ღმერთი - როგორც ლოცვა

 

ცხოველ არღარა მე ვარ, არამედ ცხოველ არს ჩემ თანა ქრისტე

გალატელთა 2:20

ლოცვის გარეშე არ არსებობს სიცოცხლე, მის გარეშე მხოლოდ უაზრობა და საშინელებაა.
მართლმადიდებლობის სული ლოცვის ნიჭში მდგომარეობს.

ვასილ როზანოვი

ძმებმა ჰკითხეს აბბა აგათონს: “ყველა საქმეებს შორის, რომლებსაც ვასრულებთ, რომელია ის სათნოება, რომელიც უმეტეს ძალისხმევას მოითხოვს?” მან უპასუხა: “მომიტევეთ, მაგრამ ვფიქრობ, არ არსებობს ლოცვაზე დიდი მოღვაწეობა. ყოველთვის, როდესაც ადამიანს სურს ილოცოს, მისი მტრები, დემონები, ცდილობენ ხელი შეუშალონ, რადგან იციან, რომ არაფერი ისე არ ეღობება მათ მოქმედებებს წინ, როგორც ღმერთისადმი აღვლენილი ლოცვა. ყველაფერ დანარჩენში, რასაც ადამიანი შეუპოვრად აკეთებს, ის განსვენებას ჰპოვებს, მაგრამ იმისათვის, რომ ლოცვა შესძლოს, ადამიანმა უკანასკნელ ამოსუნთქვამდე უნდა იბრძოლოს.
უდაბნოს მამების გამონათქვამები

სამი ეტაპი სულიერ გზაზე

ჩემი მღვდლად ხელდასხმიდან მცირე ხნის შემდეგ რჩევა ვკითხე ერთ ბერძენ ეპისკოპოსს იმის შესახებ, თუ როგორ მექადაგა. მისი პასუხი კონკრეტული და ლაკონური იყო “ყოველი ქადაგება”, – თქვა მან,- “უნდა შეიცავდეს სამ ძირითად საკითხს: არც მეტს და არც ნაკლებს.”

სულიერ გზასაც სამ ეტაპად ჰყოფენ. წმ. დიონისე არეოპაგელისათვის ესენია: განწმენდა, განნათლება და ღმერთთან ერთობა. ეს სქემა საკმაოდ გავრცელებულია დასავლეთში. წმ. გრიგოლ ნოსელი ნიმუშად მოსეს ცხოვრებას იღებს და წერს ნათელზე, ღრუბელსა და ბნელზე. მაგრამ ამ თავში ჩვენ განსხვავებულ სამ-ეტაპობრივ სქემას ავირჩევთ, რომლის ფორმულირებაც თავდაპირველად ორიგენემ მოგვცა, შემდეგ უფრო ზუსტად ევაგრემ ჩამოაყალიბა და სრული და საბოლოო სახე კი _ მაქსიმე აღმსარებელმა. ამ სქემის მიხედვით, სულიერ გზაზე სვლის პირველი ეტაპია praktiki ანუ სათნოებების პრაქტიკული განხორციელება; მეორეა physiki ანუ ბუნების ჭვრეტა და მესამე, საბოლოო ეტაპი და ჩვენი სულიერი გზის დასასრული კი theologia ანუ “ღვთისმეტყველებაა” ამ სიტყვის ზუსტი მნიშვნელობით, რაც ნიშნავს თვით ღმერთის ჭვრეტას.

პირველი ეტაპი, ანუ სათნოებების ცხოვრებაში განხორციელება სინანულით იწყება. მონათლული ქრისტიანი ყურს უგდებს სინდისის ხმას და საკუთარი თავისუფალი ნების ძალისხმევითა და ღმერთის შეწევნით იბრძვის ვნებების იმპულსების ტყვეობისაგან თავის დასაღწევად. მცნებების შესრულებით, კეთილისა და ბოროტის გარჩევის უნარისა და “საჭიროა”-ს გრძნობის განვითარებით ის თანდათან მოიპოვებს გულის სიწმინდეს, რაც პირველი ეტაპის უმაღლესი მიზანია. მეორე, ანუ ბუნების ჭვრეტის ეტაპზე, ქრისტიანს უმახვილდება ქმნილი საგნების “არსებობის” აღქმა და ყველაფერში შემოქმედის მყოფობის აღმოჩენას იწყებს. Aამას კი მიჰყავს ის მესამე ეტაპისაკენ, რომელიცაა ღმერთის პირდაპირი ხედვა, ღმერთისა, ვინც არა მხოლოდ ყველაფერშია, არამედ ყველაფერზე მაღლა და ყველაფრის მიღმაა. მესამე ეტაპზე, ქრისტიანი ღმერთთან ურთიერთობას მხოლოდ საკუთარი სინდისის ან ქმნილი საგნების მეშვეობით კი არ ამყარებს, არამედ პირისპირ ხვდება ღმერთს, მასთან სიყვარულში უშუალო ერთობით. საღმრთო დიდების სრული ხედვა მხოლოდ მომავალ ცხოვრებაშია შესაძლებელი, მაგრამ წმინდანებს, ჯერ კიდევ ამქვეყნიურ ცხოვრებაში ეძლევათ მათი მოღვაწეობისათვის მომავალში მისაღები სასყიდლის უტყუარი აღთქმის საწინდარი.

ხშირად სულიერ გზაზე სვლის პირველ ეტაპს “აქტიურ ცხოვრებას” უწოდებენ, ხოლო მეორე და მესამე ეტაპებს კი ერთად აჯგუფებენ და “ჭვრეტით ცხოვრებად” მოიხსენიებენ. ამ ტერმინების გამოყენებისას მართლმადიდებელი ეკლესიის მამები და საეკლესიო მწერლები, ჩვეულებრივ, ადამიანის შინაგან სულიერ მდგომარეობას გულისხმობენ და არა გარეგნულს. Aარა მხოლოდ სოციალური მოღვაწე ან მისიონერი ეწევა “აქტიურ ცხოვრებას”, არამედ ასევე განდეგილიც და დაყუდებულიც, რამდენადაც ისინიც იღვწიან ვნებების დასაძლევად და სათნოებაში წარსამატებლად. ზუსტად ასევე, “ჭვრეტითი ცხოვრებაც” არა მხოლოდ ბერებისა და განდეგილების ცხოვრების წესია, არამედ მეშახტესაც, მბეჭდავსაც და დიასახლისსაც შეიძლება ჰქონდეს მოპოვებული შინაგანი მდუმარება და ლოცვა და აქედან გამომდინარე, იყოს “მჭვრეტელი”, ამ სიტყვის ჭეშმარიტი აზრით. ”უდაბნოს მამების გამონათქვამებში” მოთხრობილია ამბავი უდიდესი მეუდაბნოე მამის, წმ. ანტონი დიდის ცხოვრებიდან: “აბბა ანტონს უდაბნოში ყოფნისას ღმერთმა გამოუცხადა: ქალაქში არის ერთი ექიმი, ვისი მოღვაწეობაც შენსას უტოლდება. ყველაფერს, რაც თავისთვის უნდა გადაინახოს, ის გაჭირვებულებს ურიგებს და მთელი დღის განმავლობაში ანგელოზებთან ერთად გალობს სამწმინდაოს საგალობელს.”

სულიერი გზის სამეტაპობრივი სქემა, თუმცა სასარგებლოა, მაინც არ უნდა მივიღოთ პირდაპირი გაგებით. ლოცვა პიროვნებებს შორის ცოცხალი ურთიერთობაა და პიროვნული ურთიერთობების ზუსტი კლასიფიკაცია კი შეუძლებელია. განსაკუთრებით ხაზი უნდა გავუსვათ იმას, რომ ეს სამი ეტაპი მკაცრად თანმიმდევრული არ არის, ანუ ერთი არ მთავრდება ზუსტად მაშინ, როდესაც იწყება მეორე. საღმრთო დიდების ნაპერწკლები ხანდახან პირდაპირ ენიჭება ადამიანს, როგორც მოულოდნელი ძღვენი, ჯერ კიდევ მანამ, სანამ საერთოდ დაიწყებს სინანულს და დადგება “აქტიური ცხოვრების” გზაზე და პირიქითაც, რაც არ უნდა ღრმად იყოს ადამიანი ღმერთის მიერ ჭვრეტით საიდუმლოებებს ნაზიარები, მაინც, ამქვეყნიური ცხოვრების ბოლომდე უნდა იბრძოლოს ცდუნებების დასაძლევად. ის მთელი თავისი მიწიერი ცხოვრების განმავლობაში სწავლობს სინანულს. “ადამიანი საცდურებს სიცოცხლის ბოლო წუთამდე უნდა მოელოდეს”, დაბეჯითებით ამტკიცებს წმ. ანტონი დიდი. ”უდაბნოს მამების გამონათქვამებში” აღწერილია აბბა სისოის სიკვდილი. ის, თავისი წმინდა ცხოვრებით, მონასტრის საძმოს უხუცეს ძმებს შორის ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული იყო. ძმებმა, რომლებიც მისი საწოლის გარშემო იდგნენ, დაინახეს, რომ აბბა სისოი ბაგეებს ამოძრავებდა. “ვის ესაუბრები მამაო?”- ჰკითხეს მათ. “ნახეთ”, – უპასუხა მან, “ანგელოზები მოვიდნენ ჩემს წასაყვანად და მე ვთხოვ მათ, უფრო მეტი დრო მომცენ სინანულისათვის.” მოწაფეებმა უთხრეს, “შენ არ გჭირდება სინანული”. მაგრამ აბბამ უპასუხა, “მართლაც, არა ვარ დარწმუნებული საერთოდ დაწყებული მაქვს თუ არა სინანული”. ამგვარად მთავრდება მისი ცხოვრება. სულიერი შვილების თვალში მას უკვე მიღწეული ჰქონდა სრულყოფილებისათვის, მაგრამ თვითონ აბბა კი თვლიდა, რომ სულიერი ცხოვრება ჯერ კიდევ სრულიად ახალი დაწყებული ჰქონდა.

ამგვარად, ამქვეყნიურ ცხოვრებაში ვერავინ იტყვის, რომ გასცდა სულიერი გზის პირველ ეტაპს. სულიერი ცხოვრების ეს სამი ეტაპი არა იმდევნად მიმდევრობითია, რამდენადაც ერთდროული, ამიტომ უნდა ვისაუბროთ მათზე, როგორც ურთიერთდამოკიდებულზე, თანაარსებულსა და მუდმივად გაღრმავებადზე.

სამი წინაპირობა

სანამ საუბარს გავაგრძელებდეთ, უმჯობესი იქნება ჯერ განვიხილოთ ის სამი პირობა, რომლებიც აუცილებლად უნდა სრულდებოდეს სულიერი გზის ყოველ ეტაპზე.

პირველი აუცილებელი პირობაა, რომ სულიერ გზაზე მიმავალი ადამიანი ეკლესიის წევრი უნდა იყოს. Mამ გზას ადამიანი სხვებთან თანამეგობრობაში და არა იზოლირებულ მდგომარეობაში მყოფი შეუდგება. მართლმადიდებლურ ტრადიციაში ძალიან ძლიერია მთლიანად ჭეშმარიტი ქრისტიანობის საეკლესიო ხასიათის განცდა და გააზრება. მოდით, დავასრულოთ ალექსეი ხომიაკოვის ციტატა, რომელიც მესამე თავში გვქონდა მოტანილი:

“ვერავინ ცხონდება მარტო. ადამიანი ცხონდება მხოლოდ ეკლესიაში, როგორც მისი წევრი და სხვა წევრებთან ერთობაში მყოფი. თუ ვინმეს სწამს, რომ სარწმუნოებრივ ერთობაში იმყოფება, ეს ნიშნავს, რომ თუ უყვარს, სიყვარულის ერთობაშია და თუ ლოცულობს - ლოცვით ერთობაში.”

როგორც მამა ალექსანდრე ელჩანინოვი წერს:

“უმეცრება და ცოდვა იზოლირებული ინდივიდებისათვისაა დამახასიათებელი. ამ მანკიერებების დაძლევა მხოლოდ ეკლესიასთან ერთობაშია შესაძლებელი. ადამიანი თავის ჭეშმარიტ მეს მხოლოდ ეკლესიაში პოულობს; არა სულიერი იზოლაციის უმწეობაში, არამედ სულიერ ძმებთან და მაცხოვართან ერთობის ძლიერებაში.”

რა თქმა უნდა, მართალია ისიც, რომ მრავალი მათგანი, რომლებიც შეგნებულად უარყოფენ ქრისტესა და მის ეკლესიას, ან ვისაც არასოდეს სმენია მის შესახებ, ხანდახან ისე, რომ თვითონ არც კი იცის ამის შესახებ, გულის სიღრმეში და მთელი თავისი ცხოვრების ფარული მიმართულებით, ერთი უფლის ჭეშმარიტი მსახურია. ღმერთს შეუძლია აცხოვნოს ის, ვინც ამქვეყნიურ ცხოვრებაში არასოდეს ყოფილა მისი ეკლესიის წევრი. მაგრამ ამ საკითხს ჩვენი მხრიდან რომ შევხედოთ, მაინც არ გვაქვს უფლება ვთქვათ : ” ჩემთვის ეკლესია აუცილებელი არ არის”. ქრისტიანობაში არ არსებობს ისეთი გაგება, როგორიცაა სულიერი ელიტა, რომელიც გათავისუფლებულია ჩვეულებრივი საეკლესიო წევრის მოვალეობებისაგან. უდაბნოში მოღვაწე განდეგილი ისევეა ეკლესიის წევრი, როგორც ქალაქში მცხოვრები ხელოსანი. Aასკეტური და მისტიკური მოღვაწეობა, თუმცა, ერთი მხრივ, “მარტოდმყოფის ლტოლვაა განმარტოებისაკენ”, მეორე მხრივ, არსებითად სოციალური და საზოგადოებრივია.

სულიერ გზაზე სვლის მეორე პირობაა არა მხოლოდ ეკლესიის წევრობა, არამედ საეკლესიო საიდუმლოებებით ცხოვრება. როგორც წმ. ნიკოლოზ კაბასილა ადასტურებს და განსაკუთრებით ხაზს უსვამს, სწორედ საეკლესიო საიდუმლოებებს ემყარება ჩვენი ცხოვრება ქრისტეში. აქაც აღარ რჩება ადგილი ელიტარულობისათვის. არ უნდა წარმოვიდგინოთ, თითქოს არსებობს ერთი გზა “ჩვეულებრივი” ქრისტიანისათვის, რომელიცაა საერთო ღვთისმსახურება და რომლის ცენტრიც საეკლესიო საიდუმლოებებია, ხოლო მეორე კი, რჩეულებისათვის, რომელთა მოწოდებაც შინაგანი ლოცვაა. სინამდვილეში არსებობს მხოლოდ ერთი გზა. საეკლესიო საიდუმლოებებით ცხოვრებისა და შინაგანი ლოცვითი ცხოვრების გზები ერთმანეთის ალტერნატიული კი არ არის, არამედ ერთიანობას ქმნის. ვერავინ იქნება ჭეშმარიტად ქრისტიანი, თუ საიდუმლოებებში არ მონაწილეობს, ისევე, როგორც ვერავინ იქნება ჭეშმარიტად ქრისტიანი, თუ მისთვის საეკლესიო საიდუმლოებებში მონაწილეობა უბრალოდ მექანიკური რიტუალია. უდაბნოში მოღვაწე მამა შეიძლება უფრო იშვიათად ეზიაროს, ვიდრე ქალაქში მცხოვრები ქრისტიანი, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ საიდუმლოებებში მონაწილეობა ნაკლებ მნიშვნელოვანია მეუდაბნოესათვის, არამედ ნიშნავს იმას, რომ მას საეკლესიო საიდუმლოებებში ცხოვრების განსხვავებული რიტმი აქვს.

ნათლობის საიდუმლოება მთელ მისტიკურ და ასკეტურ ცხოვრებას მოიცავს: რაც არ უნდა წინ მიიწევდეს პიროვნება სულიერ გზაზე, მისი ყველა აღმოჩენა სხვა არაფერია, თუ არა ნათლობის მადლის განცხადება. იგივე შეიძლება ითქვას წმინდა ზიარების საიდუმლოების შესახებაც: მთელი ჩვენი ასკეტური და მისტიკური ცხოვრება ქრისტე მაცხოვართან ევქარისტიული ერთობის გაღრმავება და განხორციელებაა. მართლმადიდებელ ეკლესიაში ჩვილებს მონათლვისთანავე აზიარებენ. Eეს ნიშნავს, რომ ეკლესია, მართლმადიდებელი ქრისტიანის მეხსიერებაში ადრეული ბავშვობიდანვე ქრისტეს სისხლისა და ხორცის მიღებასთანაა დაკავშირებული და მისი ცხოვრების უკანასკნელი ცნობიერი მოქმედებაც, როგორც ის იმედოვნებს, საღმრთო ძღვენის მიღება იქნება. ასე რომ, ქრისტიანის მიერ წმ. ზიარების მიღება მთელი მისი ცნობიერი ცხოვრების განმავლობაში გრძელდება. ყველაზე მეტად ზიარებით უერთდება ადამიანი ქრისტეს და მასთან ერთობაშია, “გაქრისტევებული” ანუ განმღრთობილია; ყველაზე მეტად ზიარების მეშვეობით იღებს ის მარადიულობის პირველნაყოფებს. “ნეტარია ის, ვინს იხმია სიყვარულის პური, რომელიცაა იესო”, – წერს წმ. ისააკ ასური. “ჯერ კიდევ ამქვეყნად მყოფი, ის სუნთქავს აღდგომის ჰაერით, რომელშიც ხარობს მართალი მკვდრეთით აღდგომის შემდეგ.” “ყოველგვარი ადამიანური სწრაფვა მასში თავის უმაღლეს მიზანს აღწევს”, – წერს წმ. ნიკოლოზ კაბასილა, “რადგან ამ საიდუმლოებაში თვით ღმერთთან ერთობას ვაღწევთ და თვით ის გვიერთდება ყველა ერთობას შორის უსრულყოფილესი ერთობით. . . ეს საბოლოო საიდუმლოებაა, რადგან მას ვერც გასცდები და ვერც ვერაფერს დაუმატებ.

სულიერი გზა არა მხოლოდ საეკლესიო და საიდუმლოებრივია, არამედ ბიბლიურიცაა. მართლმადიდებელი ქრისტიანისათვის ეს მესამე აუცილებელი პირობაა. სულიერი გზის ყოველ ეტაპზე სახელმძღვანელოდ მივმართავთ ღმერთის ხმას, ვინც ბიბლიის მეშვეობით გვესაუბრება. უდაბნოს მამების გამონათქვამებში წერია: “მოძღვარი ამბობდა: ღმერთი არაფერს ითხოვს ადამიანისაგან გარდა იმისა, რომ მან უსმინოს წმინდა წერილს და ცხოვრებაში გაატაროს ის, რაც მასში წერია.” (მაგრამ “გამონათქვამებში” სხვა ადგილას ისიც წერია, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია სულიერი მოძღვრის ხელმძღვანელობა, რომელიც გვეხმარება სწორად მივუყენოთ წერილში წაკითხული ჩვენს ცხოვრებას). როდესაც წმ. ანტონი დიდს ჰკითხეს: რომელი წესები უნდა დავიცვათ, რომ ღმერთს სათნო ვეყოთ?”, მან უპასუხა: “სადაც არ უნდა წახვიდეთ, ღმერთი ყოველთვის თვალწინ გყავდეთ; რაც არ უნდა გააკეთოთ ან თქვათ, მაგალითი წმინდა წერილიდან აიღეთ; და სადაც არ უნდა იყოს თქვენი სამყოფელი, არ იჩქაროთ სადმე სხვაგან გადასვლა. შეასრულეთ ეს სამი რამ და ცხონდებით. “ერთადერთი წმინდა და სრულიად საკმარისი წყარო სარწმუნოების დოგმატებისათვის”, – წერს მიტროპოლიტი ფილარეტ მოსკოველი, – “წმინდა წერილში განცხადებული ღმერთის სიტყვაა”. რჩევა-დარიგება, რომელსაც ეგნატე ბრიანჩანინოვი მონასტერში მოღვაწეობის დამწყებთ აძლევს, თანაბრად ეხება ერისკაცებსაც:

“მონასტერში ცხოვრების დაწყებისთანავე ბერმა მთელი ზრუნვა და ყურადღება სახარების კითხვას უნდა დაუთმოს. იმდენად კარგად უნდა შეისწავლოს სახარება, რომ ყოველთვის მეხსიერებაში ჰქონდეს ის. ყველა ზნეობრივი გადაწყვეტილებისათვის, რომელსაც იღებს, ყველა მოქმედებისათვის და აზრისათვის, მეხსიერებაში ყოველთვის მზად უნდა ჰქონდეს სახარებისეული სწავლება. . . ცხოვრების ბოლომდე არ შეწყვიტოთ სახარების შესწავლა. არ იფიქროთ, რომ საკმარისად კარგად იცით, თუნდაც რომ მთლიანად ზეპირად იცოდეთ.”

რა დამოკიდებულება აქვს მართლმადიდებელ ეკლესიას ბიბლიის კრიტიკული შესწავლისადმი, რომელიც აქტიურად მიმდინარეობს დასავლეთში ბოლო ორი საუკუნის განმავლობაში? რადგან ღმერთმა გვიბოძაA მოაზროვნე ტვინი, ბიბლიის მეცნიერულ კვლევას უეჭველად აქვს თავისი ლეგიტიმური ადგილი. მაგრამ, რამდენადაც ასეთი კვლევა მთლიანად არ უნდა უარვყოთ, როგორც მართლმადიდებლებს, არ შეგვიძლია ასევე მისი სრულად მიღებაც. ყოველთვის მხედველობაში უნდა გვქონდეს, რომ ბიბლია არა უბრალოდ ისტორიული დოკუმენტების კრებული, არამედ ეკლესიის წიგნია, რომელიც ღმერთის სიტყვას შეიცავს. ამიტომ ბიბლიას არ ვკითხულობთ როგორც იზოლირებული ინდივიდები და არ განვმარტავთ მას მხოლოდ ჩვენი კერძო გაგების შუქზე ან წყაროს, ფორმისა და რედაქციების კრიტიკის თანამედროვე თეორიების თვალსაზრისით, არამედ ვკითხულობთ მას, როგორც ეკლესიის წევრები, რომლებიც ერთობაში ვართ მის ყველა წევრთან ყველა საუკუნეში. წმინდა წერილის განმარტების საბოლოო კრიტერიუმი კი ეკლესიის გონებაა და ნიშნავს მუდმივად მხედველობაში გვქონდეს, თუ როგორ არის წმინდა წერილი ახსნილი და ცხოვრებაში გატარებული წმინდა გარდამოცემაში: ანუ როგორ განმარტავენ ბიბლიას ეკლესიის მამები და წმინდანები და როგორ არის ის გამოყენებული ლიტურგიკულ მსახურებაში.

როდესაც ბიბლიას ვკითხულობთ, გამუდმებით ვკრებთ ინფორმაციას, ვცდილობთ გავიგოთ ბუნდოვანი წინადადებებების აზრი, ვადარებთ და ვაანალიზებთ, მაგრამ ეს მაინც მეორეხარისხოვანია. Bბიბლიის შესწავლის ნამდვილი მიზანი ამაზე ბევრად აღმატებულია და არის ის, რომ ასაზრდოოს ქრისტესადმი ჩვენი სიყვარული, ლოცვით აღანთოს ჩვენი გულები და გვიხელმძღვანელოს პირად ცხოვრებაში. სიტყვების შესწავლამ ადგილი უნდა დაუთმოს უშუალო დიალოგს თვით ცოცხალ სიტყვასთან, ანუ ძე ღმრთისასთან. “როდესაც სახარებას კითხულობთ”, – წერს წმ. ტიხონ ზადონელი, – “თვით ქრისტე გესაუბრებათ და კითხვის პროცესი მასთან ლოცვა და საუბარია”.

ამ თვალსაზრისით, მართლმადიდებლები ამჯობინებენ ბიბლიის ნელა და ყურადღებით კითხვას, რადგან წმინდა წერილის ამგვარად შესწავლას პირდაპირ ლოცვისაკენ მივყავართ, როგორც ეს ბენედიქტელთა და ცისტერციანთა ორდენების ლეცტიო დივინა-შია. მაგრამ მართლმადიდებლობაში არ არის მოცემული ამგვარი ყურადღებით კითხვის დაწვრილებითი წესები ან მეთოდები. მართლმადიდებლურ სულიერ ტრადიციაში თითქმის არ გვხვდება ისეთი “განსჯითი მედიტაცია”, როგორიც ეგნატე ლოიოლამ და ფრანსუა დე სალმა შეიმუშავეს კონტრ-რეფორმაციულ დასავლეთში. ერთი მიზეზი, რატომაც მართლმადიდებლები თვლიან, რომ ამგვარი მეთოდები არ სჭირდებათ ისაა, რომ მათი ლიტურგიკული ღვთისმსახურებები, განსაკუთრებით დიდ დღესასწაულებსა და დიდმარხვაში ძალიან ხანგრძლივია და მათში ხშირად მეორდება წმინდა წერილის ძირითადი ტექსტები და სახეები. ეს ყველაფერი კი, ღვთისმსახურებაში მონაწილის სულიერი წარმოსახვისათვის საკმარისი საზრდოა და მას აღარ სჭირდება ყოველდღიური სიტყვიერი განსჯით ხელახლა გაიაზროს და განავითაროს ის, რაც საეკლესიო ღვთისმსახურებისას ეუწყება.

თუ ლოცვითი განწყობით მივუდგებით, აღმოვაჩენთ, რომ ბიბლია ყოველთვის თანამედროვეა და არა მხოლოდ შორეულ წარსულში შედგენილი ტექსტი, არამედ პირადად ჩემდამი მომართული უწყებაა, აქ და ახლა. “ის, ვისაც თავმდაბალი აზრები აქვს და სულიერი მოღვაწეობითაა დაკავებული,” – წერს წმ. მარკოზ მოღვაწე, – ”წმინდა წერილის კითხვისას ყველაფერს თავის თავს მიუყენებს და არა სხვას.” ბიბლიას, როგორც უშუალოდ ღმერთისაგან შთაგონებულ წიგნს, რომელიც პირადად ყოველ მორწმუნისადმია მიმართული, საიდუმლოებრივი ძალა აქვს, რომლითაც მკითხველს მადლი გადაეცემა და მიჰყავს ის ღმერთთან შეხვედრის გადამწყვეტი მომენტისაკენ. Kკრიტიკული მეცნიერება არავითარ შემთხვევაში არ გამოირიცხება, მაგრამ ბიბლიის ჭეშმარიტი აზრი მხოლოდ მათთვის განცხადდება, რომლებიც მას სწავლობენ როგორც სულიერი ინტელექტით, ასევე მოაზროვნე ტვინითაც.

ეკლესია, საიდუმლოებები და წმინდა წერილი, ამგვარია ჩვენი სულიერ გზაზე სვლის აუცილებელი წინაპირობები. მოდით ახლა განვიხილოთ ამ გზის სამი ეტაპი: აქტიური ცხოვრება ანუ სათნოებების ცხოვრებაში გატარება, ბუნების ჭვრეტა და ღმერთის ჭვრეტა.

“ცათა სასუფეველი იიძულების” (მათე 11:12)

როგორც სათაურშივე იგულისხმება, აქტიური ცხოვრება ჩვენი მხრიდან ძალისხმევას, ბრძოლასა და საკუთარი თავისუფალი ნების შეუპოვრად ამოქმედებას მოითხოვს. “იწრო არს ბჭე და საჭირველ გზაი, რომელი მიიყვანებს ცხორებასა. . . არა ყოველმან რომელმან მრქუას მე: უფალო, უფალო, და შევიდეს იგი სასუფეველსა ცათასა, არამედ რომელმან ყოს ნებაი მამისა ჩემისა ზეცათაისა” (მათე 7:14,21). წონასწორობა უნდა შევინარჩუნოთ ორ ურთიერთშემავსებელ ჭეშმარიტებას შორის: ღმერთის მადლის გარეშე არაფერი შეგვიძლია, მაგრამ ღმერთთან ჩვენი ნებაყოფლობითი თანამშრომლობის გარეშეც ვერაფერს შევძლებთ. “ადამიანის ნება არსებითი პირობაა, რადგან მის გარეშე ღმერთი არაფერს აკეთებს” (წმ. მაკარი დიდის ჰომილიები). ჩვენი ცხონება ორი ფაქტორის შერწყმის შედეგია, რომლებსაც თუმცა თანაბარი ფასეულობა არა აქვთ, მაგრამ მაინც ორივე აუცილებელია, ესენია საღმრთო მოქმედება და მასზე ადამიანის პასუხი. ღმერთის მოქმედება ადამიანისაზე შეუდარებლად უფრო მნიშვნელოვანია, მაგრამ ადამიანის მონაწილეობაც ასევე აუცილებელია.

ცოდვით დაცემამდელ სამყაროში საღმრთო სიყვარულისადმი ადამიანის პასუხი სრულიად ძალდაუტანებელი და სიხარულით აღსავსე იქნებოდა. დაცემულ სამყაროშიც შემორჩენილია ძალდაუტანებლობისა და სიხარულის ელემენტი, მაგრამ ამავე დროს საჭიროა შეუპოვარი ბრძოლაც ღრმად ფესვგადგმული ჩვევებისა და მიდრეკილებების წინააღმდეგ, რომლებიც ცოდვის, როგორც პირველქმნილის, ასევე პირადის შედეგია. ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი თვისება, რომელიც სულიერ გზაზე მავალ ადამიანს სჭირდება, ამ ბრძოლაში სიმტკიცის ბოლომდე შენარჩუნებაა. თუ ადამიანს, რომელიც მთის მწვერვალზე ასასვლელად კლდეზე მიცოცავს, ფიზიკური გამძლეობა სჭირდება, გამძლეობა სჭირდება მასაც, ვისაც საღმრთო მთის მწვერვალზე ასვლა სურს.

ადამიანმა საკუთარ თავს, საკუთარ დაცემულ მეს, ძალა უნდა დაატანოს, რადგან როგორც სახარებაში წერია “სასუფეველი ცათაი იიძულების; და რომელნი აიძულებდენ, მათ მიიტაცონ იგი” (მათე 11:12). ამას მუდამ გვიმეორებენ სულიერ გზაზე ჩვენი ხელმძღვანელები და ამბობენ, რომ ეს უნდა ახსოვდეთ როგორც ქორწინებაში მყოფ ქრისტიანებს, ასევე ბერებსა და მონოზვნებსაც. “ღმერთი ყველაფერს მოითხოვს ადამიანისაგან, მის გონებას, აზროვნებას, მთელ მის მოქმედებებს. . . გსურთ ცხონება სიკვდილის შემდეგ? წადით და ბოლომდე დაიხარჯეთ; წადით და იმოღვაწევეთ; წადით, ეძიეთ და ჰპოვებთ; დააკაკუნეთ და გაგეღებათ” (უდაბნოს მამების გამონათქვამები). “ამქვეყნიური ცხოვრება არ არის დრო ძილისა და დასვენებისათვის, არამედ ბრძოლა, შერკინება, სკოლა და მოგზაურობაა. აქედან გამომდინარე, კი არ უნდა მოდუნდე და გაზარმაცდე, არამედ საკუთარი ძალები უნდა დაძაბო და თავი მიუძღვენა წმ. მოქმედებებს” (სტარეცი ნაზარი ვალააამელი). “არაფერი მოდის ძალისხმევის გარეშე. ღმერთი ყოველთვის ახლოსაა და მზადაა დასახმარებლად, მაგრამ ეს დახმარება მხოლოდ მას ეძლევა, ვინც ეძიებს და იღვწის და მხოლოდ იმ მაძიებელს, რომელიც თავისი ძალების გამოცდის შემდეგ მთელი გულით შესთხოვს ღმერთს: უფალო, შეგვეწიე” (წმ. თეოფანე დაყუდებული). “მშვიდობას მწუხარებებით მოიპოვებთ” (წმ. სერაფიმე საროველი). “დასვენება იგივეა, რაც უკან დახევა” (ტიტო კოლიანდერი). თუმცა ასეთი სიმკაცრით ძალიან რომ არ დავითრგუნოთ, ამავე დროს გვანუგეშებენ: “ადამიანის მთელი ცხოვრება მხოლოდ ერთი დღეა მათთვის, რომლებიც გულმოდგინედ მოღვაწეობენ” (უდაბნოს მამების გამონათქვამები).

როგორ განვახორციელოთ ძალისხმევისა და ტანჯვის შესახებ ზემოთ ნათქვამი სიტყვები ცხოვრებაში? ეს ნიშნავს, რომ ყოველდღე უნდა განვაახლოთ ჩვენი ურთიერთობა ღმერთთან ცოცხალი ლოცვის მეშვეობით. ლოცვა კი, როგორც აბბა აგათონი შეგვახსენებს, ურთულესია ყველა საქმეთა შორის. თუ ლოცვა არ გვეძნელება, იქნებ იმიტომ, რომ ჯერ არ დაგვიწყია ნამდვილი ლოცვა. ეს სიტყვები იმასაც ნიშნავს, რომ ყოველდღე უნდა განვაახლოთ სხვა ადამიანებთან ურთიერთობა შემოქმედებითი თანაგრძნობით, პრაქტიკული ნუგეშინისცემითა და საკუთარი თვითნებურობის მოკვეთით. ნიშნავს, რომ უნდა ავიღოთ ქრისტეს ჯვარი არა ერთხელ და სამუდამოდ, ერთი გრანდიოზული ჟესტით, არამედ ყოველდღე, ხელახლა: “რომელსა უნდეს შემოდგომად ჩემდა, უვარ-ყავნ თავი თვისი და აღიღენ ჯუარი თვისი და მომდევდინ მე“(ლუკა 9:23). ეს ყოველდღიური ჯვრის მტვირთველობა, ამავე დროს ყოველდღიური მონაწილეობაა უფლის ფერისცვალებასა და აღდგომაში: “ვითარცა მწუხარენი და მარადის გვიხარის; ვითარცა გლახაკნი და მრავალთა განვამდიდრებთ; ვითარცა არარაი გუაქუს, და ყოველივე გუაქუს. . . ვითარცა მოსიკუდიდნი და აჰა ესერა ცხოველ ვართ “ (2 კორ. 6, 9-10).

გონების შეცვლა

ასეთია აქტიური ცხოვრების ზოგადი ხასიათი. მისთვის ყველაზე მეტად დამახასიათებელი შემდეგი ოთხი თვისებაა: სინანული, მღვიძარება, განჭვრეტა და გულის დაცვა. მოდით, მოკლედ განვიხილოთ თითოეული მათგანი.

“ცხონების დასაწყისი საკუთარი თავის მხილებაა” (ევაგრე პონტოელი). სინანული სულიერი გზის დასაწყისის აღმნიშვნელია. ბერძნული ტერმინი მეტანოია, როგორც ადრე ვთქვით, “გონების შეცვლას” ნიშნავს. სინანული, თავისი ჭეშმარიტი არსით, არა ნეგატიური, არამედ პოზიტიურია და ნიშნავს არა საკუთარი თავის შეცოდებას ან სიბრალულს, არამედ მთელი საკუთარი ცხოვრების ცვლილებასა და მის ცენტრში წმ. სამების დაყენებას. ის ნიშნავს არა უკან მოხედვას დანანებით, არამედ წინ ყურებას იმედით, არა მზერის მიპყრობას ქვევით, საკუთარი მანკიერებებისაკენ, არამედ ზევით, ღმერთის სიყვარულისაკენ. სინანული არ ნიშნავს იმის ხედვას, თუ როგორი შეიძლებოდა ვყოფილიყავით და ვერ გავხდით, არამედ იმისა, თუ ვინ შეიძლება გავხდეთ საღმრთო მადლით და ვიმოქმედოთ იმის მიხედვით, რასაც ვხედავთ. გვქონდეს სინანული, ნიშნავს დავინახოთ ნათელი. ამ აზრით ის არა ერთჯერადი აქტი და პირველგადადგმული ნაბიჯი, არამედ განგრძობითი მდგომარეობა, გულისა და ნების დამოკიდებულებაა, რომლის უწყვეტად განახლება სიცოცხლის ბოლომდეა საჭირო. წმ. ისაია სკიტელის სიტყვებით “ღმერთი ითხოვს ჩვენგან გამუდმებულ სინანულს სიცოცხლის უკანასკნელ ამოსუნთქვამდე.” “ეს ცხოვრება მოცემული გაქვს სინანულისათვის”, – წერს წმ. ისააკ ასური, – “არ გაფლანგო ის სხვა რამეებში.”

სინანული ნიშნავს გამოღვიძებას. სინანულს, ანუ გონების შეცვლას მღვიძარებისაკენ მივყავართ. აქ გამოყენებული ბერძნული სიტყვა ნეპსის სიტყვასიტყვით სიფხიზლესა და მღვიძარებას ნიშნავს, რომელიც საპირისპიროა ალკოჰოლური ან ნარკოტიკული გონებადაბინდულობისა და სულიერი ცხოვრების კონტექსტში აღნიშნავს ყურადღებას, მღვიძარებასა და ხსოვნას. როდესაც უძღებმა შვილმა მოინანია, წერია, რომ ის “მოეგო თავსა თვისსა“ (ლუკა 15:17). “სულიერი” ადამიანი ისაა, ვინც გონს მოეგო, ვინც ოცნებებში კი არაა ჩაძირული და უმიზნოდ მიჰყვება დინებას მომენტალური იმპულსების ზეგავლენით, არამედ ვისაც აქვს მიზნისაკენ სვლის განცდა. როგორც “ჭეშმარიტების სახარებაში” (Gospel of Truth) (მეორე საუკუნის შუახანები) წერია, “ის მსგავსია ადამიანისა, ვინც სიმთვრალისაგან გამოფხიზლდა და თავის თავს დაუბრუნდა. . . მან იცის, საიდან მოდის და სად მიდის.”

მღვიძარების ერთ-ერთი მნიშვნელობაა ვიყოთ იქ, სადაც ვართ, სივრცის კონკრეტულ ადგილსა და დროის კონკრეტულ მომენტში. ხშირად ჩვენი გონება გაფანტულია და ფხიზლად კი არ ვცხოვრობთ აწმყოში, არამედ წარსულის ნოსტალგიით, მომავლის შფოთიანი წინათგრძნობით ან საოცნებო სურვილებით. რადგან მღვიძარება უპასუხისმგებლობის საპირისპიროა, ნამდვილად მოგვეთხოვება სამომავლო გეგმების დასახვა, მაგრამ მომავალზე უნდა ვიფიქროთ მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ის აწმყოზეა დამოკიდებული. შფოთი იმის გამო, რაც შორეულ მომავალში შეიძლება მოხდეს და რაც სრულებით არ ექვემდებარება ჩვენს უშუალო კონტროლს, სულიერი ენერგიების აშკარა ფლანგვაა.

მაშასადამე, “მღვიძარე” ადამიანი მთელი თავისი არსებით იმყოფება მოცემულ ადგილსა და მოცემულ მომენტში. მღვიძარე სწორედ ის არის, ვინც მოიხელთებს კაიროს-ს, გადამწყვეტ მომენტში მოცემულ შესაძლებლობას. როგორც კლაივ ლუისი აღნიშნავს “შფოთისთავის წერილი”-ში, ღმერთს უნდა, რომ ადამიანების ყურადღება ორ უმთავრეს რამეზე იყოს გამახვილებული: “მარადიულობასა და დროის იმ მომენტზე, რომელსაც ისინი აწმყოს უწოდებენ, რადგან აწმყო ის მომენტია, რომელშიც დრო ეხება მარადიულობას. Aადამიანებს მხოლოდ აწმყო მომენტის განცდა აქვთ ისეთი, როგორიც ღმერთს აქვს მთელი რეალობისა. მხოლოდ მასში ეძლევათ ადამიანებს თავისუფლება და სინამდვილე.” როგორც მაისტერ ეკჰარტი ასწავლის, “ღმერთი თავის ძეს მუდმივად იმ ადამიანში შობს, ვინც ყოველთვის აწმყოს “ახლაში” იმყოფება.”

“მღვიძარე” ადამიანი არის ის, ვისაც ესმის “აწმყო მომენტის საიდუმლო”, ვინც ცდილობს მისით იცხოვროს და თავის თავს ეუბნება პავლე ევდოკიმოვის სიტყვებს: “დროის მომენტი, რომელშიც ახლა ცხოვრობ, ადამიანი, რომელსაც ხვდები აქ და ახლა, საქმე, რომლითაც დაკავებული ხარ სწორედ ამ მომენტში, ყოველთვის ყველაზე მნიშვნელოვანია მთელ შენს ცხოვრებაში.” მისი ცხოვრების დევიზი ხდება წარწერა რასკინის ღერბზე: დღეს, დღეს, დღეს. “არსებობს ხმა, რომელიც ჩასძახის ადამიანს მის უკანასკნელ ამოსუნთქვამდე: მოექეცი დღეს” (უდაბნოს მამების გამონათქვამები).

წარემატება რა მღვიძარებასა და საკუთარი თავის შეცნობაში, სულიერ გზაზე მიმავალი ადამიანი თანდათან მოიპოვებს განსჯის, ანუ განჭვრეტის უნარს (დიაკრისის – ბერძნ.). ეს უნარი სულიერ პლანში გემოს შეგრძნების მსგავსია. ისევე, როგორც გემოს ფიზიკური შეგრძნება, თუ ის ჯანსაღია, ადამიანს მაშინვე ატყობინებს დაობებულია თუ საღია საკვები, ასევე სულიერი გემოს შეგრძნებაც, თუ ასკეტური მოღვაწეობითა და ლოცვითაა განვითარებული, აძლევს ადამიანს უნარს განარჩიოს მასში არსებული სხვადასხვა აზრებისა და მიდრეკილებების ავ-კარგიანობა. მისით განასხვავებს ადამიანი ბოროტს კეთილისაგან, ზედაპირულს არსებითისაგან, ბოროტისაგან შთაგონებულ ფანტაზიებს იმ სახეებისაგან, რომლებსაც ზეციური არქეტიპები მის შემოქმედებით წარმოსახვაზე აღბეჭდავენ.

განსჯის უნარის მეშვეობით ადამიანი უფრო ყურადღებითაა იმის მიმართ, რაც მასში ხდება და სწავლობს გულის დაცვას, უკეტავს რა კარს მტრის ცდუნებებსა და პროვოკაციებს. “შეინახე გული ყოველ შესანახავზე მეტად“ (იგავთა 4:21). როდესაც მართლმადიდებლურ სასულიერო ტექსტებში გულია ნახსენები, ის სრული ბიბლიური აზრით უნდა გავიგოთ. გული აღნიშნავს არა მხოლოდ მკერდის ქვეშ მოთავსებულ ფიზიკურ ორგანოს, არა უბრალოდ ემოციებსა და გრძნობებს, არამედ ადამიანის არსების სულიერ ცენტრს, პიროვნებას, შექმნილს ღმერთის ხატებად - მის უღრმეს და უჭეშმარიტეს მეს, შინაგან საუნჯეს, რომელშიც შესვლა მხოლოდ მსხვერპლის გაღებითა და სიკვდილითაა შესაძლებელი. ამგვარად, გული ძალიან მჭიდრო კავშირშია სულიერ ინტელექტთან, რომლის შესახებაც ადრე ვისაუბრეთ. გარკვეულ კონტექსტში ეს ორი ტერმინი თითქმის ერთმანეთის შემცვლელია. მაგრამ “გულს” ხშირად მეტი აზრობრივი დატვირთვა აქვს, ვიდრე “ინტელექტს”. “გულის ლოცვა” მართლმადიდებლურ ტრადიციაში ნიშნავს მთლიანად პიროვნების მიერ აღვლენილ ლოცვას, რომელიც მოიცავს მის ინტელექტს, გონებას, ნებას, გრძნობებსა და ფიზიკურ სხეულს.

გულის დაცვის არსებითი ასპექტია ბრძოლა ვნებების წინააღმდეგ. “ვნებაში” იგულისხმება არა მხოლოდ სექსუალური ჟინი, არამედ ნებისმიერი არაჯანსაღი მოთხოვნილება ან სწრაფვა, რომელიც ძალადობრივად ეუფლება სულს. ესენია: მრისხანება, შური, ნაყროვანება, სიძუნწე, ძალაუფლების ჟინი, სიამაყე და სხვა. Bმრავალი საეკლესიო მამა ვნებებს განიხილავს როგორც არსებითად ბოროტს, ანუ შინაგან დაავადებებს, რომლებიც უცხოა ადამიანის ჭეშმარიტი ბუნებისათვის. თუმცა ზოგიერთი მათგანისათვის უფრო პოზიტიური თვალსაზრისია მისაღები და ვნებებს განიხილავენ, როგორც დინამიკურ იმპულსებს, რომლებიც ადამიანში ღმერთმა ჩადო და ამიტომ მათი ძირი კეთილია, თუმცა ამჟამად ცოდვისაგან დამახინჯებული. ამ მეორე და უფრო ფაქიზ შეხედულებაში ჩვენი მიზანია არა ვნებების მოსპობა, არამედ მათი ენერგიების სხვაგვარად წარმართვა. უკონტროლო გააფთრება უნდა გარდაიქმნას სამართლიან აღშფოთებად, ბოროტი შური _ ჭეშმარიტებისათვის მოშურნეობად, სექსუალური ჟინი - ეროსად, რომლის მხურვალება წმინდაა. ვნებები კი არ უნდა მოიკლას, უნდა განიწმინდოს, კი არ აღმოიფხვრას, - გაიწრთვნას. ისინი უნდა გამოვიყენოთ პოზიტიურად და არა ნეგატიურად. საკუთარ თავსაც და სხვებსაც ვეუბნებით: კი არ “დათრგუნო”, არამედ “გარდაქმენი”.

ვნებების განწმენდის ამგვარი ძალისხმევა სულიერ დონეზეც უნდა განხორციელდეს და სხეულებრივზეც. სულიერ დონეზე ისინი ლოცვით, აღსარებისა და ზიარების საიდუმლოებებში რეგულარულად მონაწილეობით, წმ. წერილის ყოველდღიური კითხვით, გონების კეთილი აზრებით გამოკვებითა და სხვებისადმი სიყვარულით მსახურების პრაქტიკული მოქმედებით განიწმინდებიან. სხეულებრივ დონეზე კი, ყველაზე მეტად - მარხვით, თავშეკავებითა და ლოცვის დროს ხშირი მუხლმოდრეკით. მართლმადიდებელი ეკლესია აცნობიერებს, რომ ადამიანი არა ანგელოზი, არამედ სხეულისა და სულის ერთობაა და მიაჩნია, რომ სხეულებრივ მარხვას სულიერი ფასეულობა აქვს. ვმარხულობთ არა იმიტომ, რომ თავისთავად ჭამა-სმაში არის რაღაც არაწმინდა. პირიქით, საჭმელი და სასმელი ღმერთის ნაბოძებია, რომელიც სიხარულითა და მადლობით უნდა მივიღოთ. ვმარხულობთ არა იმიტომ, რომ გვეზიზღება ღმერთის მიერ ნაბოძები, არამედ იმის უკეთ გასააზრებლად, რომ ეს მართლაც საჩუქარია და ამგვარად გავნწმინდოთ ჩვენი საჭმელი და სასმელი, რომ ის სიხარბისადმი დაქვემდებარება კი აღარ იყოს, არამედ საღმრთო საიდუმლოება და ღმერთთან ერთობის საშუალება. Aამგვარად გაგებული ასკეტური მარხვა მიმართულია არა სხეულის, არამედ ხორცის წინააღმდეგ. მისი მიზანი არა დამანგრეველი, არამედ შემოქმედებითია, მან კი არ უნდა დააუძლუროს, არამედ უფრო სულიერი უნდა გახადოს სხეული.

საბოლოოდ, როგორც ევაგრე პონტოელი წერს, ღმერთის მადლით, ვნებების განწმენდას ადამიანი მიჰყავს აპატჰეია-მდე ანუ “უვნებელობამდე”, რაშიც ის გულისხმობს არა ინდიფერენტულობის ან უგრძნობელობის უარყოფით მდგომარეობას, რომელშიც ვეღარ ვგრძნობთ ცდუნებას, არამედ შინაგანი გამთლიანებისა და სულიერი თავისუფლების პოზიტიურ მდგომარეობას, რომელშიც აღარ ვექვემდებარებით საცდურს. შეიძლება აპატჰეია-ს საუკეთესო თარგმანი “გულის სიწმინდე” იყოს. ის აღნიშნავს არამყარიდან მყარ მდგომარეობაში, ორპირობიდან უბრალოებაში ანუ გულის სიწრფელეში, შიშისა და ეჭვის უმწიფარობიდან უმანკოებისა და ნდობის სიმწიფეში გადასვლას. ევაგრე პონტოელისათვის უვნებელობა და სიყვარული ერთმანეთთან განუყოფელ კავშირშია, მონეტის ორი სხვადასხვა მხარეა. თუ ჟინი გვაქვს, სიყვარული ვერ გვექნება. Uუვნებელობა ნიშნავს, რომ ეგოიზმი და უკონტროლო სურვილები ვეღარ ბატონობენ ჩვენზე და ამგვარად გვეძლევა ჭეშმარიტი სიყვარულის უნარი.

“უვნებელია” ის, ვისი გულიც იწვის ღმერთის, სხვა ადამიანების, ყველა ცოცხალი არსებისა და ღმერთის ყველა ქმნილების სიყვარულით. როგორც წმ. ისააკ ასური წერს:

“როდესაც ამგვარი გულის მქონე ადამიანი ქმნილებებზე ფიქრობს და მათ უყურებს, მისი თვალები ცრემლებით ივსება გულზე მოწოლილი უსაზღვრო თანაგრძნობისაგან. ამგვარი ადამიანის გული უფრო ნაზი ხდება და ვეღარ იტანს ნებისმიერ ქმნილებაზე მოწეული უმცირესი ტანჯვის გაგონებას ან დანახვასაც კი. ამიტომ უწყვეტად, ცრემლებით ლოცულობს ყველასათვის, უტყვი ცხოველებისათვისაც და ჭეშმარიტების მტრებისათვისაც. ღმერთს ევედრება, რომ დაიცვას და შეიწყალოს ისინი. ქვეწარმავლებისათვისაც კი ლოცულობს დიდი თანაგრძნობით, რომელიც განუწყვეტლივ აღიძვრება მის გულში ღმერთის მიბაძვით.”

ქმნილებიდან შემოქმედისაკენ

სულიერ გზაზე სვლის მეორე ეტაპი ბუნების ჭვრეტაა, უფრო ზუსტად კი ბუნების ჭვრეტა ღმერთში, ანუ ღმერთის ჭვრეტა ბუნების მეშვეობით. ამგვარად, მეორე ეტაპი მოსამზადებელია და საშუალებაა მესამე ეტაპზე გადასასვლელად: ღმერთის მიერ შექმნილი საგნების ჭვრეტით, მლოცველი ადამიანი თვით შემოქმედის ჭვრეტამდე მიდის. მეორე ეტაპი, ანუ პჰყსიკი, “ბუნების ჭვრეტა”, როგორც აღვნიშნეთ, აუცილებელი არ არის პრაკტიკი-ს მოსდევდეს, არამედ შეიძლება მისი თანადროული იყოს.

შეუძლებელია რაიმე სახის ჭვრეტა ნეპსის-ის ანუ მღვიძარების გარეშე. ვერ შევძლებთ ვერც ბუნებისა და ვერც ღმერთის ჭვრეტას, თუ არ ვისწავლით მთელი არსებით ყოფნას იქ, სადაც ვართ, აწმყო მომენტში და მოცემულ ადგილზე. შეჩერდი, შეხედე და უსმინე. ამგვარად იწყება ჭვრეტა. ის იწყება მაშინ, როდესაც ვახელთ როგორც ფიზიკურ, ასევე სულიერ თვალებს და ვიწყებთ გარემომცველი სამყაროს - ნამდვილი ანუ ღმერთის სამყაროს შემჩნევას. მჭვრეტელია ის, ვინც მოსეს მსგავსად, ცეცხლოვანი მაყვლის ბუჩქთან (გამოსვლათა 3:5) მდგომარე იხდის ფეხსაცმელებს, ანუ თავს განიძარცვავს გარესამყაროსთან გაშინაურების უგრძნობელობისა და მოწყენილობისაგან და აღიარებს, რომ ადგილი, სადაც დგას, წმინდაა. ბუნების ჭვრეტა ნიშნავს საკრალური სივრცისა და დროის განზომილებების გააზრებას. კონკრეტული მატერიალური ობიექტი თუ პიროვნება, ვისაც ვესაუბრებით, დროის კონკრეტული მომენტი - თითოეული წმინდაა, თავისებურად განუმეორებელი და ამიტომაც უსაზღვროდ ფასეული. თითოეულ მათგანს შეუძლია მარადიულობასთან დაგვაკავშიროს. Dროდესაც მგრძნობიარე ვხდებით ღმერთის მიერ შექმნილი, გარემომცველი სამყაროსადმი, უფრო მეტად ვიაზრებთ ჩვენში არსებულ ღმრთაებრივ სამყაროსაც. როდესაც ვიწყებთ ბუნების ღმერთში ხედვას, ვიწყებთ საკუთარი პიროვნების ადგილის ხედვასაც ბუნების წესრიგში და გააზრებას, თუ რას ნიშნავს იყო მიკროსამყარო და მედიატორი.

წინა თავებში აღვნიშნეთ, თუ რა არის ბუნების ამგვარი ჭვრეტის საღვთისმეტყველო საფუძველი. ღმერთის შეუქმნელი ენერგიები ყველაფერს გამსჭვალავენ და არსებობას უნარჩუნებენ. ამგვარად, ისინი თეოფანიებია, რომელთა მეშვეობითაც ღმერთის მყოფობა დასტურდება. თითოეულ საგანს აქვს თავისი შინაგანი პრინციპი, ანუ ლოგოსი, რომელიც მასში შემოქმედმა ლოგოსმა ჩანერგა და ამ ლოგოსი-ს მეშვეობით შევდივართ ურთიერთობაში ღმერთის ლოგოსთან. ღმერთი ყველაფერზე მაღლა და ყველაფრის მიღმაა და მაინც, როგორც შემოქმედი, ის ამავე დროს ყველაფერშიცაა - “პანენთეიზმი” და არა პანთეიზმი. მაშასადამე, ბუნების ჭვრეტა, ბლეიკის სიტყვებით რომ ვთქვათ, ნიშნავს “ჩვენს აღქმაში შესასვლელი კარების გაწმენდას”, როგორც ფიზიკურ, ასევე სულიერ დონეზე და ამგვარად ცნობას ღმერთის ენერგიებისა, ანუ ლოგოი-სა ყველაფერ იმაში, რაც მან შექმნა. ეს ნიშნავს, არა იმდენად ლოგიკური აზროვნებით, რამდენადაც სულიერი ინტელექტით აღმოჩენას იმისა, რომ მთელი სამყარო კოსმიური ცეცხლოვანი ბუჩქია, საღმრთო ცეცხლით ანთებული, მაგრამ მაინც არ შთანთქმული მისით.

ამგვარია ბუნების ჭვრეტის საღვთისმეტყველო საფუძველი, მაგრამ მას ზნეობრივი საფუძველიც სჭირდება. სულიერი გზის მეორე ეტაპზე ვერ წარვემატებით, თუ არა ვართ წარმატებული პირველ ეტაპზე, სათნოებებით ცხოვრებასა და მცნებების შესრულებაში. ბუნების ჭვრეტა, თუ მას არა აქვს “აქტიური ცხოვრების” მყარი საფუძველი, უბრალოდ ესთეტიკური ან რომანტიკული ხდება და ვერ ადის ჭეშმარიტად ნოეტიკურ ანუ სულიერ დონეზე. სამყაროს ღმერთში აღქმა შეუძლებელია, საფუძვლიანი სინანულისა და გონების განუწყვეტელი შეცვლის გარეშე.

ბუნების ჭვრეტას ორი ურთიერთშესაბამისი ასპექტი აქვს. პირველია, კონკრეტული საგნების, პიროვნებებისა და მომენტების “თავისებურების” დაფასება. თითოეულ ქვაში, ფოთოლში, ბალახის ღერში, ბაყაყსა და ადამიანის სახეში უნდა ვხედავდეთ იმას, რაც ის ჭეშმარიტად არის, მთელი მისი განხვავებულობითა და არსების მრავალფეროვნებით. “ჭეშმარიტი მისტიკურობა”, – წერს ოლივიე კლემანი, – “ჩვეულებრივში არაჩვეულებრივის აღმოჩენაა.” არც ერთი არსება არ არის უმნიშვნელო ან საზიზღრობა, რადგან თითოეულს, როგორც ღმერთის ქმნილებას, თავისი უნიკალური ადგილი აქვს ქმნილების წესრიგში. მხოლოდ ცოდვაა საძულველი და ბანალური, ისევე როგორც დაცემული და ცოდვილი ტექნოლოგიების პროდუქციის უმეტესობა. მაგრამ, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ცოდვას არსება არა აქვს და მისი ნაყოფებიც, მიუხედავად მათი აშკარა სიძლიერისა და დამანგრეველი ძალისა, ასევე თანაზიარნი არიან ამ არარსებობისა.

ბუნების ჭვრეტის მეორე ასპექტია, ვხედავდეთ ყველა საგანს, პიროვნებასა და მომენტს, როგორც ღმერთის ნიშნებსა და საიდუმლოებებს. სულიერი ხედვით უნდა ვხედავდეთ არა მხოლოდ თითოეული საგნის გარეგნულ მოხაზულობას, რომელიც თავისი განსაკუთრებული არსების მთელი ბრწყინვალებით გამოირჩევა, არამედ, ამავე დროს, თითოეულ საგანს _ როგორც გამჭვირვალეს, რომელშიც და რომლითაც უნდა დავინახოთ შემოქმედი. როდესაც თითოეული ქმნილების უნიკალურობას აღმოვაჩენთ, იმასაც დავინახავთ, თუ როგორ უთითებენ ისინი თავის მიღმა, შემოქმედისაკენ. ამგვარად, ჰაინრიხ სოიზეს სიტყვებით რომ ვთქვათ, ვსწავლობთ გარეგნულში შინაგანის დანახვას: “მისთვის, ვისაც შეუძლია გარეგნულში შინაგანის დანახვა, შინაგანი უფრო შინაგანია, ვიდრე იმისათვის, ვისაც შეუძლია, რომ შინაგანი მხოლოდ შინაგანში დაინახოს.”

ბუნების ჭვრეტის სწორედ ეს ორი ასპექტია ხაზგასმული ჯორჯ ჰერბერტის პოემაში “ელექსირი” (The Elixir):

მასწავლე ჩემო ღმერთო და მეუფეო,
როგორ გხედავდე ყველაფერში,
და რომ ყველაფერი, რასაც ვაკეთებ,
შენთვის გავაკეთო.

ადამიანი, რომელიც შუშას უყურებს,
მისი მზერა შეიძლება მასში დარჩეს,
და თუ სურს, რომ მზერა შუშას გასცდეს,
მაშინ ზეცას აღმოაჩენს.

შუშის ხედვა ნიშნავს თითოეული საგნის “თავისებურების”, მისი არსების სიღრმის აღქმას, ხოლო შუშაში გახედვა და ზეცის “აღმოჩენა” კი ნიშნავს ღმერთის მყოფობის დანახვას ამ საგანში და მაინც, მის მიღმა. სამყაროს ხედვის ეს ორი გზა ერთმანეთს ადასტურებს და ავსებს. ქმნილებას მივყავართ ღმერთისაკენ და ღმერთი კი კვლავ ქმნილებასთან გვაგზავნის, როდესაც გვაძლევს უნარს დავინახოთ ბუნება ისეთი, როგორსაც მას სამოთხეში მყოფი ადამი ხედავდა. Yყოველი ქმნილების ღმერთში ხედვისას, მათ ისეთი სიცხადე ენიჭებათ, როგორიც სხვაგვარად არასოდეს ექნებოდათ.

არ უნდა შემოვსაზღვროთ ღმერთის სამყაროში მყოფობა მხოლოდ “საღმრთო” საგნებისა და სიტუაციების არეალით, ხოლო სხვა ყველაფრისათვის კი “სეკულარულის” დარქმევით. ყველა საგანი უნდა განვიხილოთ როგორც არსობრივად წმინდა, როგორც ღმერთის ნაბოძები და მასთან ერთობის საშუალება. თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ უნდა მივიღოთ დაცემული სამყაროს მიერ შემოთავაზებული პირობები, რაც თანამედროვე დასავლეთში, “სეკულარული ქრისტიანობის” სამწუხარო შეცდომაა. ყველა საგანი მართლაც წმინდაა თავისი ჭეშმარიტი, უშინაგანესი არსით, მაგრამ ჩვენი ურთიერთობა ღმერთის ქმნილებასთან პირველქმნილი და პიროვნული ცოდვითაა დამახინჯებული და თუ გული არა გვაქვს განწმენდილი, არ უნდა დავიწყოთ საგნების არსობრივი სიწმინდის ხელახალი აღმოჩენა. საკუთარი ეგოს უარყოფისა და ასკეტური წრთვნის გარეშე ვერ დავადასტურებთ სამყაროს ჭეშმარიტ მშვენიერებას. ამიტომაა, რომ სინანულის გარეშე შეუძლებელია ნამდვილი ჭვრეტითი მდგომარეობის მიღწევა.

ბუნების ჭვრეტა ნიშნავს ღმერთის დანახვას არა მხოლოდ თითოეულ საგანში, არამედ თითოეულ პიროვნებაშიც. როდესაც პატივს მივაგებთ წმინდა ხატებს ეკლესიასა და სახლში, უნდა დავფიქრდეთ იმაზე, რომ თითოეული კაციცა და ქალიც ღმერთის ცოცხალი ხატია. “რაოდენი უყავთ ერთსა ამას მცირეთაგანსა ძმათა ჩემთასა, იგი მე მიყავით“ (მათე 25:40). იმისათვის, რომ ვიპოვოთ ღმერთი, არ არის საჭირო დავტოვოთ ამსოფლიური ცხოვრება, განვერიდოთ სხვა ადამიანებს და ჩავიძიროთ რაღაც მისტიკურ ვაკუუმში. პირიქით, ყველა ადამიანიდან, ვისაც ცხოვრებაში ვხვდებით, ქრისტე შემოგვცქერის. როდესაც ვაღიარებთ მის ყველგან და ყველაფერში მყოფობას, ჩვენი სხვებისადმი პრაქტიკული მსახურება ლოცვითი გახდება.

ჭვრეტის უნარი იშვიათ და მაღალ ნიჭადაა მიჩნეული და მართლაც ასეა, როდესაც სრულყოფილ ჭვრეტაზეა საუბარი. ჭვრეტითი დამოკიდებულების მარცვლები კი ყველა ჩვენგანშია. ამ წუთიდანვე შეგვიძლია დავიწყოთ ქვეყნად სიარული იმ შეგნებით, რომ ეს ღმერთის სამყაროა და ყველაფერ იმით, რასაც ვხედავთ და ვეხებით, ყველა ადამიანის მეშვეობით ღმერთს ვუახლოვდებით. რაც არ უნდა ემოციური და არასრულყოფილი იყოს ჩვენი ამგვარი დამოკიდებულება, ის მაინც ნიშნავს, რომ მჭვრეტელობის გზაზე ვდგავართ.

ბევრ ადამიანს, რომლებიც თვლიან, რომ ხატოვანი წარმოდგენების გარეშე მდუმარე ლოცვა მათ შესაძლებლობებს აღემატება და რომლებისთვისაც წმინდა წერილში ან ლოცვების წიგნში ამოკითხული ნაცნობი ფრაზები მოსაწყენი და მშრალი გამხდარა, შეუძლიათ თავიანთი შინაგანი ცხოვრება ბუნების ჭვრეტის საშუალებით განაახლონ. როდესაც ღმერთის სიტყვას ქმნილების წიგნში ვკითხულობთ და ყველაფერში მის ხელწერას ვხედავთ, წმინდა წერილისა და ლოცვების წიგნის კითხვისას, კარგად ნაცნობ ფრაზებში ახალთახალ აზრობრივ სიღრმეებს აღმოვაჩენთ. ასე რომ, ბუნება და წმინდა წერილი ერთმანეთს ავსებენ. წმ. ეფრემ ასური წერს:

საითაც არ უნდა გაიხედო, ყველგან ღმერთის სიმბოლოა;
რაც არ უნდა წაიკითხო, მის სახეებს აღმოაჩენ. . .
შეხედე და დაინახავ თუ როგორაა ბუნება და წმინდა წერილი ერთმანეთთან დაკავშირებული. . .
ვაქოთ უფალი ბუნებისათვის,
ვადიდოთ უფალი წმინდა წერილისათვის.

სიტყვებიდან სიჩუმემდე

რაც უფრო მეტად ჭვრეტს ადამიანი ღმერთს ბუნებაში, მით მეტად იაზრებს, რომ ღმერთი ბუნებაზე მაღლა და მის მიღმაა, ყველაფერში ღმერთის მოქმედების კვალს ხედავს და ამბობს: “ესეც შენ ხარ და მაინც არ ხარ შენ.” ასე რომ, ღმერთის შეწევნით, სულიერ გზაზე სვლის მეორე ეტაპს ადამიანი მესამე ეტაპისაკენ მიჰყავს, სადაც არა მხოლოდ ქმნილებების მეშვეობით იცის ღმერთი, არამედ უშუალო ერთობაშია მასთან.
მართლმადიდებლურ ტრადიციაში, სულიერი გზის ერთი ეტაპიდან მეორეზე გადასვლა ლოცვით ცხოვრებაში აპოფატიკური მიდგომის გამოყენებით ხდება. წმინდა წერილში, ლიტურგიკულ ტექსტებსა და ბუნებაში ღმერთის სახელის აღმნიშვნელი უამრავი სიტყვა, სახე და სიმბოლოა. მართლმადიდებლური სწავლების მიხედვით, ამ სიტყვებს, სახეებსა და სიმბოლოებს სრული დატვირთვა უნდა მივანიჭოთ და ლოცვის დროს ყურადღება მათზე გავამახვილოთ. მაგრამ, რადგან ისინი ცოცხალი ღმერთის შესახებ სრულ ჭეშმარიტებას ვერასოდეს გვაუწყებენ, სასურველია მტკიცებითი, ანუ კატაფატური ლოცვა აპოფატიკური ლოცვით გავაწონასწოროთ. როგორც ევაგრე პონტოელი წერს, “ლოცვა ფიქრების უკუგდებაა”, რაც, რა თქმა უნდა, ლოცვის სრულყოფილ განმარტებად ვერ ჩაითვლება, მაგრამ ისეთ ლოცვას ნიშნავს, რომელსაც ადამიანი სულიერი გზის მეორე ეტაპიდან მესამისაკენ მიჰყავს. როდესაც მლოცველი ყოველგვარ ადამიანურ სიტყვებსა და აზრებს მიღმა მყოფი მარადიული ჭეშმარიტებისაკენ იწვდენს ხელს, ღმერთისაგან საპასუხო მოქმედებას ელოდება არა ღმერთზე ან მასთან საუბრით, არამედ მოსმენით. “მოიცალეთ და გულისხმა-ყავთ, რამეთუ მე ვარ ღმერთი“ (ფსალმ. 45:10).

ამგვარ შინაგან მდუმარებას ბერძნულად hesychia ეწოდება, ხოლო მას კი, ვინც მდუმარე ლოცვითი მდგომარეობის მიღწევისათვის იღწვის - ისიქასტი. hesychia შინაგან სიმშვიდესთან შეერთებულ კონცენტრაციას ნიშნავს. ეს მხოლოდ მეტყველებისა და გარეგნული მოქმედების შეწყვეტის მდგომარეობა არ არის. პოზიტიური გაგებით hesychia ღმერთის სიყვარულისადმი ადამიანის გულის გახსნას ნიშნავს. ცხადია, რომ ადამიანების უმეტესობისათვის, თუ ყველასთვის არა, hesychia არ არის მუდმივი მდგომარეობა. მდუმარე ლოცვასთან ერთად ისიქასტი ლოცვის სხვა ფორმებსაც იყენებს, მონაწილეობს საერთო ლიტურგიკულ მსახურებაში, კითხულობს წმინდა წერილს და იღებს ეკლესიის წმინდა საიდუმლოებებს. აპოფატიკური ლოცვა კატაფატიკურთან თანაარსებობს და ისინი ერთმანეთს აძლიერებენ. უარყოფისა და მტკიცების გზები არა ალტერნატიული, არამედ ურთიერთშემავსებელია.

როგორ შევწყვიტოთ საუბარი და დავიწყოთ მოსმენა? ლოცვის სწავლის პროცესში ეს ყველაზე რთული მისაღწევია. თითქმის უსარგებლო იქნება საკუთარ თავს ვუთხრათ: “ნუ ფიქრობ”, რადგან აზროვნების შეჩერება მხოლოდ ძალისხმევის დაძაბვით შეუძლებელია. მარადმოუსვენარი გონება ჩვენგან გარკვეული დავალების მიცემას მოითხოვს, რათა მისი მუდმივად აქტივობის მოთხოვნილება დაკმაყოფილდეს. თუ ჩვენი სულიერი სტრატეგია მთლიანად ნეგატიურია ანუ, თუ ვცდილობთ ყველა ცნობიერი აზრის თავიდან მოშორებას და მათ მაგივრად გონებას სამოქმედოდ არაფერს ვაწოდებთ, მოსალოდნელია, რომ ეს საბოლოოდ ბუნდოვან წარმოსახვებამდე მიგვიყვანს. გონებას სჭირდება სამუშაო, რომლითაც დაკავდება და ამავე დროს საშუალება ექნება თავის მიღმა, მდუმარებაში გადავიდეს. მართლმადიდებლურ ისიქასტურ ტრადიციაში გონების ამგვარი სამუშაო მოკლე, “ისრისებური ლოცვის” ხშირი გამეორებაა. მოკლე ლოცვის ყველაზე გავრცელებული ფორმაა იესოს ლოცვა: უფალო იესო ქრისტე, ძეო ღვთისაო, შემიწყალე მე ცოდვილი.

გვასწავლიან, რომ როდესაც იესოს ლოცვას წარმოვთქვამთ, რამდენადაც შესაძლებელია, მოვერიდოთ რაიმე კონკრეტული სახის ან სურათის წარმოდგენას. როგორც წმ. გრიგოლ ნოსელი წერს, “სიძე აქ არის, მაგრამ უხილავია.” იესოს ლოცვა ქრისტეს ცხოვრების სხვადასხვა შემთხვევაზე წარმოსახვითი მედიტაციების ფორმა არ არის. მაგრამ, როდესაც წარმოსახვებს უარვყოფთ, ყურადღების კონცენტრაცია სიტყვებზე ან, უფრო სწორად, მათში უნდა მოვახდინოთ. იესოს ლოცვა მაგიური ფორმულა კი არ არის, არამედ ღრმა აზრის მქონე ფრაზა, სხვა პიროვნებისადმი მიმართული ვედრებაა. მისი მიზანი არა მოდუნება, არამედ სიფხიზლე და მზადყოფნა, არა თვლემისაგან გამოღვიძება, არამედ ცოცხალი ლოცვაა. ასე რომ, იესოს ლოცვა არა მექანიკურად, არამედ შინაგანი მიზანმიმართულობითა და ამავე დროს დაუძაბავად, ძალდაუტანებლად, არასაჭირო ხაზგასმის გარეშე უნდა წარმოითქვას. ჩვენი ლოცვითი ცხოვრება ფხიზელი და მიზანმიმართული უნდა იყოს და არა მოდუნებული: თუმცა, არც ისე უნდა დაიჭიმოს, რომ სადმე გაწყდეს.

იესოს ლოცვის წარმოთქმის სამ დონეს ანუ ხარისხს გამოარჩევენ. პირველია “ბაგისმიერი” ანუ სიტყვიერი ლოცვა. მეორე ეტაპზე ის შინაგანი, “ინტელექტის” ანუ გონების ლოცვა ხდება. საბოლოოდ კი ინტელექტი გულში “შთახდება”, უერთდება მას და გონების ლოცვად, “გულის ლოცვად” ან, უფრო ზუსტად, “ინტელექტის ლოცვად გულში” Gგადაიქცევა. ამ დროს იესოს ლოცვა მთლიანად პიროვნების ლოცვაა: არა რასაც ვფიქრობთ ან ვამბობთ, არამედ რაც ვართ, რადგან სულიერი გზის უმაღლესი მიზანი არის არა პიროვნება, ვინც დრო და დრო ლოცულობს, არამედ ვინც თვითონ არის ლოცვა. Aიესოს ლოცვის წარმოთქმის პირველ ეტაპზე მას ვასრულებთ, როგორც კონკრეტული ლოცვითი მოქმედებების წყებას, მაგრამ მისი საბოლოო მიზანი მლოცველ ადამიანში ისეთი უწყვეტი ლოცვითი მდგომარეობის დამყარებაა, რომელიც მაშინაც კი გრძელდება, როდესაც ადამიანი სხვა საქმითაა დაკავებული.

ამგვარად, იესოს ლოცვა, სხვა ნებისმიერი ლოცვის მსგავსად, პირველ ეტაპზე მხოლოდ სიტყვიერად წარმოთქმული ლოცვაა, მაგრამ ერთი და იმავე მოკლე ფრაზის რიტმული გამეორება, მისი შემადგენელი სიტყვების სიმარტივის გამო, ისიქასტს შეაძლებინებს ყოველგვარი მეტყველებისა და სახეების მიღმა გავიდეს და ღმერთის საიდუმლოებაში შევიდეს. Aამგვარად, ღმერთის შეწევნით, იესოს ლოცვა გადადის მდგომარეობაში, რომელსაც დასავლელი მწერლები “მოსიყვარულე ყურადღების ლოცვას” ანუ “მარტივი მზერის ლოცვას” უწოდებენ. ასეთი ლოცვის დროს სული ღმერთში განისვენებს, მლოცველის წარმოსახვაში სახეების, იდეებისა და გრძნობების მუდმივად ცვალებადობის გარეშე. შემდგომ ეტაპზე ისიქასტის ლოცვა უკვე აღარ არის მისი საკუთარი ძალისხმევის შედეგი და ხდება, ყოველ შემთხვევაში დრო და დრო მაინც ისეთი, როგორსაც მართლმადიდებელი მწერლები “თვით-მოქმედს” და დასავლელი მწერლები კი “შთაგონებულს” უწოდებენ. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ის აღარ არის “ჩემი” ლოცვა, არამედ მეტ-ნაკლები ზომით ქრისტეს ლოცვაა ჩემში.

მაინც არ უნდა წარმოვიდგინოთ, რომ ბაგეებით ლოცვიდან მდუმარეზე, ანუ “აქტიურიდან” “თვით-მოქმედზე” გადასვლა სწრაფად და იოლად ხდება. “პილიგრიმის ჩანაწერების” (Записки Странника) უცნობ ავტორს უწყვეტი “თვითმოქმედი” ლოცვა იესოს სახელის მხოლოდ რამდენიმე კვირის განმავლობაში მოხმობის შემდეგ მიენიჭა, მაგრამ ეს შემთხვევა უკიდურესი გამონაკლისია და ნიმუშად არ გამოდგება. ჩვეულებრივ, მათ, რომლებიც იესოს ლოცვას წარმოთქვამენ, დრო და დრო, ღმერთისაგან მოულოდნელად ენიჭებათ “სულიერი აღმაფრენის” მომენტები, როდესაც ლოცვის სიტყვები უკანა პლანზე გადაინაცვლებს ან სრულიად ქრება და მათ ნაცვლად მლოცველს ღმერთის მყოფობისა და სიყვარულის უშუალო განცდა ეუფლება. თუმცა ადამიანების უმრავლესობისათვის ამგვარი განცდა მხოლოდ მეყსეული გაელვებაა და არა განგრძობითი მდგომარეობა. ნებისმიერ შემთხვევაში ძალიან არაბრძნული იქნება ხელოვნური საშუალებებით შევეცადოთ იმის მიღწევას, რისი მიღებაც მხოლოდ ღმერთის უშუალო მოქმედების შედეგადაა შესაძლებელი. წმინდა სახელის მოხმობის დროს მთელი ჩვენი ძალისხმევის კონცენტრაცია ლოცვის სიტყვების წარმოთქმაზე უნდა მოვახდინოთ. სხვაგვარად, შინაგანი, უსიტყვო ლოცვის მიღწევის მცდელობისას შეიძლება აღმოჩნდეს, რომ სინამდვილეში კი არ ვლოცულობთ, არამედ უბრალოდ მთვლემარე მდგომარეობაში ვსხედვართ. მოდით, ყური ვუგდოთ წმ. იოანე კიბისაღმწერლის რჩევას: “გონება ლოცვის სიტყვებში მოაქციეთ”. დანარჩენს კი ღმერთი გააკეთებს, მაგრამ თავისებურად და თავის დროს.

ღმერთთან ერთობა

საღვთისმეტყველო განსჯასა თუ ლოცვით ცხოვრებაში Aაპოფატიკური მეთოდის გამოყენება, ერთი შეხედვით, უარყოფითი ხასიათისაა, მაგრამ მისი საბოლოო მიზანი უკიდურესად პოზიტიურია. გონებაში წარმოქმნილი სხვადასხვა აზრებისა და სახეების უკუგდებას მივყავართ არა აზრობრივი სიცარიელისაკენ, არამედ სისავსისაკენ, რომელიც ყველაფერ იმას აღემატება, რაც ადამიანის გონებამ შეიძლება წარმოიდგინოს ან გამოხატოს. უარყოფის გზა შეიძლება შევადაროთ არა იმდენად ხახვის გაფცქვნის, რამდენადაც ქანდაკების გამოთლის პროცესს. ხახვის გაფცქვნისას მას თანდათანობით ვაცლით ფენებს მანამ, საბოლოოდ ხელში აღარაფერი შეგვრჩება. მოქანდაკე კი, მარმარილოს ქვის გამოთლისას, მისთვის ზედმეტი ნაწილების მოცილებით ანუ უარყოფით, დადებით შედეგს იღებს. Mგამოქანდაკების შედეგად ნატეხების უწესრიგო გროვას კი არ ტოვებს, არამედ ქვის მტვრევის აშკარად დამანგრეველი მოქმედებით საბოლოოდ მასში ცხად ფორმას გამოაჩენს.

სწორედ ასე ხდება ლოცვით ცხოვრებაში აპოფატიკური მიდგომის გამოყენების დროსაც. უარვყოფთ იმისათვის, რომ დავადასტუროთ. რაიმეს არყოფნაზე იმიტომ ვსაუბრობთ, რომ მისი ყოფნა დავადასტუროთ. უარყოფის გზა უმაღლესი დადასტურების გზა აღმოჩნდება. სიტყვებისა და აზრების უკუგდება საწყისი მდგომარეობა და იმპულსია საღმრთო საიდუმლოებაში გადასასვლელად. თავისი ჭეშმარიტი და სრული აზრით, აპოფატიკურ ღვთისმეტყველებას არმყოფობისაკენ კი არ მივყავართ, არამედ მყოფობისაკენ, არა აგნოსტიციზმისაკენ, არამედ სიყვარულის ერთობისაკენ. ამგვარად, აპოფატიკური ღვთისმეტყველება ბევრად აღემატება სიტყვიერ სავარჯიშოს, რომლის საშუალებითაც პოზიტიურ განცხადებებს უარყოფებით ვაწონასწორებთ. მისი მიზანია პიროვნულ ღმერთთან პირისპირ შესახვედრად წაგვიძღვეს, ვინც უსასრულოდ აღემატება ყველაფერ იმას, რისი თქმაც მის შესახებ შეგვიძლია, ნეგატიურისაც და პოზიტიურისაც.

სიყვარულის ერთობა, რომელიც აპოფატიკური მიდგომის მიზანია, ღმერთთან ერთობაა მის ენერგიებში და არა არსში. თუ გავითვალისწინებთ წმ. სამებისა და განკაცების შესახებ ადრე თქმულს, შესაძლებელია გავარჩიოთ ერთობის სამი სხვადასხვა სახე:

პირველია არსით ერობა, რომელიც წმ. სამების სამ პირს შორისაა: მამა, ძე და სულიწმინდა “ერთარსნი” არიან, Mმაგრამ ღმერთსა და წმინდანებს შორის ერთობა ამისგან განსხვავებულია. წმინდანები, თუმცა “გაღვთიურებულები” და “განღმრთობილები” არიან, წმ. სამების დამატებითი წევრები არ ხდებიან. ღმერთი ღმერთად რჩება, ხოლო ადამიანი კი – ადამიანად. ადამიანი მადლისმიერ განიღმრთობა და არა არსით. შემოქმედსა და ქმნილებას შორის განსხვავება კი უცვლელი რჩება: ორმხრივი სიყვარული მათი დამაკავშირებელი ხიდია, მაგრამ ამ განსხვავებას არ სპობს. რაც არ უნდა ახლოს მივიდეს ღმერთი ადამიანთან, მაინც მუდამ “სრულიად სხვად” რჩება.

მეორეა ჰიპოსტასური ანუ პიროვნული ერთობა, რომელიც განკაცებული ქრისტეს საღმრთო და ადამიანურ ბუნებას შორისაა: ღმრთაებრივი და კაცობრივი ბუნება ქრისტეში იმგვარადაა შეერთებული, რომ ისინი შეადგენენ ანუ ეკუთვნიან ერთ პიროვნებას. Aაქაც უნდა ითქვას, რომ ღმერთსა და წმინდანებს შორის ერთობა არც ასეთი სახისაა. ღმერთსა და ადამიანის სულს შორის მისტიკურ ერთობაში ორი პიროვნებაა და არა ერთი (ანუ, უფრო ზუსტად, ოთხი პიროვნებაა: ერთი ადამიანი პიროვნება და წმინდა და განუყოფელი სამების სამი საღმრთო პიროვნება). ეს “მე-შენ” ურთიერთობაა, სადაც “შენ” მაინც “შენ” რჩება, რაც არ უნდა მოიუახლოვდეს მას “მე”. წმინდანები საღმრთო სიყვარულის უფსკრულში არიან ჩაფლულები და არა მისით შთანთქმულნი. “გაქრისტევება” არ ნიშნავს გაქრობას. Mმომავალ იმქვეყნიურ ცხოვრებაში ღმერთი “ყოვლად ყოველსა შინაა” (1 კორ. 15:28) და მაინც, “პეტრე პეტრეა, პავლე პავლე, ხოლო ფილიპე კი ფილიპე. თითოეული მათგანი საკუთარ ბუნებასა და პიროვნულ ვინაობას ინარჩუნებს, მაგრამ ამავე დროს თითოეული სულიწმინდითაა აღვსილი” (წმ. მაკარი დიდის ჰომილიები).

რადგან ღმერთსა და მის მიერ შექმნილ ადამიანს შორის ერთობა არც არსითაა და არც ჰიპოსტასით, გვრჩება ერთობის მესამე სახე ანუ ენერგიებით ერთობა. წმინდანები არ ხდებიან არც არსით და არც პიროვნულად ერთნი ღმერთთან, არამედ მონაწილეობენ ღმერთის ენერგიებში ანუ მის ცხოვრებაში, ძალაში, მადლსა და დიდებაში. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ენერგიები არ უნდა იყოს “ობიექტივიზებული” ან მიჩნეული როგორც ღმერთსა და ადამიანს შორის შუამავალი, როგორც “საგანი” ან ძღვენი, რომელსაც ღმერთი ანიჭებს თავის ქმნილებას. ენერგიები ჭეშმარიტად თვით ღმერთია და მაინც არა ისე, როგორც ღმერთი არსებობს თავის თავში, მის შინაგან ცხოვრებაში, არამედ, როგორც ის გვიცხადებს თავს მის ყოვლისმომცველ სიყვარულში. ვინც ღმერთის ენერგიებში მონაწილეობს, რამდენადაც ქმნილი არსებისათვისაა შესაძლებელი, თვით ღმერთს ხვდება პირისპირ, სიყვარულის უშუალო და პიროვნული ერთობით. ადამიანის მონაწილეობა ღმერთის ენერგიებში და არა არსში, ნიშნავს, რომ ღმერთსა და ადამიანს შორის უნდა იყოს ერთობა, მაგრამ არა შერევნა. ეს ნიშნავს, რომ ღმერთთან დაკავშირებით პირდაპირ და ემფატიკურად ვადასტურებთ _ “მისი ცხოვრება ჩემია” და ამავე დროს უარვყოფთ პანთეიზმს. ვადასტურებთ ღმერთის ჩვენთან ახლოს ყოფნას და ამავე დროს ვაცხადებთ, რომ ის სხვაა.

სიბნელე და სინათლე

ყოველგვარ ადამიანურ წარმოდგენაზე აღმატებულ “ენერგიებით ერთობის” შესახებ წმინდანები ძალაუნებურად პარადოქსისა და სიმბოლოების ენაზე საუბრობენ. რადგან ადამიანის მეტყველება ისეა მოწყობილი, რომ გამომსახველად მხოლოდ სივრცესა და დროში არსებულის აღწერა შეუძლია, ამიტომ ღმერთთან ენერგიებით ერთობას ამომწურავად ვერ აღწერს, ხოლო რაც შეეხება უსასრულოსა და მარადიულს, აქ ადამიანის მეტყველებას მითითების ან გადაკრულად მინიშნების მეტი არაფერი შეუძლია.

ორი უმთავრესი “ნიშანი” ან სიმბოლო, რომელსაც ეკლესიის მამები ღმერთთან მიმართებაში იყენებენ, სიბნელე და სინათლეა. ეს, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს, რომ ღმერთი ან სინათლეა, ან სიბნელე, არამედ მხოლოდ იგავებითა და ანალოგიებით საუბარია. Mმისტიკოსი საეკლესიო მწერლები შეიძლება “ღამისა” და “მზის” მწერლებად დავყოთ იმის მიხედვით, თუ რომელ “სიმბოლოებს” ანიჭებენ უპირატესობას. წმ. კლიმენტი ალექსანდრიელი, წმ. გრიგოლ ნოსელი და წმ. დიონისე არეოპაგელი უპირატესობას სიბნელის “სიმბოლოს” ანიჭებენ, ხოლო ორიგენე, წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი, ევაგრე პონტოელი, წმ. მაკარი დიდი, წმ. სვიმეონ ახალი ღვთისმეტყველი და წმ. გრიგოლ პალამა კი უმთავრესად სინათლის “სიმბოლოს” იყენებენ.

“სიბნელის” ენა, რომელიც ღმერთთან მიმართებაში გამოიყენება, სინას მთაზე მოსეს ყოფნის ბიბლიური თხრობიდან იღებს სათავეს, სადაც წერია, რომ ის შევიდა “წყუდიადში” სადაც იყო ღმერთი (გამოსვლათა 20:21). აღსანიშნავია, რომ ამ ციტატაში ის კი არ წერია, რომ ღმერთი სიბნელეა, არამედ რომ ის მყოფობს სიბნელეში ანუ სიბნელე აღნიშნავს არა ღმერთის არყოფნას ან არარეალურობას, არამედ ადამიანის გონების უუნარობას, ჩასწვდეს ღმერთის შინაგან ბუნებას. სიბნელე ჩვენშია და არა ღმერთში.

U”სინათლის” ენა ემყარება წმ. იოანე ღვთისმეტყველის ფრაზას “ღმერთი ნათელ არს და ბნელი არა არს მის თანა არცა ერთ” (1 იოანე 1:5). ღმერთი _ როგორც ნათელი, ყველაზე მეტად თაბორის მთაზე ქრისტეს ფერისცვალებისას ცხადდება, როდესაც “გაბრწყინდა პირი მისი, ვითარცა მზე, ხოლო სამოსელი მისი იქმნა სპეტაკ, ვითარცა ნათელი“ (მათე 17:2). საღმრთო ნათელი, რომელიც უფლის სამმა მოწაფემ და ასევე ლოცვის დროს მრავალმა წმინდანმაც იხილა, სხვა არაფერია, თუ არა ღმერთის შეუქმნელი ენერგიები. შეიძლება ითქვას, რომ თაბორის ნათელი არც ფიზიკური და შექმნილი ნათელია და არც წმინდად მეტაფორული “ინტელექტის ნათელი”. მიუხედავად არამატერიალურობისა, ის მაინც ობიექტურად არსებული რეალობაა. შეუქმნელი ენერგიების აღწერა, მათი ღვთაებრივი წარმომავლობის გამო ჩვენს ადამიანურ ძალებს აღემატება და “ნიშნებისა” და სიმბოლოების ენის გამოყენებით მათ “ნათელს” ვუწოდებთ. ეს არ ნიშნავს, რომ თავისთავად ენერგიები სიმბოლურია. ისინი ნამდვილად არსებობენ, მაგრამ მათი სიტყვიერი აღწერა შეუძლებელია. მათთან მიმართებაში ტერმინ “ნათელის” გამოყენება ყველაზე ნაკლებ მცდარია, მაგრამ პირდაპირი მნიშვნელობით ის მაინც არ უნდა გავიგოთ.

მიუხედავად იმისა, რომ ღვთაებრივი ნათელი არაფიზიკურია, ადამიანს შეუძლია მისი ფიზიკური თვალებით დანახვა, მაგრამ მხოლოდ მაშინ, როდესაც მისი გრძნობები საღმრთო მადლითაა გარდაქმნილი. თვალები ნათელს აღქმის ბუნებრივი ძალებით კი არ ხედავს, არამედ ადამიანში მოქმედი სულიწმინდის ძალით.

”ადამიანის სხეული მის სულთან ერთად განიღმრთობა” (წმ. მაქსიმე აღმსარებელი). ის, ვინც საღმრთო ნათელს ხედავს, სულ უფრო მეტად იმსჭვალება მისით ისე, რომ სხეულიც კი ანათებს იმ დიდებით, რომელსაც ჭვრეტს. ადამიანი თვითონ ხდება ნათელი. ვლადიმირ ლოსკი მხოლოდ გადატანითი მნიშვნელობით არ წერდა შემდეგ სიტყვებს: “ქრისტიანები, მათ გულში სულიწმინდის მიერ ანთებული მადლის ცეცხლით ანათებენ ისე, როგორც სანთელი - უფლის წინაშე”. წმ. მაკარი დიდის ჰომილიებიც ადასტურებენ ადამიანის სხეულის ფერისცვალებას:

“ზუსტად ისევე, როგორც უფლის სხეული განდიდდა მთაზე ასვლისას და ღმერთის დიდებასა და უსასრულო ნათელში ფერისცვალებისას, ასევე წმინდანების სხეულებიც განდიდდებიან და ელვასავით ანათებენ. . . “დიდებაი რომელი მომეც მე, მივეც მათ “ (იოანე 17:22). ისევე, როგორც მრავალი კანდელი ერთი ალისაგან ინთება, ასევე წმინდანების სხეულები, რომლებიც ქრისტეს სხეულის წევრები არიან, უნდა გახდნენ ის, რაც ქრისტეა და სხვა არაფერი. . . ჩვენი ადამიანური ბუნება გარდაიქმნება ღმერთის ძალად და აინთება როგორც ცეცხლი და ნათელი.”

ამგვარი სხეულებრივი განდიდების მრავალი მაგალითია როგორც დასავლეთ, ასევე აღმოსავლეთის ეკლესიის წმინდანების ცხოვრებაში, როდესაც მოსე სინას მთის წყვდიადიდან ჩამოვიდა, მისი სახე ისე ანათებდა, რომ მას თვალი ვერავინ გაუსწორა და იძულებული გახდა სხვებთან საუბრის დროს სახე დაეფარა (გამოსვლ. 34:29-35). U”უდაბნოს მამების გამონათქვამებში” წერია, თუ როგორ შეიხედა აბბა არსენის მოწაფემ მისი კელიის ფანჯარაში და დაინახა, რომ აბბა იყო “როგორც ცეცხლის ალი”. Aაბბა პამბაზე კი წერია:”ღმერთმა ისე განადიდა იგი, რომ არავის შეეძლო მისი სახისათვის შეეხედა იმ დიდების გამო, რომელიც ჰქონდა.” ორმოცი წლის შემდეგ ნიკოლოზ მოტოვილოვი წმ. სერაფიმე საროველთან თავისი საუბრის აღსაწერად იყენებს ამ სიტყვებს: “წარმოიდგინე, მზის შუაგულში, მისი შუადღის სხივების თვალისმომჭრელ ელვარებაში შენთან მოსაუბრე ადამიანის სახე.”

ზოგიერთი საეკლესიო მწერალი სინათლისა და სიბნელის სიმბოლოებს აერთიანებს. ჰენრი ვოგანი წერს ღმერთში “თვალისმომჭრელი სიბნელის”, ხოლო წმ. დიონისე არეოპაგელი კი “საღმრთო სიბნელის ბრწყინვალების” შესახებ. წმ. დიონისე ასევე წერს: “საღმრთო სიბნელე მიუწვდომელი ნათელია, რომლის შესახებაც ნათქვამია, რომ მასში ღმერთი მყოფობს.” Aსიბნელისა და სინათლის სიმბოლოების ამგვარ გაერთიანებაში შინაგანი წინააღმდეგობა არ არის, რადგან ღმერთისათვის “სიბნელეცა და სინათლეც ერთი და იგივეა” (ვითარცა ბნელი მისი ეგრეცა ნათელი მისი) (ფს. 138:12). როგორც იაკობ ბიომე წერს: “სიბნელე სინათლის არმყოფობა კი არა, არამედ თვალისმომჭრელი სინათლის შიშია.” როდესაც ამბობენ, რომ ღმერთი სიბნელეში მყოფობს, ეს იმას კი არ ნიშნავს, რომ მასში რაიმე უკმარისობა ან მოკლებაა, არამედ, რომ ის სრული დიდება და სიყვარულია, რომელსაც ვერასოდეს ჩავწვდებით.