"დასაწყისი მართლმადიდებლური ეკლესიისა არის ბიზანტიური, მაღალი კულტურა, რომელსაც მტრულად განწყობილმა ეკლესიებმა უამრავი ცილი დასწამეს. ის ასევე სრულიად არასწორად გაიგეს პროგრესისტებმა, რომლებმაც წინა საუკუნის შუა წლებში დაიჯერეს, რომ დედამიწაზე რეალური ედემის მოწყობაა შესაძლებელი. მთელი ეს საოცარი კულტურა - განმანათლებლობის ეს გამორჩეული სახე, მხოლოდ განვითარება და ევანგელური სწავლების განმარტებაა და არა მისი შერყვნა, როგორც ფიქრობენ ქრისტიანობაში შეგრძნებადი და შეხებადი უტილიტარიზმის მაძიებლები".

(კ. ლეონტიევი, "მეორე წერილი ათონიდან")

ნაყოფში ის გზაა ასახული, რაც მისმა წარმომქმნელმა ხემ გაიარა. ადამიანის პიროვნულობაში მისი მშობელი ერისათვის დამახასიათებელი მთელი კულტურული ფასეულობებია გამოხატული. მის ზურგს უკან მისი წინაპრების ყოველი თაობა, მოპოვებული ცოდნის მარაგი და ის გამოცდილება დგას, რაც მისმა მშობელმა ხალხმა დააგროვა. პიროვნებას მისი ხალხის სული აქვს შესისხლხორცებული, რაშიც მისი ხალხის გამარჯვებები, მარცხის სირცხვილი, მონობის სიმწარე, ყოველი წინა თაობის მიერ განცდილი მწუხარება და სიხარული იგულისხმება. რელიგია, ადათ-წესი, ეპოსი, ხალხური სიმღერა, საუკუნეების მანძილზე დაგროვილი სიბრძნე, გადმოცემა, ზღაპარი, წარსული საუკუნეების გადმონაშთები, - ამ ყველაფრით არის გამოზრდილი ადამიანი და ყველაფერი ეს მის ინდივიდშია თავმოყრილი, ამით სუნთქავს და ფუნქციონირებს პიროვნება. ეს არის სისხლი, რომელიც მის ძარღვებში ჩქეფს, აქ დევს მისი სტიქია; ყოველივე ეს მას დედის რძესთან ერთად ეძლევა, მაგრამ მაინც არ უნდა ვიფიქროთ, რომ ადამიანი გეოგრაფიული, ისტორიული, ეკონომიკური და სხვა ელემენტების ჯამს წარმოადგენს. ამ საერთო მოცემულობის მიუხედავად, ყოველი ცალკ-ცალკე, განუმეორებელ და შეუცვლელ პიროვნებად წარმოგვიდგება.

ნებისმიერი ისტორიული ფიგურა ოდესღაც ჩვეულებრივი ადამიანი იყო და იმისათვის, რომ ის სწორად გაიგოს, საჭიროა მკვლევარმა გააცოცხლოს იგი და რაღაც თვალსაზრისით მისი ცხოვრებით, მისი გარემოთი, მისი ეპოქით, მისი ინტერესებითა და მისი ამოცანებით იცხოვროს. საუკუნეების შემდეგ ისტორიის სახელმძღვანელოს უკვე მკვდარი და ნაკლებად ცნობილი პერსონაჟი კვლავ უნდა აღდგეს და მასში მისი დროის ცოცხალ ადამიანს უნდა შევეხოთ. სწორედ ესაა ისტორიული კვლევის სირთულე. მკვლევარმა თავად უნდა გადაინაცვლოს განვლილ ასწლეულებში, უნდა იცხოვროს გარემოში, რომელიც მისთვის უკვე მკვდარია, უნდა აღადგინოს ყოფიერებისა და კულტურული ცხოვრების იმდროინდელი ფონი. მკვლევარს უნდა აინტერესებდეს სწორედ ის გარემო, რომელშიც ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა გარდაცვლილი, მაგრამ ჩვენთვის საინტერესო მოაზროვნე, მწერალი, ეკლესიის წმინდა მასწავლებელი ან თუნდაც ერეტიკოსი. პიროვნება მკვლევარს უნდა უყვარდეს, ჩასახლდეს მასში და მისი ცხოვრებით იცხოვროს, მხოლოდ ამ შემთხვევაში იქნება გამოკვლევა სრული, თხრობადი და მართალი. ცოცხალი საუბარი მხოლოდ მაშინ გახდება შესაძლებელი, თუ "გმირი" მკვლევარმა შეიგრძნო და განიცადა. ადამიანთან, რომელიც ოდესღაც ცხოვრობდა, თუ ცოცხალი ურთიერთობა არ დავამყარეთ, ოდესღაც მის ხელთ არსებულმა ავლადიდებამ და მისმა გარემომ თუ არ გაგვიტაცა, თუ მასთან ერთად არ ვიოცნებეთ, ხილვებში თუ მის ეპოქაში არ ვიცხოვრეთ და მის თანამედროვეებთან თუ არ ვისაუბრეთ, მხოლოდ ფაქტების რეგისტრირება და მისი ნაწარმოების ფურცლების განმარტება, ჩვენს შემოქმედებას არქივარიუსის საქმეს მიამსგავსებს. საჭიროა არა მხოლოდ ისტორიული მოვლენების და გარემოებების შესწავლა, არამედ ყოველივეს შეგრძნება, და ამ გრძნობასთან ერთად თავად გმირთან გულით დაახლოვება.

გრიგოლ პალამას საღვთისმეტყველო სწავლების გაცნობა და მართლმადიდებლური აზრის ისტორიაში მისი წვლილის შეფასება, უკიდურესად რთული ამოცანაა. წმინდა გრიგოლი, როგორც ყოველი ისტორიული პიროვნება, განუყოფელია ყოველივე იმისგან, რაც იმ კულტურულ ნიადაგს წარმოადგენს, რომელზედაც ამოიზარდა და რასთანაც ის ორგანულად არის დაკავშირებული.

ცხადია, რომ შეცდომა და უიმედობა იქნებოდა რელიგიის ისტორია არარელიგიურ ადამიანს დაეწერა. ურწმუნო მკვლევრის მოჩვენებით ობიექტურობას და ეგრეთწოდებულ, მეცნიერულ მიუკერძოებლობას მხოლოდ ყალბ მეცნიერულობამდე, რელიგიური შეგრძნებების შინაგანი სუნთქვით გაუნაყოფიერებლობამდე შეუძლია მიგვიყვანოს. ამდენად, რელიგიის ისტორიული წარსულის შეგრძნება და მის შესახებ გულწრფელი ლაპარაკი და წერა მხოლოდ მას შეუძლია, ვისაც თავად გააჩნია რელიგიური გამოცდილება.

უნაყოფო და ყალბი იქნებოდა ქრისტიანული სულიერი ცხოვრების, ქრისტიანული სწავლების ისტორიის, ქრისტიანული ღვთისმსახურების და სხვა მიმართულებების შესწავლა მათთვის, ვინც თავად შორს დგას სულიერებისგან და თვითონ არ არის ქრისტიანი.

ასევე სრულიად უიმედო და არასწორია ბიზანტიის ისტორიის გარედან შემეცნება. მხოლოდ სულით ბიზანტიელს, მხოლოდ მის ერთმორწმუნეს, ერთმადიდებელს და ერთსულს შეუძლია მისი არსის, მისი სისხლის მჩქეფარების და მისი გულისცემის შეგრძნება. მეორე მხრივ, ნათქვამი სულაც არ ამცირებს ბიზანტიის ისტორიისა და კულტურის შესახებ უამრავი რაოდენობის "ობიექტური" კაპიტალური ნაშრომების მნიშვნელობას. მათი კვალი ძალიან ფასეულია. ამ უძვირფასესი საარქივო-კრიტიკული მიმართულების შრომების საშუალებით, ძირითადად ზუსტდება ქრონოლოგიები, მიმდინარეობს ტექსტების შედარება, უფრო კონკრეტულ სახეს იღებს ზოგიერთი მოვლენა. მაგრამ სულის, ეკლესიურობის, მართლმადიდებლური კულტურის ბოლომდე გათავისება და ჭეშმარიტად შეყვარება მხოლოდ აბსოლუტურად ბიზანტიური ტრადიციების მატარებელი ეკლესიის შვილს შეუძლია. დასავლელი მკვლევარების უმრავლესობას, თავისი ხერხებითა და დასავლური აზროვნებით, ეს არასოდეს გამოსდიოდათ. ევროპული ცივილიზაცია ვერასდროს შეძლებს ბიზანტიურობის ნამდვილი ბიზანტიური თვალსაზრისით დანახვას. ის, რაც მართლმადიდებელი მკვლევარისათვის წმინდა და უმნიშვნელოვანესია, მათთვის მხოლოდ გარეგნულია, წეს-ჩვეულებაა, ფორმალურია და უცხოა. მხოლოდ იმიტომ, რომ მართლმადიდებლობა არაევროპულია, მათი აზრით, არც ორთოდოქსულია და რადგან ვერც მათი - ლათინური კატეხიზისის ჩარჩოებში თავსდება, ეს მაღალი კულტურა მათ უკულტურობად მიაჩნიათ. კარგ შემთხვევაში, ბიზანტიურ კულტურაში დასავლელი მკვლევარი მხოლოდ კაშკაშა და საინტერესო ეგზოტიკურ ელემენტებს ხედავს. მართლმადიდებლობისგან მას არ შეუძლია, არ მოითხოვოს ტუბინგენის კრიტიკული ტრადიციით მოწამლული ე. წ. "სამეცნიერო ობიექტურობა", ამით დასავლელი საკუთარი "კრიტიკულობის" მარწუხებში ექცევა და თავადვე კარგავს თავისუფლებას. სავალალოა, მაგრამ ამ მიზეზების გამო მართლმადიდებლური ბიზანტიური კელტურის სულს ის ვერასოდეს გაიგებს, ვერ შეიგრძნობს და ვერ დაინახავს მის ნამდვილ სახეს. დასავლელი სწავლული ყოველთვის ან თომისტი და პაპისტი, ან რაციონალისტი, ან პროტესტანტია; ანუ საკმარისი სარკაზმის მქონე სკეპტიკოსი ყველა შემთხვევაშია. იმისათვის რათა მთელი შენი არსით მიიღო ბიზანტიური სული, ბიზანტიის წყლებში უნდა მოინათლო, მისი მზის მწველი ძალა შეიგრძნო, მისი საცეცხლურის საკმევლის ბოლში უნდა გაეხვე და განუყოფლად მისი უნდა გახდე. რელიგიისადმი, ქრისტიანობისადმი, მართლმადიდებლური ბიზანტიისადმი არ შეიძლება ისეთ ცნობისმოყვარეობით დაკვირვებას იჩენდე, როგორც ამას ხოჭოების ცხოვრებისა და ფოლკლორის მიმართ ავლენენ. აქ შესწავლის ობიექტთან შერწყმაა საჭირო. ბერდიაევის ენით რომ ვთქვათ, აქ "იობიექტიურებ", ეს ყველაფერი "ეგზისტენციალურად" უნდა შეიმეცნო. აქ მშობლიურად, სისხლ-ხორცეულად და არა ჩვენს გარეთ მყოფად უნდა შევიგრძნოთ; მკვლევარმა ყველაფერი უნდა გაითავისოს და თავადაც მთელი სულით, გულითა და გონით მასვე უნდა შეერწყას. ამრიგად, ბიზანტიური მართლმადიდებლური კულტურისა და იმის შესახებ, რაც ამ კულტურაშია დაუნჯებული, მართალი სიტყვა მხოლოდ სულით ბიზანტიელს შეუძლია თქვას.

ჯერ კიდევ ძალიან მცირე ვიცით წმინდა გრიგოლ პალამას შესახებ. მის შემოქმედებას ჯერ კიდევ საყოველთაო აღიარება არ მოუპოვებია. პალამიზმის, როგორც ბიზანტიური კულტურული მოვლენის შესახებ, სხვადასხვა მოსაზრება არსებობს, მაგრამ ყოველი მათგანი საკმაოდ ცალმხრივია.

უწინარეს ყოვლისა, სრულიად განსაკუთრებული ადგილი უნდა მივუჩინოთ ფრ. შტაინისა და ტიმ. ფლორინსკის ისეთ თვალსაზრისებს, რომლებიც არანაირ განხილვას არ ექვემდებარება. პირველი ისიქასტების ხილვებს მაგარი სასმელების გადამეტებულ მოხმარებას მიაწერს, ხოლო ფლორინსკი თავის ნაშრომში, რომელიც ბიზანტიასა და XIV საუკუნის სამხრეთ სლავებს შეეხება, ისიქასტების გამო წერს: "ბოგომოლების გარდა ალექსანდრეს მეფობის ჟამს, სახელმწიფოში (ანუ ბულგარეთში) მოსახლეობის დემორალიზების გამომწვევი სხვა, უფრო მავნე ერესებმაც, მათ შორის ისიქასტებმა და ადამისტებმაც შეაღწიეს".

ბიზანტიური რელიგიური ცხოვრების სხვა, როგორც სამამულო, ისე უცხოელი ისტორიკოსების აზრებიც დიდი მრავალფეროვნებით გამოირჩევა. გარკვეულად მათი დაჯგუფება სრულიად შესაძლებელია.

I. ისიქასტური დავები სადღაც XIII საუკუნეში მოქმედი "არსენიტების" მოძრაობის ექო, გამოხმაურება და გარკვეული სახით გაგრძელებაა, ასე მიიჩნევს პროფესორი ე. ტროიცკიც, ფ. მაიერიც, ამ აზრს იზიარებს ენგელჰარტიც.

II. ფ. უსპენსკი და ა. ფორტესკიუ ახლა ამ პროცესში არისტოტელიზმსა და პლატონიზმს შორის დავას ხედავენ.

III. ერთი მხრივ, ჰუმანისტების (მაგ.: ვარლაამი) და მეორე მხრივ, ამ მიმართულების მოწინააღმდეგე გროგოლ პალამას გარშემო შემოკრებილი ბერების მონაწილეობით არსებობს ამ დავის სქემატიზების ტენდეცია, ასეთ თვალსაზრისს გამოთქვამს ღ. Gუილლანდი, რაც ნაწილობრივად პალამას პანეგირისტი (მეხოტბე) ბიოგრაფებისა და პატრიარქების - თეოფილესა და ნილოსის მიერ მოტანილი მტკიცებულებებითაც დასტურდება. ტაფრალის აზრით, ეს დაპირისპირება, თავისი ბუნებით, რამდენადაც სულიერი, იმდენად ლიტერატურულია და საბოლოოდ პოლიტიკურ ხასიათს იძენს, მასში უფრო მეტად ღარიბებსა და მდიდრებს შორის ბრძოლის კვალი გამოსჭვივის.

IV. მკვლევართა უმრავლესობა ამაში სხვადასხვა სახის, მაგრამ მაინც წმინდა რელიგიური მოძრაობის შეფერილობას ხედავს. მაგალითად, პროფესორი გრიგოლ პაპამიხაილი და პროფესორი ა. ვასილიევი შენიშნავენ, რომ ისიქასტური მოძრაობა, თავისი საწყისების გამო, რელიგიური შინაარსისაა, ამიტომ დიდ ინტერესს იწვევს და იგი დასავლეთ ევროპის მისტიკურ მოძრაობებს უნდა დავუახლოვოთ. პროფესორი ი. სოკოლოვი კი ვარლაამს ბიზანტიური ბერ-მონაზვნობის იდეალების წინააღმდეგ მებრძოლ რაციონალისტად მიიჩნევდა, მაგრამ ისიქასტურ დავებში მაინც ძველ, "ზილოტებსა" და "პოლიტიკოსებს" შორის ბრძოლის გამოძახილს ხედავდა.

ამ შეტოლებაში მკვლევართა ნაწილისათვის ორი სხვადასხვა: ნაციონალურ-ბერძნული, აღმოსავლური და უცხო - დასავლური საღვთისმეტყველო შეხედულებების ურთიერთდაპირისპირებაა საინტერესო. მაგალითად, კრუმბახერისთვის ეს "დასავლური სქოლასტიკის დანერგვის საპირისპიროდ წარმომდგარი ბერძნული ეროვნული ღვთისმეტყველების" რეაქციაა. ჟულეს Gაყ-სათვის კი "პალამისტების" ძალა დასაყრდენს მათ უცნაურ და დახვეწილ დოქტრინებზე მეტად, ბერძნულ ნაციონალურ გრძნობებში, ბერებისა და ხალხთა მასების, ლათინების დიდი ზეგავლენის მიმართ შეურიგებელ დამოკიდებულებასა და სახალხო სიმპათიებში პოულობდა; ეს განწყობა, როგორც ინტელექტუალურ, ისე პოლიტიკურ და ეკონომიკურ სფეროებზეც ვრცელდებოდა. იმ პერიოდში დასავლურ სქოლასტიკას ბერძნებზე დიდი გავლენა ჰქონდა, დასავლეთი რაციონალიზატორობისკენ მიდრეკილ ღვთისმეტყველებს აფინანსებდა, ისინი კი უკიდურესად მისტიკურად მოაზროვნე ბერებს მუდმივად თავს ესხმოდნენ". სწორედ ასე ხედავდა დასავლური და აღმოსავლური ღვთისმეტყველების დავას Ê. Hოლლ'ა - მისთვის ვარლაამი რაციონალისტი იყო. პ. სირკუ ამ ისტორიულ ეპიზოდს შემდეგნაირად ახასიათებს: "ავანტიურისტულ მიდრეკილებებთან შეზავებული ვარლაამის იეზუიტური ნატურა, მინიჭებულ ფუნქციას, ბიზანტიაში ყოველგვარი უწესრიგობის და არეულობის ბრწყინვალე ამტეხი, დამწყები და მხარდამჭერი ყოფილიყო (სხვაგვარად - პაპის ინსტრუმენტი აღმოსავლეთში)... სრულად აკმაყოფილებდა. ამ დროს, არცთუ იშვიათად, ესა თუ ის კალაბრიელი, მისიელი, ბულგარელი, სომეხი ან კიდევ რომელიმე ბიზანტიელი, სტუმართმოყვარეობის გამო აქ კარგად მოკალათებული სხვა ხალხის წარმომადგენელი წამოყოფდა თავს. ეს გასაგებიცაა, ამ სხვისტომთათვის იმპერიის ინტერესები არ შეიძლებოდა მნიშვნელოვანი ყოფილიყო, რადგან ეს ადამიანები საცხოვრისს საკუთარ სამშობლოდ ვერ შეიგრძნობდნენ; ამიტომ ანგარებითი ინტერესების სახელმწიფოებრივზე მაღლა დაყენება უცნაური არ იყო. ამავე დროს, ბიზანტიაში სრულიად საპირისპირო შეხედულებების ადამიანებიც იყვნენ, თუ არა უმცირესობას, ყოველ შემთხვევაში, უმრავლესობას ეს ხალხი ნამდვილად არ წარმოადგენდა. ისინი უპირატესად ნამდვილი ბერძნები იყვნენ, აშკარად გრძნობდნენ სერიოზულ საშიშროებას, რომელიც მათ სამშობლოს ემუქრებოდა და მიზეზს თავის თავში, ანუ საკუთარ ცოდვებში ეძებდნენ. მიაჩნდათ, რომ თვითგანვითარებით, სიკეთის კეთებით, ღმერთთან მიახლოვებით, ამ საშიშროებიდან თავის დაღწევა შესაძლებელი უნდა ყოფილიყო. ერთმნიშვნელოვნად შეიძლება ითქვას, რომ მაშინ სწორედ ესენი იყვნენ საუკეთესო ბიზანტიელები. მათ რიცხვს მიეკუთვნებიან წმინდა სვიმონ ახალი ღვთისმეტყველი, იოანე კანტაკუზელი, გრიგოლი პალამა, კალისტოსი, ფილოთეოსი და სხვა ცნობილი მოღვაწეები, რომლებიც მთელი მოწოდებით იცავდნენ მამების დანაბარებს, რაც საუკუნეების მანძილზე საუკეთესო ბიზანტიურ მიზნებს და ამოცანებს წარმოადგენდა. ეს ადამიანები დიდ დანაშაულად, ცოდვად და ქვეყნისათვის საშიშროების გაძლიერებად მიიჩნევდნენ მამა-პაპეული ტრადიციების იმისთვის მსხვერპლად შეწირვას, რის წინააღმდეგაც ბიზანტია საუკუნეების მანძილზე იბრძოდა; მათ ისიც ესმოდათ, რომ საკუთარი ცოდვების გამოსყიდვა და ისეთი დახმარების მიღება, რომელიც სამშობლოს გადაარჩენდა ამგვარი მსხვერპლითაც შეუძლებელი იქნებოდა. იმდროინდელი ბიზანტიის ეს წარმომადგენლები ადგილობრივი მოსახლეობის ყოველი ფენისგან ძლიერ თანაგრძნობას ხედავდა".

ხსენებულ დავაში ბევრი მკვლევარი მისტიკური ელემენტის სიჭარბეს იმიზეზებს. ასეთ მისტიციზმს არ მიესალმებოდა გიშარდონი. მისი აზრით, პალამა არ არის ფილოსოფოსი და ის არანაირი ფილოსოფიური მოძღვრების ზეგავლენას არ განიცდიდა. გიშარდონი აგრეთვე ფიქრობს, რომ პალამა არ განიცდიდა არანაირი საღვთისმეტყველო მიმართულების ზეგავლენას. მისი აზრით, პალამა მხოლოდ მისტიკური მიმართულების წარმომადგენელია და მიიჩნევს, რომ არსებობს ღვთისშემეცნების ორი გზა: პირველი - გონს მინდობაა, ამ გზით შევისწავლით გამოცხადებას, განგვემარტება ეკლესიის ძველი მასწავლებლების ნაშრომები; მეორე გზა ინდივიდუალურ გამოცდილებაზეა აგებული, თუ ამ მეორეში პირველი არ იქნა გამოყენებული, მაძიებელი მნიშვნელოვანი შეცდომების წინაშე დადგება. გიშარდონის აზრით, პალამა ამ მეორე გზის - ისიქაზმის ყველაზე ცუდი წარმომადგენელია. სხვათა შორის, პალამას ჰაუსხერიც წმინდა მისტიკური მიმართულების წარმომადგენლად მიიჩნევს. პალამას ზნეობრივი სრულყოფილების მისტიკოსად, ანუ მისტიკოსად, რომელიც თავის თავში სპეკულატიურ მისტიკას პრაქტიკულთან აერთიანებს, ახასიათებს ეპისკოპოსი ალექსი დოროდნიცინი. დაბოლოს, განსაკუთრებით საინტერესოა პროფესორ გ. ოსტროგორსკის მოსაზრებები. უწინარეს ყოვლისა, მისთვის მიუღებელია ფ. უსპენსკის სქემები, რომლის მიხედვითაც ისიქასტები არისტოტელიტები, ხოლო ვარლაამიტები - პლატონიტები არიან. ოსტროგორსკი მათში საპირისპიროს ხედავს. შემდეგ იგი პალამიტებისა და ვარლაამიტების დავას აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ღვთისმეტყველთა შორის შეტაკებად მოიაზრებს და ბერძნულ ქრისტიანულ აზროვნებას თავისი არსით ანტინომიურად (მთელში ურთიერთსაპირისპირო დისპოზიციების გაერთიანება (რ.ჩ.)) მიიჩნევს. ეს ძალიან ზუსტი და მნიშვნელოვანი მიგნებაა! მართლმადიდებლური დოგმატიკის ისტორიაში ამ ნიადაგზე არაერთი მძიმე ერეტიკული მოძრაობა აღმოცენდა. ასე მაგალითად, ის ასახელებს არიანელობას, და მისეული თვალსაზრისით გამოკვლეულ პალამიანელობას. მაგრამ პალამა მხოლოდ მისტიკოსი არ არის. "დიდი რელიგიური მოაზროვნის, გრიგოლ პალამას საქმეების სიდიადე, - ვკითხულობთ სწავლულ ბიზანტიკოსთან, - იმაში მდგომარეობს, რომ მან ისიქასტების მისტიკური განცდები შეძლო და ფილოსოფიურ გაგებებში დააფიქსირა, ანუ ეს რთული საკითხები სრულიად ნათელ, ზუსტ ცნებებში გადაიტანა, და დაამტკიცა, რომ ისიქასტური მისტიკა ეკლესიის სულისადმი კონგენიალურია (ანუ სულიერად, აზრობრივად და სხვა შესაძლებლობებით მართლმადიდებლობის იდენტურია (რ. ჩ))".

შეჯამებისას უნდა ითქვას, რომ პალამა ძალიან რთულ ფენომენს წარმოადგენს, ის მრავალი თვალსაზრისით უნდა განვიხილოთ და მისი შესწავლის პროცესში პრობლემის ყოველგვარ გამარტივებას მოვერიდოთ.

1. უწინარეს ყოვლისა, უნდა შევაფასოთ ბიზანტიის კულტურული ფონი.

2. უნდა გავითვალისწინოთ წმინდა მამათა მთელი 12-საუკუნოვანი გამოცდილება, რომლის მიმართაც ბიზანტია ყოველთვის ერთგულებას იჩენდა. პალამამ მთელი ეს სიმდიდრე შეითვისა. ის თავის ღვთისმეტყველებაში ყოველთვის წმინდა მამების ერთგულებას ავლენდა. პალამას მაგალითი გვიჩვენებს, რომ წმინდა მამების ერთგულება არც მონობაა და არც აზროვნების ბორკვა. უნდა ითქვას, რომ ამ თვალსაზრისით ბიზანტია საკმარის დამოუკიდებლობას ყოველთვის ვერ იჩენდა. ზოგიერთი ბიზანტიელი მოღვაწე, უფრო მეტად "ზილოტთა" (მოშურნენი, რომლებსაც ხშირ შემთხვევაში რელიგიურთან ერთად პოლიტიკური ინტერესებიც ამოძრავებდათ (რ. ჩ.)) ბანაკის წარმომადგენლები, საკმაოდ მოუქნელი აზროვნებით გამოირჩეოდნენ და წმინდა მამების ქმნილებების მიმართ თავიანთი უტრირებული შეხედულებების გამო "მიიჩნევდნენ, რომ მამების ნამოღვაწარი, ყველა დროს გაჩენილი ნებისმიერი ცდომილების წინააღმდეგ ბრძოლისათვის ყველაფერს მოიცავს". ეს არ შეიძლება არ გავითვალისწინოთ, როდესაც იმ ღვთისმეტყველი მწერლის შემოქმედებას ვაფასებთ, რომლის შესწავლასაც ამჯერად ვცდილობთ.

3. მსოფლიო კრებების შემდეგ ბიზანტიური გონი არ მომკვდარა. თუმცა დასავლეთთან შედარებით მისი განვითარების პირობები მნიშვნელოვნად რთული გახდა. არ არის სწორი როდესაც ფიქრობენ, რომ მან დაიძინა და თავისი არსებობა შეწყვიტა, სავალალოდ, დასავლურ მეცნიერებაში სწორედ ეს აზრი გავრცელდა და დამკვიდრდა. ყველა ფილოსოფიურმა გამოწვევამ რომელშიც შუა საუკუნეების პრობლემები გამოიკვეთა, ასე თუ ისე, თავისი ასახვა ბიზანტიაშიც ნახა და ჩვენ მიერ განხილულ და შეფასებულ ისტორიულ გარემოებებში ეს არ შეიძლება არ გავითვალისწინოთ.

4. პალამიზმი არა მხოლოდ საღვთისმეტყველო აზროვნების პროცესია, არამედ ეკლესიის მისტიკური ცხოვრების ნათელი გამოვლინებაა. უპირატესად, მისტიკოსი პალამა ისიქასტთა თავია, ამიტომ მისი ღვთისმეტყველება ეპოქის მისტიკური განწყობის გათვალისწინების გარეშე ვერ შეფასდება. პრობლემები, რომლებიც მასთან დაკავშირებით წამოიჭრა, მნიშვნელოვნად, მაგრამ არა მხოლოდ, პოზიტიური ღვთისმეტყველების მისტიკასთან შეჯახების პროდუქტს წარმოადგენენ.

შევეცადოთ მოვნიშნოთ კულტურული ცხოვრების ყველა ამ ასპექტის ძირითადი თავისებურებები.