ეპისკოპოსი კალისტე უეარი

"მართლმადიდებლობის გზა"

თავი II

ღმერთი - როგორც სამება

სასოება ჩემდა მამა:
შესავედრებელად ჩემდა ძე:
მფარველ ჩემდა სულიწმიდა:
სამებაო წმიდაო, დიდება შენდა.

წმ. იოანიკეს ლოცვა

ღმერთი - როგორც ორმხრივი სიყვარული

“მრწამს ერთი ღმერთი”: ვადასტურებთ “მრწამსის” დასაწყისში, შემდეგ კი უფრო მეტს ვამბობთ: მწამს ერთი ღმერთი, ვინც ამავე დროს სამპიროვანია: მამა, ძე და სულიწმინდა. ღმერთში ერთდროულად ნამდვილი სხვადასხვანაირობაცაა და ერთობაც. ქრისტიანული ღმერთი არა მხოლოდ ერთია, არამედ ერთობაა, არა მხოლოდ ჭეშმარიტი ერთობაა, არამედ საზოგადოება. ღმერთში არის რაღაც ანალოგიური “საზოგადოებისა”. ის არ არის ერთი პიროვნება, რომელსაც მხოლოდ თავისი თავი უყვარს, არ არის ჩაკეტილი მონადა ან “მხოლოდ ერთი”, ის სამერთობაა: სამი თანასწორი პიროვნება, რომელთაგან თითოეული დანარჩენ ორში იმყოფება ურთიერთსიყვარულის უწყვეტი მოძრაობის ძალით. Aმო ერგო სუმ, “მიყვარს, ესე იგი, ვარსებობ”: კეტლინ რეინის პოემის სათაური სამება ღმერთის ეპიგრაფად გამოდგება.

სულიერ გზაზე სვლის საბოლოო მიზანია, ჩვენც გავხდეთ ნაწილი სამების განუყოფელი ერთობისა ანუ პერიცჰორესის, მთლიანად ჩავეფლოთ სიყვარულში, რომელიც ღმერთშია. ქრისტემ ამგვარად ილოცა ჯვარცმის წინა დღეს მამის წინაშე, “რაითა ყოველნი ერთ იყვნენ, ვითარცა შენ, მამაო, ჩემდამო და მე შენდამი, რაითა იგინიცა ჩუენ შორის ერთ იყვნენ” (იოანე 17: 21).

რატომ უნდა გვწამდეს ღმერთის სამპიროვნება? უფრო ადვილი არ იქნებოდა გვწამდეს, რომ ის უბრალოდ ღვთაებრივი მთლიანობაა, როგორც ეს იუდეველებსა და მუჰამედის მიმდევრებს სწამთ? მართლაც ეს უფრო ადვილია. სამების დოგმატი ჩვენ წინაშე დგას როგორც ამოუხსნელი “გამოცანა”, ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით. ვლადიმირ ლოსკის სიტყვებით რომ ვთქვათ, ის არის “ჯვარი ადამიანური აზროვნებისათვის” და ჩვენგან მოითხოვს მეტანოია-ს, რადიკალურ მოქმედებას – არა უბრალოდ ფორმალურ თანხმობას, არამედ გონებისა და გულის ჭეშმარიტ ცვლილებას. მაშინ რატომ უნდა გვწამდეს ღმერთის სამპიროვნება? წინამდებარე თავში ვნახეთ ორი გზა, რომლებიც ყველაზე მეტად გვეხმარება ღვთიური საიდუმლოების შესაცნობად – ერთი, რომ ღმერთი პიროვნულია და მეორე, რომ ის სიყვარულია. ორივე ცნება გულისხმობს ურთიერთგაზიარებასა და ურთიერთობას. პირველ რიგში, უნდა ვთქვათ, რომ “პიროვნება” და “ინდივიდი” სულაც არ არის ერთი და იგივე. Aარც ერთი ჩვენგანი არ არის პიროვნება, თუ ის იზოლირებული და მხოლოდ საკუთარ თავზეა დამოკიდებული, ამ შემთხვევაში ის მხოლოდ ინდივიდია. ეგოცენტრულობა ნამდვილი პიროვნულობის სიკვდილია. თითოეული ადამიანი ნამდვილი პიროვნება მხოლოდ მას შემდეგ ხდება, როდესაც ურთიერთობაში შედის სხვა პიროვნებებთან, ცხოვრობს მათთვის და მათში. სწორად არის ნათქვამი, რომ ვერ ვილაპარაკებთ ნამდვილ ადამიანზე მანამ, სანამ, სულ მცირე, ორი ადამიანის ურთიერთობაზე არ არის საუბარი. იგივე შეიძლება ითქვას სიყვარულის შესახებაც. სიყვარული ვერ იარსებებს იზოლაციაში, ის გულისხმობს მეორე ადამიანის არსებობას. მხოლოდ საკუთარი თავის სიყვარული, საერთოდ სიყვარულის უარყოფაა. ეგოიზმის გამანადგურებელ შედეგს აღწერს ჩარლზ უილიამსი ნოველაში “ჯოჯოხეთში ჩასვლა”, ეგოისტური სიყვარული ჯოჯოხეთია; რადგან მხოლოდ საკუთარი თავის სიყვარული ნიშნავს ყოველგვარი სიყვარულისა და აზრის დასასრულს. ჯოჯოხეთი არ არის სხვა ადამიანები; ჯოჯოხეთი მე თვითონ ვარ, როდესაც ეგოცენტრულობის გამო სხვებისაგან ვარ მოკვეთილი.

ღმერთი ბევრად აღმატებულია ყველაფერ იმაზე, რაც საუკეთესოა ჩვენში. თუ ადამიანურ ცხოვრებაში ყველაზე ძვირფასი “მე და შენ” ურთიერთობაა, მაშინ იგივე ურთიერთობა, გარკვეული აზრით, თვით ღმერთის მარადიულ არსებასაც უნდა მივაწეროთ და ეს არის ზუსტად სამების დოგმატის განმარტება. საღვთო ცხოვრების ცენტრში საუკუნითგან ღმერთმა იცის თავისი თავი როგორც “მე და შენ” სამგვარად და ის მუდმივად ხარობს ამ ცოდნით. მაშინ ყველაფერი, რასაც ვგულისხმობთ ადამიანის პიროვნებისა და ადამიანური სიყვარულის ჩვენეულ, შემოსაზღვრულ გაგებაში, შეგვიძლია ასევე სამება ღმერთის შესახებაც ვთქვათ, თან დავუმატოთ, რომ მასში ეს ყველაფერი უსასრულოდ მეტს ნიშნავს, ვიდრე ჩვენ შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ.

პიროვნულობა და სიყვარული ნიშნავს სიცოცხლეს, მოძრაობას, ახლის აღმოჩენას. სამების დოგმატი ნიშნავს, რომ ღმერთზე უნდა ვიფიქროთ დინამიკურ და არა სტატიკურ ტერმინებში. ღმერთი არ არის მხოლოდ სიწყნარე, განსვენება და უცვლელი სრულყოფილება. სამება ღმერთის გამოსახატავად უნდა დავაკვირდეთ ქარს, წყლის დინებას, ცეცხლის ალს. სამების საუკეთესო ანალოგია ყოველთვის იყო სამი ანთებული ჩირაღდანი, რომელიც ერთი ალით იწვის. უდაბნოს მამათა ცხოვრებაში ვკითხულობთ, თუ როგორ მივიდა ერთ-ერთი ძმა აბბა იოსებ პანეპოელთან სასაუბროდ. “აბბა”, _ უთხრა მას სტუმარმა, _ “ჩემი ძალისდა მიხედვით ვიცავ ლოცვისა და მარხვის, კითხვისა და დუმილის მოკრძალებულ კანონს და, როგორც შემიძლია, წმინდად ვიცავ ჩემს აზრებს. რა შეიძლება გავაკეთო ამაზე მეტი?” პასუხად აბბა იოსები ფეხზე წამოდგა, ხელები ცისკენ აღაპყრო და მისი თითები ათ მოგიზგიზე ჩირაღდნად გადაიქცა. მოხუცმა ძმას უთხრა: “თუ სურვილი გაქვს, შეგიძლია მთლიანად ცეცხლის ალად გადაიქცე”. თუ ცეცხლის ალის ხატი გვეხმარება უმაღლეს მდგომარეობაში მყოფი ადამიანის ბუნების გაგებაში, ხომ შეიძლება ის გამოდგეს ღმერთის ბუნების გაგებისთვისაც? სამების სამი პიროვნება არის “სრულიად, როგორც ცეცხლის ალი”.

ყველაზე მთავარია ვიპოვოთ სამება ღმერთის საუკეთესო ანალოგია არა ჩვენ გარეთ, ფიზიკურ სამყაროში, არამედ საკუთარ გულში. ეს ანალოგია კი იქნება ინტენსიური ზრუნვა სხვა პიროვნებაზე და იმის ცოდნა, რომ ჩვენი სიყვარული უკან დაგვიბრუნდება.

სამი პირი ერთ არსში

“მე და მამა ჩემი ერთნი ვართ”, - თქვა ქრისტემ (იოანე 10:30). რა იგულისხმა ამ სიტყვებში? პასუხისათვის მივმართავთ ნიკეის კრებას (325), კონსტანტინეპოლის I კრებას (381) და “მრწამსს”, რომლის საბოლოო ფორმულირებაც ამ კრებებზე მოხდა. ცენტრალური და გადამწყვეტი მტკიცებულება “მრწამსში” ისაა, რომ იესო ქრისტე არის “ღმერთი ჭეშმარიტი ღვთისაგან ჭეშმარიტისა”, “ერთარსი” ანუ “თანაარსი” (ჰომოუსიოს) მამა ღმერთისა. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, იესო ქრისტე მამის თანაბარია: ის არის ღმერთი იმავე აზრით, რომლითაც მამაა ღმერთი და მაინც ისინი არ არიან ორი ღმერთი, არამედ ერთი. VI საუკუნის მეორე ნახევარში მოღვაწე მამებმა იგივე თქვეს სულიწმინდის შესახებაც: ისიც ასევე ჭეშმარიტი ღმერთია “ერთარსი” მამისა და ძისა. მაგრამ, თუმცა მამა, ძე და სულიწმინდა ერთი ღმერთია, მაინც თითოეული მათგანი საუკუნითგან პიროვნებაა, ცნობიერი თავისთავადობის (ცონსციოუს სელფჰოოდ) განსხვავებული ცენტრი. ამგვარად, სამება ღმერთი უნდა აღვწეროთ, როგორც “სამი პიროვნება ერთ არსში”. ღმერთში მარადიულად ჭეშმარიტი ერთობაა შეთავსებული ნამდვილ პიროვნულ განსხვავებასთან: ტერმინი “არსი”, “სუბსტანცია” ან “არსება” (ოუსია) აღნიშნავს ერთობას, ხოლო ტერმინი “პიროვნება” (ჰყპოსტასის, პროსოპონ) აღნიშნავს განსხვავებას. მოდით, ვცადოთ და გავიგოთ, თუ რას ნიშნავს ეს, რადგან სამების დოგმატის გააზრებას ჩვენთვის სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვს.

მამა, ძე და სულიწმინდა არსით ერთნი არიან არა მხოლოდ იმიტომ, რომ სამივეს ღვთაებრივი ბუნება აქვს, არამედ იმ აზრითაც, რომ ისინი ქმნიან ერთადერთ განსაკუთრებულ რეალობას. ამ აზრით მნიშვნელოვანი განსხვავებაა სამი საღვთო პიროვნების ერთობასა და სამი ადამიანური პიროვნების ერთობას შორის. სამი პიროვნება: პეტრე, იაკობი და იოანე ზოგადად ადამიანები არიან. თუმცა ისინი ერთმანეთთან მჭიდროდ თანამშრომლობენ, თითოეული ინარჩუნებს თავის საკუთარ ნებასა და ენერგიას, მოქმედების განსხვავებული სიძლიერით. მოკლედ, ისინი არიან სამი დამოუკიდებელი ადამიანი და არა ერთი. მაგრამ ყოვლადწმინდა სამების სამი პირის შემთხვევაში სულ სხვაგვარადაა. პირებს შორის არის განსხვავება, მაგრამ არა განცალკევება. მამას, ძესა და სულიწმინდას, როგორც ამას წმინდანები ადასტურებენ საღვთო წერილის მოწმობის მიხედვით, მხოლოდ ერთი ნება აქვთ და არა სამი, მხოლოდ ერთი ენერგია და არა სამი. Aარც ერთი ამ სამთაგანი არასოდეს მოქმედებს დანარჩენი ორისაგან დამოუკიდებლად. ისინი არიან არა სამი ღმერთი, არამედ ერთი.

თუმცა ეს სამი პირი ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად არასოდეს მოქმედებს, ღმერთში განსაკუთრებულ ერთობასთან ერთად ნამდვილი განსხვავებულობაცაა. ჩვენს ცხოვრებაში ღმერთის მოქმედების მაგალითზეც ვხედავთ, რომ თუმცა ეს სამი ყოველთვის ერთად მოქმედებს, მაინც თითოეული მათგანის მოქმედება ჩვენში განსხვავებულია. ჩვენ განვიცდით ღმერთს, როგორც სამს ერთში და გვწამს, რომ ღმერთის გარეგნული მოქმედების ეს სამებრივი განსხვავება მის შინაგან ცხოვრებაში არსებული სამებრივი განსხვავების ასახვაა. სამების პირებს შორის განსხვავება უნდა მივიჩნიოთ თვით ღმერთის ბუნებაში არსებულ მარადიულ განსხვავებად; ეს არ ეხება მხოლოდ ღმერთის გარეგნულ მოქმედებას სამყაროში. Mმამა, ძე და სულიწმინდა არ არიან ღვთაებრივის გამოვლენის “მეთოდი” ან “მანერა”, არც ნიღბები, რომლებსაც ღმერთი დროებით მოირგებს ქმნილებასთან ურთიერთობისას და შემდეგ გვერდზე გადადებს. არამედ ისინი არიან სამი თანასწორი და თანამარადიული პიროვნება. კაცობრივი მამა თავის შვილზე უფროსია, მაგრამ როდესაც ვსაუბრობთ ღმერთზე, როგორც “მამაზე” და “ძეზე”, ეს სიტყვები პირდაპირი მნიშვნელობით არ უნდა გავიგოთ. ძის შესახებ ვამბობთ, რომ “არ იყო დრო, როდესაც ის არ არსებობდა” და ამასვე ვამბობთ სულიწმინდაზეც.

თითოეული ამ სამთაგანი სრულად და მთლიანად ღმერთია. არც ერთი არ არის უფრო მეტად ან ნაკლებად ღმერთი, ვიდრე დანარჩენი.

თითოეული ფლობს არა ღვთაებრიობის ერთ მესამედს, არამედ მას მთლიანად, მთელი თავისი სისრულით; მაინც თითოეული მათგანი თავისებური, პიროვნულად განსხვავებული ღმერთია. წმინდა გრიგოლ ნოსელი ხაზს უსვამს ამგვარ ტრინიტარულ ერთობას სხვადასხვაობაში და წერს:

“ყველაფერ იმას, რაც მამაა, ჩვენ ვხედავთ ძეში განცხადებულს, ყველაფერი, რაც შვილისაა, მამისაცაა, რადგან მთლიანი ძე მყოფობს მამაში და მამა მყოფობს ძეში მთლიანად. ძე, ვინც ყოველთვის არსებობს მამაში, ვერასოდეს გამოეყოფა მას, ვერც სულიწმინდა გამოეყოფა ოდესმე ძეს, რომელიც სულიწმინდის საშუალებით იქმს ყველაფერს. ის, ვინც იღებს მამას, ამავე დროს იღებს ძესაც და სულიწმინდასაც. შეუძლებელია მათ შორის რაიმე სახის დაყოფის ან გათიშვის წარმოდგენა: ადამიანი ვერ იფიქრებს ძეზე მამის გარეშე, ვერც გამოყოფს სულიწმინდას ძისაგან. ამ სამს შორის ისეთი ურთიერთობა და განსხვავებაა, რომლებიც სიტყვებისა და გაგების მიღმაა. პირებს შორის განსხვავება არ არღვევს საღვთო ბუნების ერთობას, არც თანაარსობას მივყავართ პირების განსხვავებული თვისებების ერთმანეთში არევისაკენ. არ გაგიკვირდეთ, რომ ჩვენ უნდა ვისაუბროთ ღმერთზე, როგორც ერთიანზე და ამავე დროს მასში არსებულ განსხვავებულობაზეც. ამის შესახებ ქარაგმულად ვსაუბრობთ და აღმოვაჩენთ უცნაურ და პარადოქსულ სხვადასხვაობას ერთობაში და ერთობას სხვადასხვაობაში.”

“ქარაგმულად საუბარში” წმ. გრიგოლ ნოსელი გულისხმობს, რომ სამების დოგმატი “პარადოქსულია” და “სიტყვებისა და ადამიანური გაგების” მიღმაა. ეს ისეთი რამაა, რასაც ღმერთი გვიცხადებს და რასაც ჩვენი გონებით ვერ ვხედავთ. ადამიანურ ენაზე შეგვიძლია ქარაგმულად მასზე ვისაუბროთ, მაგრამ სრულად ვერასოდეს ავხსნით. გონებრივი ძალები ღვთისაგან გვაქვს მონიჭებული და სრულად უნდა გამოვიყენოთ ისინი, მაგრამ ასევე უნდა ვიცოდეთ მისი საზღვრებიც. სამება არ არის ფილოსოფიური თეორია, არამედ ცოცხალი ღმერთია, ვისაც თაყვანს ვცემთ; ასე რომ, წმ. სამებისადმი ჩვენს დამოკიდებულებაში იქამდე მივდივართ, სადაც არგუმენტებმა და ანალიზმა ადგილი უსიტყვო ლოცვას უნდა დაუთმოს. “დაე ყოველი ხორციელი დადუმდეს და იდგეს შიშითა და ძრწოლით” (წმ. იაკობის ლიტურგია).

პიროვნული თვისებები

სამების პირველი პირი, მამა ღმერთი ღვთაებრიობის სათავე, დანარჩენი ორი პირის წარმოშობის წყარო, მიზეზი ანუ პრინციპი, სამი პირის შემაერთებელია: ღმერთი ერთია, რადგან მამა ერთია. “მამა ღმერთი არის სამების პირების დამაკავშირებელი, ვისგანაც მომდინარეობს და ვისკენაც მიემართება მათი თანმიმდევრობა” (გრიგოლ ღვთისმეტყველი, ქადაგება 42,15). დანარჩენი პირებიდან თითოეული განისაზღვრება მამასთან მიმართებაში: ძე არის “შობილი” მამისაგან, სულიწმინდა “გამოდის” მამისაგან. ლათინურ დასავლეთში ჩვეულებრივ მიიჩნევენ, რომ სულიწმინდა გამოდის “მამისაგან და ძისაგან”; ამიტომ სიტყვა ფილიოქუე (“და ძისაგან”) დაემატა “მრწამსის” ლათინურ ტექსტს.

მართლმადიდებლობა ფილიოქუე-ს არა მხოლოდ უნებართვო დამატებად თვლის, რადგანაც ის “მრწამსში” ქრისტიანული აღმოსავლეთის თანხმობის გარეშე ჩაემატა, არამედ მიაჩნია, რომ “ორმაგი გამომავლობის” დოგმატი საღვთისმეტყველო თვალსაზრისით უზუსტო და სულიერად საზიანოა. IV საუკუნის ბერძენი მამები, რომელთა სწავლებასაც მართლმადიდებელი ეკლესია დღემდე მიჰყვება, ამბობენ, რომ მამა ღმერთი არის ერთადერთი წყარო და საფუძველი ღვთაებრივი ერთობისა. სარისკოა იმის თქმა, რომ ძეც ისევეა ერთობის წყარო, როგორც მამა, რადგან ასე შეიძლება ერთმანეთში ავურიოთ წმ. სამების პირთა განსხვავებული თვისებები.

წმ. სამების მეორე პირია ძე ღვთისა, მისი “სიტყვა” ანუ ლოგოსი. როდესაც ღმერთის შესახებ ვსაუბრობთ როგორც ძესა და მამაზე, ამავდროულად ვგულისხმობთ მათ შორის ორმხრივ სიყვარულს. ეს ნიშნავს, რომ თვით ღმერთი, როგორც ძე, მარადიულად, ძეობრივი მორჩილებითა და სიყვარულით უკუმიაგებს მამა ღმერთს არსებობას, რომელსაც მამა თავისი მამობრივი თვითგაცემით მარადიულად შობს მასში. მამა თავს გვიცხადებს სწორედ ძეში და ძის საშუალებით: “მე ვარ გზაი და მე ვარ ჭეშმარიტებაი და ცხორებაი; არავინ მოვიდეს მამისა გარნა ჩემ მიერ”. (იოანე 14:6). ძე ღვთისა იშვა დედამიწაზე როგორც კაცი, ქალწულ მარიამისაგან, ბეთლემში. მაგრამ როგორც სიტყვა ანუ ღმერთის ლოგოსი, ის განკაცებამდეც მოქმედებდა. ის არის ყველაფრის მოწყობის პრინციპი და მიზანი, რომელიც მსჭვალავს ყველაფერს, მიჰყავს ღმერთში ერთობისაკენ და აქცევს სამყაროს “კოსმოსად”, ერთ ჰარმონიულ მთლიანობად. შემოქმედმა ლოგოსმა თითოეულ ქმნილებას მიანიჭა მისი (ქმნილების) საკუთარი შინაგანი ლოგოსი ანუ შინაგანი პრინციპი, რითაც ქმნილება იძენს განსხვავებულ თავისთავადობას და რომელსაც ამავე დროს მიჰყავს ეს ქმნილება ღმერთისაკენ. ჩვენი ადამიანური ვალი, როგორც ოსტატებისა და მწარმოებლებისა, ისაა, რომ გამოვარჩიოთ ყველა ქმნილებაში არსებული ლოგოსი და განცხადებულება მივანიჭოთ მას; ჩვენ გვსურს არა ქმნილებაზე ბატონობა, არამედ მასთან თანამშრომლობა.

წმ. სამების მესამე პირია სულიწმინდა, “ქარი” ანუ ღმერთის “სუნთქვა”. თუმცა ვაღიარებთ, რომ სამების პირთა ნებისმიერი კლასიფიკაცია არაადეკვატური იქნება, შეიძლება ვთქვათ, რომ სულიწმინდა არის ღმერთი ჩვენში, ძე არის ღმერთი ჩვენთან და მამა არის ღმერთი ჩვენს მაღლა ან ჩვენს მიღმა. ისე, როგორც ძე გვიჩვენებს მამას, ასევე სულიწმინდა გვიჩვენებს ძეს, წარმოგვიდგენს მას. ეს ურთიერთობა მაინც ორმხრივია. სულიწმინდა წარმოგვიდგენს ძეს, მაგრამ ძე გვიგზავნის სულიწმინდას. (უნდა აღვნიშნოთ განსხვავება სულიწმინდის “მარადიულ გამომავლობასა” და მის “დროებით მისიას” შორის. ძე აგზავნის სულიწმინდას ამ ქვეყნად, დროში, მაგრამ რაც შეეხება წმ. სამების მარადიულ ცხოვრებაში სულიწმინდის არსებობის წყაროს, ის მხოლოდ მამისაგან გამოდის).

სინესიუს კვირინელი სამების თითოეული პირის დახასიათებისას წერს:

“გიხაროდენ მამაო, ძის წყაროო,
მამის ხატო, ძეო;
მამაო, მიწაო, რომელზეც ძე დგას,
ძეო, მამის ბეჭედო;
მამაო, ძის ძალაო,
ძეო, მამის მშვენიერებაო;
ყოვლადწმინდაო სულო, მამასა და ძეს შორის გადებულო ხიდო.
გამომიგზავნე ქრისტე სულიწმინდა, გამომიგზავნე მამა ჩემს სულში,
რომ დანამოს ჩემი გამომშრალი გული.

რატომ ვსაუბრობთ ღმერთზე – როგორც მამასა და ძეზე და არა დედასა და ქალიშვილზე? თავისთავად ღმერთი არც მამრობითია და არც მდედრობითი. თუმცა ჩვენი ადამიანური სქესი, მდედრობითი და მამრობითი, თავისი უმაღლესი და ჭეშმარიტი მნიშვნელობით, საღვთო სიცოცხლის რაღაც ასპექტის ასახვაა, და მაინც, ღმერთში არ არის არაფერი სქესის მაგვარი. ღმერთზე, როგორც მამაზე, ვსაუბრობთ არა პირდაპირი მნიშვნელობით, არამედ სიმბოლურად. მაინც რატომ უნდა იყოს ეს სიმბოლო მამრობითი და არა მდედრობითი? რატომ ვიხსენიებთ ღმერთს მამრობით სქესში? ხანდახან ქრისტიანები ღმერთს უსადაგებენ “დედობრივ ენასაც”. აფრაჰატი, ადრეული საუკუნეების ერთ-ერთი სირიელი მამა საუბრობს მორწმუნის სიყვარულზე “ღმერთისა, მისი მამისა და სულიწმინდის, მისი დედის” მიმართ, ასევე შუა საუკუნეების დასავლეთში ჯულიანა ნორვიჩელი ადასტურებს: “ღმერთი ხარობს, რომ ის ჩვენი მამაა და ღმერთი ხარობს, რომ ის ჩვენი დედაა”. მაგრამ ეს გამონაკლისი შემთხვევებია. თითქმის ყველგან, ბიბლიაშიც და საეკლესიო ღვთისმსახურებაშიც ღმერთის მიმართ გამოყენებული სიმბოლიზმი იყო და არის მამრობითი.

ჩვენ არა გვაქვს არგუმენტები იმის დასამტკიცებლად, თუ რატომ უნდა იყოს ასე. ფაქტია, რომ ღმერთმა თავისი ბეჭედი დაასვა სწორედ ამ და არა სხვა სიმბოლოებს. სიმბოლოებს ჩვენ არ ვირჩევთ, მათ ვიღებთ გამოცხადებით. სიმბოლო შეიძლება იყოს დამტკიცებული, შეიძლება ვიცხოვროთ და ვილოცოთ მისით, მაგრამ ლოგიკურად ვერ “დავამტკიცებთ”. თუმცა “მოცემული” სიმბოლოების დამტკიცება შეუძლებელია, მათი თვითნებური შემოტანა ან შეცვლა არ შეიძლება. ისევე, როგორც მითოლოგიაში, ლიტერატურასა და ხელოვნებაში, რელიგიაშიც სიმბოლოები აღწევენ ჩვენი არსებობის დაფარულ სიღრმეებში და მათ შეცვლას დაუყოვნებლივი შედეგები მოსდევს თან.

მაგალითად, თუ “მამაო ჩვენოს” ნაცვლად ვილოცებთ “დედაო ჩვენო, რომელი ხარ ცათა შინა”, ეს უბრალოდ რაღაც ხატოვანი მეტყველების ნიმუში კი არა, ქრისტიანობის სხვა, ახალი ტიპის რელიგიით შეცვლა იქნება. ქალი ღვთაება არ არის ქრისტიანული ეკლესიის ღმერთი.

რატომ უნდა იყოს ღმერთი აუცილებლად სამი საღვთო პირის ურთიერთობა და არა ნაკლებისა ან მეტისა? აქაც არა გვაქვს ლოგიკურად დამტკიცებული პასუხი. ღმერთის სამობა ისეთი რამაა, რაც გამოცხადებით მოგვეცა წმ. წერილით, სამოციქულო ტრადიციითა და წმინდანების გამოცდილებით. ერთადერთი, რისი გაკეთებაც ჩვენ შეგვიძლია, ესაა საკუთარი ლოცვითი ცხოვრებით დავადასტუროთ მოცემული ფაქტი.

რა განსხვავებაა ძის “შობილობასა” და სულიწმინდის “გამომავლობას” შორის? წმ. იოანე დამასკელი ამბობს, რომ შეუძლებელია ჩავწვდეთ, თუ როგორ იშვება ძე და როგორ გამოდის სულიწმინდა. “ჩვენ გვითხრეს, რომ შობასა და გამომავლობას შორის განსხვავებაა, მაგრამ ამ განსხვავების ბუნება ჩვენ სრულებით არ გვესმის”. თუ წმ. იოანე დამასკელმა აღიარა, რომ მისთვის ეს აუხსნელია, ჩვენთვის მით უფრო აუხსნელი იქნება. ტერმინები “შობა” და “გამომავლობა” პირობითი ნიშნებია იმ რეალობის გადმოსაცემად, რომელიც ჩვენი გონებრივი წვდომის მიღმაა. “ჩვენი ტვინი სუსტია, ენა კი უფრო სუსტი”, _ შენიშნავს წმ. ბასილი დიდი, – “უფრო იოლია მთელი ზღვა პატარა ჭიქით აწყა, ვიდრე ადამიანური გონებით ჩასწვდე ღმერთის გამოუთქმელ სიდიადეს.” მაგრამ, თუმცა სრულად მათი ახსნა შეუძლებელია, ამ ნიშნების დადასტურება შესაძლებელია. ლოცვის დროს ღმერთთან შეხვედრისას ვიცით, რომ სულიწმინდა და ძე სხვადასხვაა, თუნდაც სიტყვებით ვერ გამოვხატავდეთ მათ შორის განსხვავებას.

ღმერთის ორი ხელი

იმისათვის, რომ უფრო თვალსაჩინო გავხადოთ წმ. სამების დოგმატი, ვნახოთ, თუ როგორ ვლინდება სამება კაცობრიობის გამოხსნის ისტორიასა და ჩვენს ლოცვით ცხოვრებაში.

როგორც უკვე ვნახეთ, სამების სამი პირი ყოველთვის ერთად მოქმედებს და აქვს მხოლოდ ერთი ნება და ენერგია. წმ. ირინეოს ლიონელი საუბრობს ძესა და სულიწმინდაზე, როგორც მამა ღმერთის “ორ ხელზე”. ყოველ მის შემოქმედებით და განმწმედელ აქტში მამა ღმერთი ორივე “ხელს” ერთდროულად იყენებს. წმ. წერილი და საეკლესიო ღვთისმსახურება განუწყვეტლივ გვაწვდის ამის მაგალითებს:

1. შესაქმე “სიტყვითა უფლისაითა ცანი დაემტკიცნეს და სულითა პირისა მისისაითა-ყოველი ძალი მათი” (ფს. 32:6). მამა ღმერთი ქმნის თავისი “სიტყვის” ანუ ლოგოსის (მეორე პირი) და თავისი “სუნთქვის” ანუ სულიწმინდის (მესამე პირი) საშუალებით. მამის “ორი ხელი” ერთად მოქმედებს სამყაროს ფორმირების დროს. ლოგოსის შესახებ ნათქვამია: “ყოველივე მის მიერ შეიქმნა” (იოანე 1:3): (შეადარეთ “მრწამსს”… “რომლისაგან ყოველი შეიქმნა”); სულიწმინდის შესახებ კი ნათქვამია, რომ შესაქმის დროს ის “დასტრიალებდა” ანუ “იქცეოდა ზედა წყალსა” (შესაქ. 1:2). ყველა ქმნილება სამების ბეჭდითაა აღბეჭდილი.

2. განკაცება ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ხარების დროს მამა ღმერთმა სულიწმინდა გარდამოუვლინა ქალწულ მარიამს და მან მუცლად იღო ღვთის მარადიული ძე (ლუკა 1:35). ასე რომ, ღვთის განკაცება სამების ნამოღვაწარია. მამა ღმერთმა გარდამოავლინა სულიწმინდა, რათა მას განეხორციელებინა ქალწულის მუცელში ძე ღვთისას ყოფნა. განკაცება არა მხოლოდ სამების მოღვაწეობის შედეგია, არამედ ქალწულ მარიამის თავისუფალი ნებისაც. ღმერთი ელოდებოდა მის ნებაყოფლობით თანხმობას, რაც ქალწულის სიტყვებში გამოიხატა: “აჰა მხევალი უფლისა, მეყავნ მე ნებისაებრ შენისა” (ლუკა 1:38). ქალწულ მარიამს რომ ამ თანხმობისაგან თავი შეეკავებინა, ღვთის დედა ვერ გახდებოდა. საღვთო მადლი ადამიანის ნების თავისუფლებას კი არ სპობს, არამედ ადასტურებს.

3. ქრისტეს ნათლისღება მართლმადიდებლურ ტრადიციაში ქრისტეს ნათლისღება განმარტებულია, როგორც სამების განცხადება. მამა ღმერთის ხმა ზეციდან ამოწმებს ძეს შემდეგი სიტყვებით: “ესე არს ძე ჩემი საყვარელი რომელი მე სათნო ვიყავ” და იმავე წუთს სულიწმინდა მტრედის სახით გარდამოვიდა მამისაგან და დაადგრა ძეს (მათე 3: 16,17). მართლმადიდებელ ეკლესიაში ნათლისღებისას (19 იანვარი), ქრისტეს ნათლობის დღესასწაულზე გალობენ:

“რაჟამს იორდანეს ნათელ იღებდ შენ, უფალო,
მაშინ სამებისა თაყვანისცემა გამოჩნდა
რამეთუ მამისა ხმა გეწამებოდა და
საყუარელად ძედ სახელ გდვა შენ,
და სულიწმიდა სახითა ტრედისათა
დაამტკიცებდა სიტყვისა მის უცდომელობასა”.

4. ქრისტეს ფერისცვალება ესეც სამებასთან დაკავშირებული მოვლენაა. აქაც ისეთივე ურთიერთობაა სამების სამ პირს შორის, როგორიც ნათლისღების დროს. მამა ამოწმებს ზეციდან: “ესე არს ძე ჩემი საყუარელი რომელი მე სათნო ვიყავ, ამისი ისმინეთ” (მათე 17:5) და როგორც ნათლისღებისას, სულიწმინდა გარდამოდის ძეზე, ამ შემთხვევაში ნათლის ღრუბლის ფორმით (ლუკა 9:34). როგორც ამ დღესასწაულის (19 აგვისტო) ერთ-ერთ საგალობელშია: “ნათელო უცვალებელო, სიტყვაო ნათლისა მის მამისა უშობელისაო, გამოჩინებულითა მით ნათლითა შენითა, დღეს თაბორს ზედა ნათელი ვიხილეთ მამა ნათელი, სული წმინდა, განმანათლებელად ყოველთა დაბადებულთათვის”.

5. ევქარისტიული კანონი (სულიწმინდის გარდამოსვლის ლოცვები) ევქარისტიის კულმინაციურ მომენტში, ანუ სულიწმინდის მოხმობის ლოცვებში ნათლად ჩანს სამების იგივე ნიმუში, როგორიც ხარების, ნათლისღებისა და ფერისცვალების დროს. წმ იოანე ოქროპირის ლიტურგიაზე მღვდელი მიმართავს მამა ღმერთს შემდეგი სიტყვებით:

“მერმეცა შევსწირავთ შენდა სიტყვიერსა ამას, და უსისხლოსა მსხვერპლსა, და გხადით შენ, და შეგივრდებით, და გევედრებით, გარდამოავლინე სული შენი წმინდა ჩუენ ზედა, და წინა მდებარეთა ამათ ძღუენთა ზედა.

და ჰყავ უკუე პური ესე პატიოსან ხორც ქრისტეს შენისა.

და ბარძიმსა ამას შინა, პატიოსან სისხლ ქრისტეს შენისა.

შესცვალე სულითა შენითა წმინდითა.

როგორც ხარების დღესასწაულზე, ასევე ევქარისტიაზე ქრისტეს განკაცებისას, მამა გარდამოავლენს სულიწმინდას, რათა აღასრულოს ძის მყოფობა ნაკურთხ ძღვენზე. აქაც, ისევე როგორც ყველგან, სამების სამი პირი ერთად მოქმედებს

ლოცვა სამების მიმართ

როგორც ევქარისტიული კანონის, ასევე ეკლესიის თითქმის ყველა ლოცვის სტრუქტურა ტრინიტარულია. ყოველდღიურ ლოცვებს იმდენად ხშირად ვიმეორებთ და იმდენად ნაცნობია ისინი, რომ ძალზედ იოლია მხედველობიდან გამოგვრჩეს მათი ჭეშმარიტი ხასიათი, რომელიცაა წმ. სამების დიდებისმეტყველება. ლოცვას ვიწყებთ იმის აღიარებით, რომ ღმერთი სამპიროვანი და ერთარსებაა, როდესაც პირჯვარს ვიწერთ და ვამბობთ: სახელითა მამისათა და ძისათა და სულისა წმინდისათა.

ასე რომ, ყოველ ახალ დღეს სამების მფარველობის ქვეშ ვაქცევთ. შემდეგ ვამბობთ: “დიდება შენდა ღმერთო ჩვენო, დიდება შენდა” _ ახალი დღე იწყება ზეიმით, სიხარულითა და მადლობით. ამას მოსდევს ლოცვა სულიწმინდისადმი “მეუფეო ზეცათაო…” შემდეგ სამჯერ ვიმეორებთ: “წმინდაო ღმერთო, წმინდაო ძლიერო, წმინდაო უკვდავო, შეგვიწყალენ ჩვენ”. ეს სამმაგი “წმინდაო” იმეორებს სერაბიმთა საგალობლის სიტყვებს “წმინდაო, წმინდაო, წმინდაო” ისაია წინასწარმეტყველის ხილვაში (ისაია 6:3) და ოთხი აპოკალიფტური მხეცისა იოანე ღვთისმეტყველის გამოცხადებაში (გამ. 4:8). “წმინდაოს” სამჯერ გამეორებით მარადიულ სამს მოვუხმობთ. ამას ყოველდღიურ ლოცვებში მოჰყვება ფრაზა, რომელიც ყველა ლიტურგიკულ ფრაზას შორის უფრო ხშირად მეორდება: “დიდება მამასა და ძესა და წმინდასა სულსა”, მაგრამ არ უნდა მივცეთ საშუალება ლოცვასთან ნაცნობობას, რომ ნაყოფად უპატივცემულობა გამოიღოს. ყოველთვის, როდესაც ამ ფრაზას ვამბობთ, სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვს მისი ჭეშმარიტი არსის გახსენებას, რაც არის სამერთობის დიდებისმეტყველება. დიდებას მოჰყვება ლოცვა წმ. სამების პირების მიმართ: “ყოვლადწმინდაო სამებაო შეგვიწყალენ ჩვენ, უფალო გვიხსენ და გვილხინე ცოდვათა ჩვენთაგან, მეუფეო შეგვინდევ უსჯულოებანი ჩვენნი, წმინდაო მოიხილე და განკურნე უძლურებანი ჩვენნი სახელისა შენისათვის”. ჩვენი ყოველდღიური ლოცვები გრძელდება და თითოეულ ნაბიჯზე აშკარად თუ შეფარულად ტრინიტარული სტრუქტურა გვხვდება, ანუ ღმერთისადმი მიმართვა როგორც ერთისადმი სამში. ჩვენ ვაზროვნებთ ტრინიტარულად, ვსაუბრობთ ტრინიტარულად და ვსუნთქავთ სამებით.

ტრინიტარული განზომილებაა ასევე ერთფრაზიან ლოცვათა შორის ყველაზე უფრო ახლობელ, იესოს ლოცვაში, რომელსაც ვამბობთ მუშაობისა და დასვენების დროსაც. ის, თავისი ყველაზე გავრცელებული ფორმით, ასე წარმოითქმის: “უფალო იესო ქრისტე, ძეო ღვთისაო, შემიწყალე მე ცოდვილი”. თავისი გარეგნული ფორმით ეს ლოცვა მიმართულია ყოვლადწმინდა სამების მეორე პირის, უფალ იესო ქრისტეს მიმართ. მაგრამ აქ დანარჩენი ორი პირიცაა წარმოდგენილი, თუმცა ისინი არ სახელდებიან. როდესაც ვსაუბრობთ იესო ქრისტეზე, როგორც “ძე ღვთისაზე”, ჩვენ ვუთითებთ მამა ღმერთსა და სულიწმინდაზეც, რადგან “არავის ხელ-ეწიფების თქუმად უფალი იესო, გარნა სულითა წმიდითა” (1კორ. 12:3). იესოს ლოცვა არა მხოლოდ ქრისტოცენტრული, არამედ ტრინიტარულიცაა.

ცხოვრება სამებით

“ლოცვა მოქმედებაა” (ტიტო კოლიანდერი). “რა არის წმინდა ლოცვა? ლოცვა, რომელიც არ არის მრავალსიტყვიანი, მაგრამ უხვია მოქმედებებით. თუ შენი საქმეები შენს თხოვნებს არ აღემატება, მაშინ შენი ლოცვა მხოლოდ ლიტონი სიტყვებია და მათში არ არის შენი ხელების ნამუშაკევი. (უდაბნოს მამათა გამონათქვამები). თუკი ლოცვა მოქმედებად უნდა გარდაიქმნას, მაშინ სამების რწმენა, რომლითაც ჩვენი ლოცვაა გამსჭვალული, უნდა განცხადდეს ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაში. ლიტურგიაზე “მრწამსის” წარმოთქმის წინ ვამბობთ სიტყვებს: “ვიყვარებოდეთ ურთიერთას რათა ერთობით აღვიარებდეთ მამასა და ძესა და წმინდასა სულსა, სამებასა ერთარსებასა და განუყოფელსა”. მიაქციეთ ყურადღება სიტყვა “რათა”-ს. სამება ღმერთის რწმენის ნამდვილი აღსაარება შეუძლიათ მხოლოდ მათ, რომლებიც სამების წევრების მსგავსად ერთმანეთისადმი სიყვარულს ავლენენ. ერთმანეთისადმი ჩვენს სიყვარულსა და სამების რწმენას შორის განუყოფელი კავშირია. პირველი მეორის წინაპირობაა და, თავის მხრივ, მეორე ძალასა და აზრს აძლევს პირველს.

აქამდე, წმ. სამების დოგმატი უყურადღებოდ იყო მიტოვებული და მას ეპყრობოდნენ როგორც გაუქმებულ ღვთისმეტყველებას, რომელიც მხოლოდ სპეციალისტებს აინტერესებდათ. სამების დოგმატს ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაზე რევოლუციის ტოლფასი გავლენა უნდა ჰქონდეს. ადამიანები შექმნილი არიან სამება ღმერთის ხატად და ამიტომ მოწოდებულნი არიან დაამკვიდრონ დედამიწაზე იმ ურთიერთსიყვარულის საიდუმლო, რომელიც სამებას აქვს. შუა საუკუნეების რუსეთში წმ. სერგი რადონეჟელმა თავისი ახლად დაარსებული მონასტერი წმ. სამებას მიუძღვნა სწორედ იმის გამო, რომ სურდა მის ბერებსაც ყოველდღიურად ისეთივე სიყვარული გამოევლინათ ერთმანეთისადმი, როგორიც სამ საღვთო პირს შორის არსებობს. ეს არა მხოლოდ ბერების მოწოდებაა, არამედ ყველა ადამიანისა. ყოველი სოციალური ერთეული: ოჯახი, სკოლა, სახელოსნო, სამრევლო, ეკლესია უნდა წარმოადგენდეს სამერთობის ხატს. რადგან ვიცით, რომ ღმერთი არის სამი ერთში, თითოეული ჩვენგანი მოვალეა იცხოვროს საკუთარი თავის მსხვერპლთშეწირვით სხვაში და სხვისი გულისათვის, თითოეული მოვალეა გამუდმებით განახორციელოს პრაქტიკული მსახურება და აქტიური თანაგრძნობა. ყოვლადწმინდა სამებისადმი რწმენა გვავალებს, ვიბრძოლოთ ყველა დონეზე ჩაგვრის, უსამართლობისა და ექსპლუატაციის ყოველგვარი ფორმის წინააღმდეგ. სოციალური სამართლიანობისა და “ადამიანის უფლებებისათვის” ბრძოლაში ჩვენ ვმოქმედებთ სწორედ წმ. სამების სახელით.

“ქრისტიანობის ყველაზე სრულყოფილი წესი, მისი უმაღლესი მწვერვალია გსურდეს ის, რაც ყველასათვის სასარგებლოა”, _ ამბობს წმ. იოანე ოქროპირი…” მე ვერ წარმომიდგენია ადამიანმა შეძლოს ცხონება, თუ ის არ იღწვის თავისი მოყვასის ხსნისათვის”. ეს იგულისხმება წმ. სამების დოგმატის პრაქტიკულ განხორციელებაში. ამას ნიშნავს იცხოვრო სამებით.