრიარქო ტახტს უფერული მღვდელმთავრების, ზილოტი-ობსკურატორების, აშკარა მებრძოლი გნოსიმახების გარდა, იკავებდნენ კულტურის თვალსაზრისით ჭეშმარიტად ღირსეული მღვდელმთავრები. თუ გვერდს ავუვლით წმინდა იოანე ოქროპირისა და გრიგოლ ღვთისმეტყველის დროს (კვლავაც სისრულისადმი ყოველგვარი პრეტენზიის გარეშე) გავიხსენოთ იოანე სქოლასტიკოსი, დიდი ფოტიოსი და ტარასი, მიქაელ კერულარი, მიქაელ ახიალა, თეოდოსი I, იოანე კამატირა, იოანე ვეკა, გრიგოლ კვიპრელი, ფილოთეოს კოკინი. ცალკეულ წმინდანებსა და ერისკაცებზე, კულტურის მოამაგეებზე, როგორც ეკლესიების, ისე სამოქალაქო ნაგებობების აღმშენებლებზე, ეპისკოპოს ჰუმანისტების ბრწყინვალე პლეადაზე.

ბიზანტიის გარეგნული მსოფლიო ძლევამოსილება, მისი ეკუმენური მნიშვნელობა წმინდა გრიგოლ პალამას ეპოქაში საგრძნობლად შერყეული იყო. ქვეყანას დიდების ელფერი აღარ ედო. იდგა სიბერისა და დაჩაჩანაკების ჟამი. გარდასული იყო ბრწყინვალე და ბობოქარი წარსული. ჯერ კიდევ XI საუკუნის მიწურულს, იმპერატორ ბასილი ბულგართმმუსვრელის სიკვდილიდან (1025 წ.) კომნენების დინასტიის გამეფებამდე (1081 წ.) მიუხედავად უმეფობის ხანის, შიდა ომებისა და სახელმწიფოებრივი მოუწყობლობისა, იმპერია სომხეთის საზღვრიდან მოყოლებული სამხრეთ იტალიამდე და დუნაის გაღმა საზღვრებამდე (სირმია და ბელგრადი), კვიპროსისა და როდოსის კუნძულებამდე დაახლოებით 38 მხარეს ფლობდა. მაგრამ XIV საუკუნის დასაწყისში ეს სივრცეები ძალიან შეიზღუდა. ბარბაროსებმა, სლავებმა, სომხებმა და ქართველებმა იმპერიას საკმაოდ დიდი ფართობები ჩამოაშორეს. თურქები ბიზანტიისკენ, ყველა მხრიდან რკინის წრედ მოიწევდნენ. შორსმჭვრეტელი მოსახლეობა გრძნობდა იმპერიის მოახლოებულ დასასრულს. XIII საუკუნეში ბიზანტიას ლათინი ჯვაროსნების ურდოები შემოესივნენ და ბიზანტიამ ტრაგიკული ტყვეობა იწვნია. XIV საუკუნის მიწურულს, სულთნის სამფლობელოები უფრო მეტად მიუახლოვდა და დაემუქრა კონსტანტინოპოლს. იმპერატორი ანდრონიკე III პალეოლოგოსი 1339 წელს ავინიონში ბენედიქტე XII-სთან, თურქებთან ბრძოლაში დახმარების სათხოვნელად, ელჩობას გზავნის, რომლის შემადგენლობაშიც არის წმინდა გრიგოლ პალამას აშკარა მოწინააღმდეგე ვარლაამი და ვენეციელი რაინდი სტეფანე დანდოლო. ვარლაამი ძალიან ცდილობდა დახვეწილი დიპლომატიური უნარი გამოევლინა, მაგრამ დასავლეთისგან დახმარებაზე უარი მიიღო. თურქებიდან მომდინარე საშიშროება სულ უფრო მეტად იზრდებოდა, მაგრამ, როგორც ჩანს, ღმერთს არ სურდა, ბიზანტია თავისი ისტორიის მიწურულს ჯვაროსნებს კიდევ ერთხელ გაეძარცვათ. საკმარისი იყო, ბიზანტიელებს გაეხსენებინათ 1204 წელს ჯვაროსნების მიერ ჩადენილი სისასტიკე და სიბილწე, რაც ნიკიტა ქონიატესა და ევსტაფი თესალონიკელის შემზარავ წერილებშია აღწერილი, რათა ღმერთს მადლობა შევწიროთ, რომ ბიზანტია ახალი, ისეთი ბოროტმოქმედებებისაგან იხსნა, რომელიც დასავლეთიდან მოსულ ცრუძმებს უნდა განეხორციელებინათ. ბიზანტიისათვის ისტორიული მებრძოლი კანონით შურისგება მაჰმადიანების ხმლით უნდა აღსრულებულიყო. ნამდვილ დრამატიზმსა და ტკივილს ვხედავთ იმდროინდელ ისტორიულ საბუთებში და მაშინ აშკარა იყო გარდაუვალი უბედურების წინათგრძნობა და მოლოდინი. დაახლოებით 1360 წლის ერთ-ერთ წერილში დიმიტრი კიდონი წერს: "თუ იმპერია დაეცემა, ყველა ხალხი გამარჯვებულის მონა გახდება, და თუ აღმოსავლეთს დაიმონებენ, ხოლო დასავლეთში სხვა ხალხების მშვიდობიანი ცხოვრებით ტკბობას დაინახავენ, დამპყრობლები მიღწეულით არ დაკმაყოფილდებიან. ეს (გამარჯვებულები) ბარბაროსებთან ერთად ყველაზე იძიებენ შურს, ვისაც შეეძლება მათ ხელი შეუშალოს... არავის ეგონოს, რომ დამპყრობლების ოცნებას აღსრულება არ უწერია". რამდენჯერ განმეორებულა ასეთი ისტორიული გარემოებები, რამდენჯერ გათითოკაცებულ ხალხსა და სახელმწიფოს საშიშროების გაზრდის პროცესისათვის ყურადღება არ მიუქცევია, მტრის მიერ მეზობლების შთანთქმის პროცესისთვის თვალი უდარდელად და უზრუნველად უდევნებია, გულუბრყვილო, მაგრამ ღრმა რწმენა ჰქონია, რომ მას საშიშროება არ ემუქრება და მოყვასისთვის დახმარების ხელი არ გაუწვდია.