წმიდა გერმანე, კონსტანტინეპოლელი პატრიარქი (+740)

შენიშვნები

I. იგულისხმება დიდი, სააღდგომო მარხვის პირველი კვირადღე, როდესაც აღინიშნება "მართლმადიდებლობის ზეიმი" (ბერძნ. ὁ θρίαμβος τῆς Ὀρθοδοξίας). ცნობილია, რომ ხატთაყვანისცემის აღდგენასთან დაკავშირებული ეს ზეიმი დაწესდა 843 წლის 11 მარტს წმინდა "სოფიის" დიდებულ ტაძარში, რომელიც დაემთხვა დიდმარხვის პირველ კვირას (ამ კრების ე. წ. "სინოდიკი" ძველ ქართულად თარგმნილია ორგზის, რომელსაც ეწოდება "ძეგლისწერაჲ სარწმუნოებისაჲ, რომელი აღწერეს წმიდათა მამათა კოსტანტინეპოლეს შეკრებულთა, წმიდათა ხატთა თაყუანისცემისათჳს, რომელ-ესე წარიკითხჳს სოფიაწმიდას პირველსა კჳრიაკესა წმიდათა მარხვათასა"; პირველად ეს "ძეგლისწერა" ითარგმნა მეათე ს-ის გასულს წმ. ექვთიმე ათონელის მიერ, ხოლო მეორედ, უფრო ზედმიწევნით, XII ს-ში უცნობი ავტორისაგან. "ლიტურგიკულ პრაქტიკაში შენახულა ექვთიმეს რედაქცია, მეორე კი გვხვდება მხოლოდ ერთადერთ ხელნაწერში" ). მას შემდეგ, ამ დღეს ეკლესია ყოველწლიურად დღესასწაულობს მართლმადიდებლობის გამარჯვებას ხატმებრძოლთა და, ზოგადად, ყველა სხვა სახის მწვალებლობაზე. გასაგებია, რომ წმინდა გერმანეს ეს ჰომილია, ზემოხსენებული მიზეზის გამო, ეკლესიებში სწორედ დიდმარხვის პირველ კვირადღეს იკითხებოდა, მაგრამ გაურკვეველი რჩება, თავად პატრიარქმა კალენდარული წლის რომელ მონაკვეთში წარმოთქვა ეს ქადაგება.

II. საღვთო საკრებულოს აღსანიშნად ამგვარი დეფინიცია ("კათოლიკე ეკლესია"; ბერძნ. ἡ καθολικὴ Ἐκκλησία) პირველად გამოიყენა ანტიოქიის რიგით მეორე (ევოდიუსის შემდგომ) მწყემსმთავარმა, წმინდა პეტრე მოციქულის მოწაფემ და ხელდასხმულმა, წმინდა მღვდელმოწამე ეგნატე ღმერთშემოსილმა (ბერძნ. ὁ ἅγιος Ἰγνάτιος ὁ θεοφόρος; I-II სს. ხსენება 20/12 და 29/01).

კათოლიკეობა, ანუ საყოველთაოობა, მთლიანობა, მსოფლიურობა ეკლესიისა, ერთი მხრივ, მაუწყებელია როგორც მისი ამქვეყნიური ყოვლისმომცველი განფენილობისა, ისე თითოეულ მათგანში (ადგილობრივ მართლმადიდებლურ საკრებულოებში) ღვთისმყოფობის სისავსისა და მათი არსებითი ერთიანობისა. წმინდა ეგნატე სმირნელ მორწმუნეთ ამცნებს: "სადაც იქნება იესო ქრისტე, იქვეა კათოლიკე ეკლესიაც" (შდრ. ბერძნ. ὅπου ἄν ῇ Χριστός Ἰησοῦς, ἐκεῖ ἡ καθολικὴ Ἐκκλησία; "ეპისტოლე სმირნელთა მიმართ", თავი VIII, საქართველოს ეკლესიის კალენდარი, თბილისი, 1988, გვ. 586, შენ. 2*).

ეგნატე ღმერთშემოსილის 13 ეპისტოლე XI საუკუნეში ქართულად თარგმნა დიდმა ღვთისმეტყველმა, ათონის ივერთა მონასტრის წინამძღვარმა, წმ. გიორგი მთაწმინდელმა (ტექსტები გამოაქვეყნა და გამოკვლევა დაურთო ა. ბოროდამ; დასახ. გამოცემა, გვ. 518- 624). საინტერესოა, რომ ჩვენთვის მნიშვნელოვანი მუხლი გვხვდება არა გიორგისეულ, ე. წ. "ვრცელ", ანუ გადამეტაფრასტებულ ("გამშვენებულ"; ძვ. ქართ. "გარდაკაზმულ") რედაქციაში, არამედ, როგორც მკვლევრები მიიჩნევენ, უფრო ავთენტურ, ე. წ. "საშუალო" ნუსხაში.

III. ესე იგი, ძე ღმერთისგან, საღვთო ლოგოსისგან (ბერძნ. ὁ θεῖος Λόγος), იესო ქრისტესგან, რადგან "ღმერთ იყო სიტყუაჲ იგი" (იოვანე 1:1).

IV. ჯვრის ნიში, ძვ. ქართულად "სასწაული" (ბერძნ. σημεῖον τοῦ σταυροῦ), ეკლესიის სწავლებით, სწორედ ეშმაკეულთან ბრძოლისთვის და მისგან თავშესაფარებლად მოგვეცა. სხვაგან წმინდა პატრიარქი გვასწავლის: "წმიდა არს ძლიერი ძე, რამეთუ ძლიერისა ეშმაკისა შემკრველმან დათრგუნა ჯუარითა, რომელსა აქუნდა სიმტკიცჱ სიკუდილისაჲ, და ცხორებაჲ და ძალი მოგუანიჭა ჩუენ დათრგუნვად მისა" (წმ. გერმანე კონსტანტინეპოლელი "მოთხრობაჲ ეკლესიაებრივი და საიდუმლოებითი", საქართველოს ეკლესიის კალენდარი 2004 წლისათვის, გამომ. "ნათლისმცემელი", თბილისი, 2003, გვ. 148, ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა, წინასიტყვაობა და ლექსიკონი დაურთო ექვთიმე კოჭლამაზაშვილმა>.

გერმანესებრ განმარტავს ჯვრის დანიშნულებას წმ. იოანე დამასკელიც: "იგია ფარი, საჭურველი და ძლევის ნიში ეშმაკის წინააღმდეგ" ("მართლმადიდებლური სარწმუნოების ზედმიწევნითი გადმოცემა", ძეგლი ბერძნულიდან თანამედროვე ქართულზე თარგმნა, შესავალი და შენიშვნები დაურთო ე. ჭელიძემ, თბილისი, 2000, თავი ოთხმოცდამეოთხე, გვ. 431. შდრ. წმ. ეფრემ მცირის თარგმანი: "ესე (ჯვარი, ი. გ.) არს ფარ და საჭურველ, დასაძლეველ მტერისა" ).

ხატმებრძოლთა წარწერების განქიქებისას ეგევეს მოძღვრობს წმ. თეოდორე სტუდიელიც: "ამ ნიშით მოსემ (იხ. თ. მე-11, ი. გ.) ცხადად დაამხო ძალნი, შემუსრა რა მტერი. ამიერიდან ჯვარმა, მორწმუნეთა სიქადულმა, შეაჩერა სიცრუის მძლავრი ნაკადი" (P.G. ტ. 99, ცოლ. 437A). 60

ცხოველმყოფელი ჯვრის მიერ ღვთივდაცულობაზე საუბრობს საქართველოს ეკლესიის დიადი მოძღვარიც, წმინდა გრიგოლ ხანცთელი (759-861 წ.წ.). სასიკვდილო სარეცელზე მყოფი ღვთივგაბრძნობილი არქიმანდრიტი, მასთან შემოკრებილ კლარჯეთის მეუდაბნოეთა ძმობას ამგვარ დარიგებას უანდერძებს: "[ქრისტემ] ჯუარითა სიკუდილი დათრგუნა და ავაზაკისა თანა ყოველთა მორწმუნეთა წმიდაჲ ჯუარი თჳსი მიანიჭა წინამძღურად და ანგელოზთა თანა წმიდათა ნიშად ქრისტეანობისა ბეჭედი იგი სამეუფოჲ, რომელიცა აქუს სულსა მორწმუნეთა კაცთასა საფარველად და საცხორებელად (=საცხონებლად, ი. გ.)" (გიორგი მერჩულე, "შრომაჲ და მოღუაწებაჲ ღირსადცხორებისაჲ წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გრიგოლისი არქიმანდრიტისაჲ"; ძველი ქართული საეკლესიო ლიტერატურა, I, ძეგლები (ახალ ქართულად) თარგმნა, მოამზადა და სქოლიოები დაურთო ე. ჭელიძემ, თბილისი, 2005, გვ. 674).

V. წმინდა გერმანე, ეკლესიის კვალობაზე, გადმოგვცემს წმინდა პავლე მოციქულის მოძღვრებას მაცხოვრის ჯვარცმით კაცობრიობისადმი საღვთო შვილობის მონიჭების შესახებ. უფლის მოციქულის სწავლებით, იესო ქრისტე სწორედ იმისთვის დაემორჩილა წყევლას, რომ ურჩობისათვის სამოთხეში ჩვენზე წარმოთქმული თავდაპირველი შეჩვენება გაეუქმებინა და თავისი ცხოველმყოფელი ვნებით ადამიანი ღვთის ძედ წარმოეჩინა, როგორც ამას წმინდა იოანე ღვთისმეტყველი ბრძანებს: "რაოდენთა-იგი შეიწყნარეს, მოსცა მათ ჴელმწიფებაჲ შვილ ღმრთისა ყოფად" (იოვანე 1:12; შდრ. "რომელმან სძლოს, მივსცე მას ესე ყოველი და ვიყო მისა ღმერთ, და იგი იყოს ჩემდა ძე" ).

ამგვარად განმარტავს საღვთო პავლეს ზემოდამოწმებულ მოძღვრებას (გალ. 4:4-5) ოქრომესიტყვე ეკლესიისა, წმინდა იოანე ოქროპირი († 407 წ.): "ვინაჲთგან შჯულსა ქუეშე მყოფნი თანამდებ (=მოვალენი, ი. გ.) იყვნეს წყევისა და დაშჯისა, ვითარცა ვერ აღმასრულებელნი მისნი, ამისთჳს იგი (იესო ქრისტე, ი. გ.) თავადი (=თვითონ, ი. გ.) იქმნა შჯულსა ქუეშე, რაჟამს წინადაიცჳთა, და ყოვლითურთ აღასრულა წესი შჯულისაჲ (=რჯულის კანონი, ი. გ.), რაჲთა ვერ აღმასრულებელნი იგი გამოიჴსნნეს ჯუარცუმითა თჳსითა; რომელნი-იგი... შვილებისაცა მადლითა განამდიდრნა" (სამოციქულოს განმარტება II, თარგმნილი ეფრემ მცირის (კარიჭის ძის) მიერ, ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა და წინასიტყვაობა დაურთო ექვთიმე კოჭლამაზაშვილმა, თბილისი, 2006, გვ. 505).

ბერძნულ ენაში ღვთისადმი მადლისმიერი ძეობის (განსხვავებით ბუნებითი ძეობისგან) გამომხატველი ტერმინი გახლავთ "υἱοθεσία" (υἱός = ძე), რომელიც, როგორც ეს პროფესორ ე. ჭელიძეს აქვს გამორკვეული, ქართულად სამგვარად ითარგმნებოდა: უძველესი დროიდან წმ. ეფრემ მცირის ჩათვლით როგორც "შვილებაჲ", წმ. არსენ იყალთოელის (XI-XII სს.) ზედმიწევნითი შესატყვისით "ძეობილობაჲ" და გელათური სკოლის (XII-XIII სს.) კალკირებული ტერმინით "ძედდადებაჲ" (იხ. ედიშერ ჭელიძე, "მართლმადიდებლური ხატმეტყველება", თბილისი, 2001, გვ. 44, 67-68).

ამასთან, ეს არის არა რაიმე ახალქმნა, არამედ იმ დასაბამიერი პატივის კვლავ აღდგენა, როგორადაც დაიბადა პირველმამა ადამი, და რაც მცნების დარღვევით შეიბილწა, და რის დასაბრუნებლადაც საჭირო გახდა ძე ღმერთის განკაცება.

მოვუსმინოთ სარწმუნოების ხმამაღალ ქადაგს - წმინდა ბასილი დიდს: "ჩვენი ღვთისა და მაცხოვრის განგებულება ადამიანის შესახებ ესაა აღმოწოდება გაგდებულობიდან და უკუმიბრუნება ღვთის მოთვისეობაში იმ გაუცხოებიდან, ურჩობის შედეგად რომ იქმნა. ამის გამოა ქრისტეს მოსვლა ხორცით, სახარებისეულ მოღვაწეობათა აღწერილობა, ვნებანი, ჯვარი, დასაფლავება, აღდგომა, რათა ადამიანმა, ცხონებულმა ქრისტესადმი ბაძვის გზით, უკუმიიღოს ის დასაბამიერი ძეობილობა" ("სულიწმინდის შესახებ", თავი 19; P.G. t. 32, col. 128D. ე. ჭელიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 44). მისივე თქმით, "სულიწმინდის მიერ ხდება სამოთხეში აღდგენა, ცათა სასუფეველში ასვლა, ძეობილობასთან დაბრუნება" (დასახ. ნაშრომი, თავი 15; col. 132B. იქვე, გვ. 56).

მესიის მიერ ადამიანის უცოდველობის ხარისხში განახლებას მოძღვრობს წმინდა იპოლიტე რომაელიც († 235 წ.): "და განაახლა მან ძველი კაცი და კვლავ არწმუნა მას ძეობილობის კვერთხნი" ("ღვთის გამოჩინების შესახებ"; P.G. 10, 857A. იქვე, გვ. 57). ასევე გვასწავლის ათონის ივერთა მონასტრის იღუმენი, წმინდა ექვთიმე მთაწმინდელი, მის მიერ ქართულიდან ბერძნულად თარგმნილ "ბალავარიანში": "ღვთის მხოლოდშობილი ძე... ჩვენ გამო დამკვიდრდა ქალწულში, რომ ჩვენ ცანი დაგვემკვიდრებინა, რომ ძველი ცთომილებისგან უკუვხმობილიყავით, ცოდვისაგან გავთავისუფლებულიყავით და უკუმიგვეღო თავდაპირველი ძეობილობა" ("ვარლაამისა და იოდასაფის ცხოვრება"; P.G. 96, 861B-C. იქვე, გვ. 58).

მსგავსადვე დაბეჭდავს წმინდა სვიმეონ ლოგოთეტი (X-XI სს.) ცნობილ მეტაფრასში: "მოსასჴსენებელი წმიდისა და დიდებულისა მოციქულისა ქრისტესისა და მახარობელისა იოვანე ღმრთისმეტყუელისაჲ". წმ. ეფრემ მცირის თარგმანი ამგვარად იკითხება: "მამისა საყდარსა არადამტევებელმან ქალწული დაისახლე ჩემთჳს, რაჲთა მე ცანი დავისახლნე, ძუელისა დავრდომილებისაგან აღვემართო და ცოდვისაგან განვერე და პირველი შვილებაჲ უკუმოვიღო" (ძველი მეტაფრასული კრებულები, ტექსტები გამოსაცემად მოამზადა, კომენტარები და საძიებლები დაურთო ნარგიზა გოგუაძემ, თბილისი, 1986, გვ. 428. P.G. 116, 685B).

სოტერიოლოგიიდან ცნობილია, რომ მაცხოვრის გამომსყიდველობითი ღვაწლით ადამიანური ბუნება გამოხსნილია ტყვეობიდან, მაგრამ თავად ეს მადლი (იგივე ძეობილობა, შვილობილობა, ძედდადება) ყოველ ცალკეულ პიროვნებას ენიჭება სულიწმინდისაგან ნათლისღების ჟამს, წმინდა ემბაზიდან ამოსვლისას. უძღები შვილის იგავის (ლუკა 15:11-32) კომენტირებისას, ასე გვამცნებს ნეტარი თეოფილაქტე ბულგარელი († 1087 წ.): "ამრიგად, ყველა ნათელღებული და ღვთის ძედ ქმნილი, უფრო კი აღდგენილი, და, მარტივად, ყველა ის, ვინც ცოდვისგან განიწმინდა, ამ «ჭამებულ ზვარაკს» ეზიარება" ("ლუკას სახარების განმარტება", P.G. 123, 957D. ე. ჭელიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 58).

ნათლისღების განმაღმრთობელ ძალაზე ქადაგებს ოქრონექტარი ეკლესიისა, წმინდა იოანე დამასკელი, ჰომილიაში "სატფურებისათჳს": "რაჟამს ღმერთი იესუ ჩემი შორის ღმერთთა მათ ნათლისღებისა მიერ შვილქმნულთა ღმრთისათა და დამცველთა შვილებისა პატივისათა დადგეს და განუყოფდეს პატივთა, ახარებდეს და იხარებდეს" (ძველი მეტაფრასული კრებულები, დასახ. გამოცემა, გვ. 219). მართლმადიდებლობის უცვალებელ სახელმძღვანელოში იგივე მამა ამგვარად მოძღვრობს: "ჩვენც მის (ქრისტეს, ი. გ.) მიერ ღვთის ძეები გავხდით, შვილებულნი ნათლისღების გზით. თვით ბუნებითი ძე ღვთისა გახდა პირმშო ჩვენ შორის, რომლებიც მონიჭებით და მადლით ვიქეცით ღვთის ძეებად და წარმოვჩნდით მის ძმებად" ("მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი ოთხმოცდამეერთე, გვ. 426).

იორდანეში აღსრულებულ მაცხონებელ დღესასწაულს უგალობს იერუსალიმის სახელგანთქმული პატრიარქი, წმინდა სოფრონი († 638 წ.): "ესევითარი არს ქრისტეს განსაკრთომელი ნათლისღებაჲ, რომელსა ჩუენ ვდღესასწაულობთ დღეს. ამას ყოველსა მოანიჭებს იგი კეთილმსახურთა, მომადლებითა მათდა შვილებისა წინდისაჲთა (წინდის იმიტომ, რომ იორდანის მადლმოსილება რეალურად ამოქმედდა მხოლოდ მაცხოვრის აღდგომის შემდეგ, ი. გ.), რომელ-იგი არს მტკიცე და დაუცემელ და საღმრთოდ აღავსებს მათ ღმრთივმოცემულითა ჰაეროვნებითა" ("ნათლისღებისათჳს მაცხოვრისა და ზედააღდგომისათჳს სარკინოზთაჲსა", თარგმანი წმ. არსენ იყალთოელისა, ხელნ. H 1347, 94r95v; ედიშერ ჭელიძე, "ცხონების აღმოცისკრება", თბილისი, 2004, გვ. 59).

ნათლობის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას აღნიშნავს ლიტურგიკული ღვთისმეტყველების დიდი მწვდომელი, წმინდა სვიმეონ თესალონიკელიც: "უწმინდესი ნათლისღება არის ახალშობაც და ახალქმნაც, განწმენდაც და განათლებაც, ძეობილობაც და ნიჭიც, სიწმინდეც და მრავალი სხვაც, რაც კი მამებს უთქვამთ" ("წმინდა საიდუმლოთა შესახებ"; P.G. 155, 221C. ე. ჭელიძე, "მართლმადიდებლური...", დასახ. გამოცემა, გვ. 61). და კიდევ: "იგი (მოსანათლი, ე. ჭ.), მოიქცა რა, შერიგებული იქნა ღმერთთან, როგორც ის უძღები, და ნათლისღების მიერ მიდის კიდეც მალევე ძეობილობასთან და უხრწნელებასთან, - სულიწმინდის პირველ სამოსელთან, უფრო უკეთესად და უფრო უმჯობესად" (დასახ. ნაშრომი; 220D. იქვე).

ხოლო, თუ როგორ აღესრულება ეს ყოველივე "უფრო უკეთესად" და "უფრო უმჯობესად", ზედმიწევნით განგვიმარტავს ალექსანდრიის დიდი პატრიარქი, წმინდა კირილე († 444 წ.). იოანე მახარებლის ზემოციტირებული მუხლის (1:12) ეგზეგეზისას დოგმატმესრულე მოძღვარი დაასკვნის: "შეუძლებელი იყო, რომ ჩვენ, რომლებიც ვატარებდით მიწიერ ხატს, სხვაგვარად თავი დაგვეღწია ხრწნილებისაგან, თუ არ შთაინიშნებოდა ჩვენში ზეციური ხატის მშვენიერება ძეობილობისკენ ხმობის გზით, რადგან გავხდით რა ზიარებულნი მასთან (ქრისტესთან, ე. ჭ.) სულიწმინდის მიერ, აღვიბეჭდეთ მსგავსებით მისდამი და ხატის პირმშოხატისეული დასახულობისადმი, რომლისებრაც ჩვენს შექმნას ამბობს საღვთო წერილი, რადგან ძალისხმევითად ბუნების თავდაპირველი მშვენიერების კვლავ მომპოვებელნი და იმ საღვთო ბუნებისადმი კვლავ დახატულნი უფრო ძლიერები ვხდებით გარდასვლის შედეგად ჩვენდამი შემთხვეულ უკეთურებებზე" ("იოანეს სახარების განმარტება"; P.G. 73, 153A-B. იქვე, გვ. 88).

ყოველივე ნათქვამიდან გამომდინარე, დასკვნაც ერთადერთი შეიძლება იყოს: "ამრიგად, მართლმადიდებლური დოგმატით, ადამიანის ღვთისადმი ძეობილობა ხატია მისი პირმშოხატის - ძე ღმერთის ბუნებითი ძეობისა" (ე. ჭელიძე, იქვე, გვ. 78), რასაც ამოწმებს წმინდა გერმანეს მიერ მოხმობილი მოციქულისეული ზემორე ციტატაც.

VI. შდრ. წმინდა იოანე დამასკელის განმარტების წმინდა ეფრემისეული თარგმანი: "წყევად შერაცხილ იყო ჯუარიცა, რომელმან ყოველნი წყევანი უჩინო-ყვნა. ხოლო თჳთ არა დაადგრა წყევად, არამედ ვითარ-იგი პირველ გუელქმნილი კუერთხი კუალად კუერთხ იქმნა (იხ. გამოსლ. 4:2-4, 7:9-12), ეგრეთვე ჯუარი წყევისაგან კუერთხ იქმნა მისაყრდნობელ და განსამტკიცებელ ერისა ღმრთისა მის ზედა ტჳრთვითა სიბრძნისა და ძალისა ღმრთისაჲთა" ("სატფურებისათჳს"; ძველი მეტაფრასული კრებულები, დასახ. გამოცემა, გვ. 202).

ასევე ქადაგებს გერმანეს მეორე თანამედროვე, დიდი მოძღვარი და ჰიმნოგრაფი, წმინდა ანდრეა კრიტელი (VII-VIII სს.): "არღარა წყეულ ყოველი დამოკიდებული ძელსა, ვითარ და რომლისა სახითა, გარნა რამეთუ კურთხეულისა ძემან, იესუ ძემან ღმრთისამან წყევაჲ ჩუენი კურთხევად ცვალა. არღარა წყეულ ჯუარი წყევისა ჯუარსა შემშჭუალვითა და ქრისტეს მიერ წყევისა მოსპობითა და ჩუენდა კურთხევისა ნაცვალ შემორთუმითა" ("ჯუარისა ამაღლებისათჳს"; იქვე, გვ. 313). ეგზეგეტი იქვე დასძენს: "თაყუანის-იცემებოდენ ჯუარი, რამეთუ მის მიერ კურთხევაჲ მოვიღეთ და წყევისაგან განვთავისუფლდით" (იქვე, გვ. 315).

მსგავსადვე ღვთისმეტყველებს წმინდა გრიგოლ ნაზიანზელიც († 389/90 წ.წ.). მისი თქმით, მაცხოვრის განკაცება და ჯვარცმა იმისთვის აღესრულა, რათა "ძელი წმიდა-ყოს და გემოსა სძლოს და ადამ აცხოვნოს და ხატსა (ე. ი. ადამიანურ ბუნებას, ი. გ.) დაცემულსა აღმოუწოდოს" (24-ე სიტყვა, თ. 4; Sancti Gregorii Nazianzeni Opera, Versio Iberica, I, Brepols, 1998, p. 78-79;; თარგმანი წმ. ეფრემ მცირისა; ე. ჭელიძე, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, გვ. 150).

VII. მაცხოვრის მიერ შეთვისებულ ჩვენეულ ხატში იგულისხმება მის მიერ მიღებული ადამიანური ბუნება თავისი ორნაწილედობით: ხილული, ანუ სხეულებრივი, და უხილავი, ანუ სულიერი თვისებებით; ამ შემთხვევაში კი, განსაკუთრებით, ხაზია გასმული ქრისტეს აღრიცხვად, აღწერად ხორციელ მხარეზე.

VIII. გარეშეუწერლობა (ბერძ. τὸ ἀπερίγραπτον) ღმერთის ერთ-ერთი ბუნებითი თვისებაა, განსხვავებით ნებისმიერი, თუნდაც ზეციური, ქმნილებისაგან, რომელიც უთუოდ გარეშეწერილია (ბერძნ. περιγεγραμμένος). ეს ნიშნავს, რომ საღვთო ბუნება (ძვ. ქართ. "ღმრთეებაჲ"; ბერძნ. ἡ θεότης), როგორც ყოვლითურთ უნივთო და ზემატერიალური, არავისგან და არაფრისგან არ დაიტევნება, არამედ უმალ თავად დაიტევს ყოველივეს, "რადგან თავის თავში შემოუცავს მას მთელი არსებობა, როგორც არსების ზღვას, უსასრულოსა და უსაზღვროს" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი მეცხრე, გვ. 334; შდრ. ეფრემის მიერ თარგმნილი წმინდა დიონისე არეოპაგელის "ზეცათა მღდელთმთავრობისათჳს" თხზულებაზე დართული ერთი სქოლიო: "უსაზღვრო არს ღმერთი, რამეთუ არცა ერთსა რას საზღვართაგანსა შინა შემოიწერების, არამედ იგი მხოლოჲ (=ერთადერთი, ი. გ.) არს საზღვარ ყოველთა და ყოველთავე თავსა შორის თჳსსა შემოასაზღვრებს" ). "გარეშეწერილი არის ის, რაც შეზღუდულია ადგილით, დროითა და მწვდომელობით, ხოლო გარეშეუწერელია ამ ყოველივესგან შემოუცავი. ამიტომ, გარეშეუწერელი არისმხოლოდ ღვთაება, დაუსაბამოდ მყოფი, დაუსრულებელი, ყოვლის გარემომცველი და ყოველგვარი წვდომისგან გარეშეუცავი. ის მხოლოა მიუწვდომელი, უსაზღვრო და არვისგან შეცნობილი, არამედ თვით არის მხოლოდ თავისი თავის მჭვრეტი" (წმ. იოანე დამასკელი, დასახ. ნაშრომი, თავი მეცამეტე, გვ. 340). "ამრიგად, გვწამს ერთი ღმერთი... უსასრულო, გარეშეუწერელი, შემოუსაზღვრელი" (იქვე, თავი მერვე, გვ. 327).

მაგრამ, რაც "უკუანაჲსკნელთა ამათ დღეთა" (ებრ. 1:2) ძე ღმერთმა "თავი თჳსი დაიმდაბლა და ხატი მონისაჲ მიიღო, და მსგავს კაცთა იქმნა" (ფილიპ. 2:7), ანუ თავისსავე საღვთო ჰიპოსტასში მთლიანად შეაგვამოვნა ადამიანური ბუნება (ძვ. ქართ. "კაცებაჲ"; ბერძნ. ἡ ἀνθρωπότης) - შეურევლად, გარდაუქმნელად, განუყოფლად, მას შემდეგ ერთი და იგივე პიროვნება - იესო ქრისტე - გარეშეუწერელიც არის და გარეშეწერილიც, "რამეთუ პირველი იგი (ღმრთეება, ი. გ.) აუგებელ (=შეუქმნელი, ი. გ.) არს, ხოლო მეორე (კაცება, ი. გ.) - აგებულ (=შექმნილი, ი. გ.)" (წმ. იოანე დამასკელი, "სატფურებისათჳს"; დასახ. გამოცემა, გვ. 201). ამიტომ, "იგივე ყოვლისა მპყრობელ, ვითარცა ღმერთი მამისა თანა და სულისა, იგივე მორჩილ მამისა კაცობრივითა თჳთმფლობელობითა ნებისაჲთა, ვითარ-იგი იქმნა კაც, იგივე ჯუარსა ზედაცა და საყდართა შინა მამულთა" (იქვე).

ამგვარადვე ვაღიარებთ მაცხოვრის ორ შობას - ერთს ღმრთეებით, საუკუნეთა უწინარეს, უჟამოდ და დაუსაბამოდ, მამისაგან დედის გარეშე, და მეორეს კაცებით, "ოდეს მოიწია აღსასრული ჟამთაჲ" (გალ. 4:4), დედისაგან მამის გარეშე. ამიტომ, ქრისტე "ღმერთადაც ითქმის და ადამიანადაც, ქმნილადაც და უქმნელადაც, ვნებულადაც და უვნებლადაც" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი ორმოცდამერვე, გვ. 385).

"ამასთან, - დაასკვნის დიდი მოძღვარი, - განვაწესებთ, რომ დაცულია მათი (ქრისტეს ორი ბუნების, ი. გ.) არსობრივი განსხვავება, რადგან ქმნილი დარჩა ქმნილად და უქმნელი - უქმნელად. ასევე, მოკვდავი დარჩა მოკვდავად (ცხადია, პირობითად, თუკი უფლის ადამიანურ ბუნებას, მოაზრებითად, გამოვყოფთ მისივე ჰიპოსტასისგან, რაც, ჭეშმარიტი სწავლებით, მარადიულად და განუყოფლად შეიერთა ძე ღმერთმა, ი. გ.) და უკვდავი - უკვდავად, გარეშეწერილი - გარეშეწერილად და გარეშეუწერელი - გარეშეუწერლად, ხილული - ხილულად და უხილავი - უხილავად, «და ერთი მათგანი ბრწყინავს საკვირველებებით, ხოლო მეორემ თავს იდო გინებანი»" (იქვე, თავი ორმოცდამეშვიდე, გვ. 384).

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ანუ მაცხოვრის პიროვნების განუმეორებლობისა და ერთადერთობის გათვალისწინებით, აღარ მოგვეჩვენება კაზუისტიკად შემდეგი დებულების მტკიცება: "ამრიგად, ხორცქმნილი გახდა სიტყვა და არ განმდგარა იგი საკუთარი უნივთოებისგან; ხორცქმნილი გახდა იგი, მთლიანი და მთლიანივე არის გარეშეუწერელი. სხეულებრივად მცირდება და ვიწროვდება იგი, ღვთაებრივად კი გარეშეუწერელია, არ განივრცობა რა მისი ხორცი მისი ღმრთეების გარეშეუწერლობასთან ერთად" (იქვე, თავი ორმოცდამეთერთმეტე, გვ. 390).

IX. ელინი (ბერძნ. Ἔλλην) პირდაპირი აზრით აღნიშნავს ეთნიკურ ბერძენს, მაგრამ უწმინდესი გერმანე (ისევე, როგორც ყველა სხვა საეკლესიო მწერალი) ამ სიტყვაში პაგანიზმს გულისხმობს და, ქრისტიანული ტრადიციის თანახმად, "ელენს" წარმართისა და კერპთაყვანისმცემლობის მნიშვნელობით იყენებს.

X. აქ გადმოცემულია მართლმადიდებლური მოძღვრება ძე ღმერთის განკაცების შესახებ, რაც საბოლოოდ გაფორმდა ქალკიდონის IV მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე 451 წელს. ამ სწავლებით, მაცხოვრის ერთ ჰიპოსტასში (გვამოვნებაში) შეერთებულია ორი - ღვთაებრივი და ადამიანური - ბუნება ყოველგვარი შეზავება-შეთქვეფისა და ცვალებადობაგარდაქმნის გარეშე, რადგან, როგორც ითქვა, "დაცულია მათი არსობრივი განსხვავება" (იხ. შენ. VIII).

ქრისტეში ბუნებათა მიმართების დოგმატს განმარტავს დამასკელი მამა: "არა განვჰყოფ შეურევნელთა, არა შევარწყუამ განუყოფელთა, რამეთუ თანად ორითავე ღმერთ არს და თანად ორითავე კაც" (წმ. იოანე დამასკელი, "სატფურებისათჳს", დასახ. გამოცემა, გვ. 201). ხოლო განყოფილნი არიან რა თავიანთი ბუნებითი თვისებებით, ამავე დროს, განუყოფლად ჰგიენ ერთ საღვთო გვამოვნებაში. ამიტომ, "ქრისტეს ბუნებანი შეურევლად შეერთებულნი არიან ჰიპოსტასის მიხედვით, მაგრამ განუყოფლად განყოფილნი - განსხვავების ნიშნით და გვარით" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი ორმოცდამეთორმეტე, გვ. 390).

XI. ეგევე არგუმენტს მიმართავს გერმანე თომა კლავდიოპოლელისადმი მიწერილ ეპისტოლეში (P.G. 98, col. 173D); ასევე, წმ. იოანე დამასკელიც: პირველ "სიტყჳსსაგებელში" (P.G. 94, col. 1240B. თარგმნილია წმ. ეფრემ მცირის მიერ: "სიტყუაჲ სიტყჳსსაგებელი მათი, რომელნი ჰგმობენ წმიდათა ხატთა. თავი ა."; ხელნ. A 674, S 4933, Q 652, ქუთ. 8), მესამე "სიტყჳსსაგებელში" (P.G. 94, col. 1356A) და "გადმოცემაშიც" ("მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი ოთხმოცდამეოთხე, გვ. 432).

XII. სიწმინდეების შემლესველობა აქ უბრალო მეტაფორად არ არის მოხმობილი. ცნობილია, რომ ხატმებრძოლები წმინდა გამოსახულებების ყოველგვარ გამოვლინებას გააფთრებით ებრძოდნენ. გარდა საკუთრივ ხატებისა, იწვებოდა მინიატურებით გამშვენებული უძველესი ხელნაწერები, ნადგურდებოდა მოჭიქული საეკლესიო ჭურჭელი და მოხატული შესამოსელი და, რა თქმა უნდა, ილესებოდა ძველი ეკლესიის აღმსარებლობის ყველაზე უტყუარი საბუთი - ტაძრის კედლები. სამლოცველოებში ძველი და ახალი აღთქმის ისტორიის ამსახველ ეპიზოდებს არაბესკების, ფლორისა და ფაუნის მხატვრობით ანაცვლებდნენ (ოდნავ ზემოთ თავად გერმანე აღნიშნავს ერეტიკოსთა ამ მიდრეკილებას). "ისე რომ, მართლმადიდებელთა მწარე ირონიით, ეკლესია «გამწვანებულ დახლს და ჩიტების გამოფენას» დაემსგავსა" (А. В. Карташев. Вселенские Соборы; Клин, 2002, ст. 600).

XIII. წმინდა გერმანეს მხედველობაში აქვს ბერძნული ანბანის ასო "თ" (ტაუ), რომელიც, თავისი ფორმით, ძალიან ჰგავს ჯვარს. სლავურ თარგმანში ეს პასაჟი არ არის (იხ. Баранов В. А. დასახ. გამოცემა, გვ. 166-167).

XIV. წმინდა გერმანე ხაზს უსვამს ყოველივეს ღვთის თავისუფალი ნებით შექმნილობას. არა რაიმე იძულებისა და საჭიროებისთვის ინება შემოქმედმა სამყაროს დაბადება, "არამედ სიკეთის სიჭარბის გამო ისათნოვა მან იმგვართა შექმნა, რომლებიც მიმღებნი იქნებოდნენ მისი ქველმოქმედებისა და წილმქონენი – მისი სიკეთისა" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი მეთექვსმეტე, გვ. 343).

ცხადია, ღმერთში ყველა თვისება თანადროულია და ერთმანეთის თანახმიერია, რადგან "ღვთაება მარტივია და შეუდგენელი. შედგენილი ისაა, რაც მრავალთა და განყოფილთაგან შემდგარა... შედგენილობა ხომ წინააღმდეგობის სათავეა, წინააღმდეგობა – დაპირისპირებისა, ხოლო დაპირისპირება – დაშლისა, ღვთისათვის კი დაშლა სრულიად უცხოა" (იქვე, თავი მეოთხე და მეცხრე, გვ. 324, 334). "მაგრამ, პირობითად, სამყაროს შექმნის საფუძველდამდებია არა უშუალოდ უსაზღვრო სიბრძნე ღვთისა ანდა უსაზღვრო ძლიერება, არამედ უმალ ნება, განზრახვა მისი... მართლაც, ქრისტიანულ მწერლობაში...…ნება, ანუ განზრახვა ღვთისა, ქმნილი სამყაროს "არსებად" წარმოჩნდება. მთელი "დაბადება" არის "საქმედ" ქცეული, გასაგნებული, განივთებული განზრახვა ღვთისა. კლიმენტი ალექსანდრიელი (დაახლ. 140-214 წ.წ.) შენიშნავს: "მისი (ღვთის, ე. ჭ.) ნება საქმეა და მას სამყარო ეწოდება" . იმავე ავტორის თქმით, "მხოლოდ მისი (ღვთის, ე. ჭ.) განზრახვაა სამყაროს შექმნა...…უბრალოდ, განიზრახავს იგი და ქმნის და მხოლოდ მის ნებელობას მოსდევს ქმნადობა" (ედიშერ ჭელიძე, წმინდა გრიგოლ ნოსელი და მისი თხზულება "პასუხი ექუსთა მათ დღეთათჳს", საქართველოს ეკლესიის კალენდარი, თბილისი, 1989, კომენტარი #33, გვ. 271).

ამიტომაც, წმინდა გრიგოლ ნოსელის მიერ, არსებობის დასაბამიერ მიზეზთაგან, პრინციპთაგან, პირველად სწორედ ნებაა დასახელებული: "ნებაჲ და სიბრძნე და ძალი და არსებაჲ არსთაჲ" ("პასუხი ექუსთა მათ დღეთათჳს", თარგმანი წმ. გიორგი ათონელისა; იქვე, გვ. 204).

შესაქმისას საუფლო ნებელობის უწინარესობას ნათელყოფს საბაწმინდელი მღვდელმონაზონიც: "ამიტომ, თითოეული მათგანი (ანუ ქმნილებათაგანი, ი. გ.) იქმნება წინასწარგანსაზღვრულ ჟამს, თანახმად ღვთის ნებელობითი, უჟამო მოაზრებისა, რაც არის წინასწარგანსაზღვრულობა, ხატი და ნიმუში" (წმ. იოანე დამასკელი, დასახ. ნაშრომი, თავი მეცხრე, გვ. 334). და კიდევ: "შესაქმე - ესაა ნებელობის საქმე და იგი (შესაქმე, ი. გ.) არ არის თანამარადიული ღვთისა" (იქვე, თავი მერვე, გვ. 329).

ამასთან, საღვთო ნება უიგივდება საკუთრივ ძე ღმერთს, ღვთაებრივ ლოგოსს. კლიმენტი გვასწავლის: "ლოგოსი ღვთისა, უფლის მარჯვენა, ყოველთა ძალი, ნება მამისა" (ე. ჭელიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 271). ამასვე მაუწყებლობს კაპადოკიელი მნათობი, წმინდა ბასილი დიდიც, ნაშრომში "ექუსთა დღეთაჲ": "საღმრთო ნება და პირველი წამი გონიერისა აღძრვისაჲ, ესე არს სიტყუაჲ ღმრთისაჲ" (თარგმანი წმ. გიორგი ათონელისა; იქვე, გვ. 271-272). ეგევეს მოძღვრობს წმინდა ათანასე დიდი ალექსანდრიელიც († 373 წ.): "არ უნდა იყოს საეჭვო, რომ სწორედ იგი (ლოგოსი, ი. გ.) არის მამის ცხოველი ნება" (Oratio II, 2 contra arianos – P.G. 26, 149; იქვე, გვ. 272).

ნისის გაბრძნობილი ეპისკოპოსი, გრიგოლი, ასე განსჯის: "ვჰგონებ, ვითარმედ ამისი ჯერ-არს აღსაარებაჲ სიტყუასა შინა ჩუენსა, რამეთუ ღმრთისა ბუნებასა შინა ნებასა თანა ძლიერებაჲ შეერთებულ არს და საზომ საღმრთოჲსა ძლიერებისა ნებაჲ მისი იქმნების. და ნება სიბრძნე არს" ("პასუხი ექუსთა მათ დღეთათჳს", იქვე, გვ. 204). ხოლო ეკლესიის ხუროთმოძღვარ პავლეს სწავლებით, სიბრძნე და ძლიერება (და, ამდენად, ნებაც) მამისა არის მხოლოდშობილი ძე ღმერთი (შდრ. I კორ. 1:24). ამგვარად, "რაც შეესაბამება მიზეზოვან, შობილ ძეს, სიტყვას, წინადამწყებლობით ძალას, ნებელობას და სიბრძნეს, ძისადმი უნდა იქნეს განკუთვნილი" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური სარწმუნოების...", დასახ. ნაშრომი, თავი მეთორმეტე, გვ. 338).

ამდენად, გვესწავლება, "რომ ყოველივეს, რასაც მამა აკეთებს, მისი მხოლოდშობილი ძის მიერ აკეთებს" (იქვე, თავი მერვე, გვ. 330-331. შდრ. "რაოდენსა-იგი მამაჲ იქმს, მას ძე ეგრეთვემსგავსად იქმს" ), რადგან "ყოველივე მის მიერ შეიქმნა, და თჳნიერ მისა არცა ერთი რაჲ იქმნა, რაოდენი-რაჲ იქმნა" (იოვანე 1:3). საკუთრივ ქრისტიანულ ლიტერატურაში ამგვარი ეგზეგეზა სათავეს იღებს ჯერ კიდევ II საუკუნიდან, დიდი მღვდელმთავრის, წმინდა თეოფილე ანტიოქიელის († 180-იანი წ.წ.) მიერ (იხ. მისი "სამი წიგნი ავტოლიკესადმი", II წიგნი, X თავი; P.G. 6, 1064-1065C-B). ლოგოსსავე მიაკუთვნებს ყოფიერების შექმნას წმინდა გრიგოლ ნოსელიც: "სიტყუაჲ ღმრთისაჲ საქმე არს და ყოველივე დაბადებული სიტყჳთა მისითა დაიბადების" ("პასუხი ექუსთა მათ დღეთათჳს", დასახ. გამოცემა, გვ. 207).

ამასთან, სამყაროს დაბადებისას სამივე საღვთო ჰიპოსტასის თანამოქმედება, წმინდა მამათა მიერ, ამოკითხულია ბიბლიის პირველსავე მუხლში, "რადგან ერთი და იგივეა (ანუ იგივეა და არა მსგავსი) მამის, ძის და წმინდა სულის ნებელობა, მოქმედება და ძალა" (წმინდა იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი ოთხმოცდამეთერთმეტე, გვ. 447). ამიტომაც, განაჩინებს წმინდა კათოლიკე ეკლესია: "ხოლო ქმნის იგი (მამა ღმერთი, ი. გ.), მოიაზრებს რა, და მოაზრებული საქმედ არსდება, სიტყვით (ძე ღმერთით, ი. გ.) აღსრულებული და სულით (სულიწმინდა ღმერთით, ი. გ.) განსრულებული" (იქვე, თავი მეთექვსმეტე, გვ. 343. შდრ. წმ. ეფრემ მცირის თარგმანი: "ხოლო დაჰბადა რაჲ, მოიგონნა და მოგონებაჲ იგი იყო სიტყჳთა აღსრულებული და სულითა სრულქმნილი" . შდრ. მისივე თარგმნილი სქოლიო ზემოხსენებულ არეოპაგიტულ ძეგლზე: "«მამითმოძრავ» უწოდს (წმინდა დიონისე არეოპაგელი, ი. გ.) ნათელთსაჩინოებასა მამისა მიერ შობისათჳს ძისა, რომლისა მიერ შეიქმნა ყოველი და მამისაგანვე გამომავლობისათჳს სულისა წმიდისა, რომლითა სრულ-იქმნა ყოველი").

ამგვარად, ყალიბდება შეურყეველი და შეუცვლელი მართლმადიდებლური დოგმატი, რომ ხილულისა (მატერიალურისა) და უხილავის (არამატერიალურის) არარსებობიდან არსებობაში შემოყვანა განეგება ღმრთეების თავისუფალი ნებით მამისაგან ძის მიერ სულიწმინდაში, რასაც თანაშეერთვის კიდეც წმინდა გერმანე პატრიარქის ზემორე სწავლება.

XV. იგულისხმება ზეციური ანგელოზის ქანდაკებები, რომლებიც მოსემ, ღვთის ბრძანებით, ორივე კუთხით დაადგა თავზე რჯულის კიდობანს. წმინდა დიონისეარეოპაგელის სწავლებით (რაც შეწყნარებულია ეკლესიის მიერ), ქერუბიმები (ბერძნ. χερούβ ებრ, כְּרוּב, "ქერუბ"; მრ. რ τὰ χερουβίν, τὰ χερουβίμ. ებრ הַכְּרֻבִים ,כְּרוּבִים, "ქერუბიმ") ანგელოზურ იერარქიაში ზემოდან მეორე (სერაფიმთა შემდგომ) დასში არიან განჩინებულნი ("ზეცათა მღდელთმთავრობისათჳს", წმ. ეფრემ მცირის თარგმანი, შრომები გამოსცა, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთო ს. ენუქაშვილმა, თბილისი, 1961, გვ. 118; ასევე, წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი მეჩვიდმეტე, გვ. 345). ქერუბიმი წმინდა წერილში ნახსენებია: გამოსლ. 25:18, 19, 22, ებრ. 9:5 და სხვა.

ამავე ანგელოზთა ხელითქმნილობაზე აქვს აქცენტი დასმული იოანე დამასკელსაც: "და კუალად, ქერობინი იგი, მაგრილობელი სალხინებელისაჲ, ანუ არა ჴელითა კაცთაჲთა ქმნულ იყოა?" ("მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, წმ. ეფრემ მცირის თარგმანი, თავი პთ, გვ. 263).

XVI. იგულისხმება ძველი აღთქმა (ბერძნ. ἡ Παλαιὰ Διαθήκη).

XVII. იგულისხმება ახალი აღთქმა (ბერძნ. ἡ Νέα Διαθήκη).

XVIII. იგულისხმება ლიტურგიკული, ევქარისტიული პური, ანუ სეფისკვერი (ბერძნ. προσφορά, ἀντίδωρον), რომელზეც აღესრულება პურის საღვთო ხორცად გადაქცევის უდიდესი საიდუმლო.

თავის სხვა ძეგლში წმინდა მღვდელმთავარი სულიერად განმარტავს შესაწირი პურის მნიშვნელობას: "წმინდაქმნილი «პური წინადაგებისა» ასაჩინოებს სოფლის განწმენდასა და საღვთო გულმოწყალების აუწყავ სიმდიდრეს, რაც მაშინ გაცხადდა, როდესაც ხორცი შეისხა ღვთის ძემ, რომელმაც თვითვე თავისი თავი მსხვერპლად და შესაწირავად წინადააგო" (წმ. გერმანე კონსტანტინეპოლელი, "საეკლესიო თხრობა და საიდუმლო ჭვრეტა", თბილისის სასულიერო აკადემიის სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო შრომები, II, თარგმანი ედიშერ ჭელიძისა, თბილისი, 2004, გვ. 66).

XIX. იგულისხმება სამადლობელი, ანუ ევქარისტიული ლოცვა, ე. წ. "ეპიკლეზისი" (ბერძნ. ἐπίκλησις; ძვ. ქართ. "გარდამოწუევაჲ"; ბერძნ. ზმნიდან ἐπικαλέω - "მოვუწოდებ, მოვუხმობ"), რასაც ღვთისმსახური ჟამისწირვისას საიდუმლოდ აღავლენს სულიწმინდის მიერ პურისა და ღვინის გარდასაქმნელად.

XX. ყოვლადუსამღვდელოესი გერმანე შეგვამეცნებს: "ბარძიმი სანაცვლოა იმ ჭურჭლისა, რაშიც შეგროვდა უხრწნელი გვერდიდან გადმოდენილი სისხლი, აგრეთვე, ქრისტეს ხელთა და ფეხთაგან ჩამოღვრილი წმინდა მირონი. "ტაკუკი" არის გამოსახსნელი სასმისი, რაც უფალმა უბოძა მის მოწაფეებს სერობის ჟამს. ზოგჯერ ბარძიმი ნაცვალია ტაკუკისა. მასში ღვთის ძემ და "სიბრძნემ" ღვინის ნაცვლად თავისი სისხლი განაზავა, შემდეგ წმინდა ტრაპეზზე დადგა იგი და ეს თქვა: განზავებული ღვინის წილ «აქედან სვით ყველამ, მისატევებლად ცოდვათა და ცხოვრებად საუკუნოდ» (შდრ. მათე 26:27-28; მარკოზი 14:23-24; ლუკა 22:20). "ტაკუკნი" განიმარტება, აგრეთვე, როგორც ღვთისმშობლის სასძეურები, ან კიდევ, როგორც მხსნელი სასმისი სიხარულისა ანდა, როგორც მოკვდავთა მფარველი" ("საეკლესიო თხრობა და საიდუმლო ჭვრეტა", დასახ. გამოცემა, გვ. 67).

XXI. შესაძლებელია, წმინდა გერმანეს მხედველობაში აქვს ის ფაქტი, რაც რომის პაპის, წმინდა გრიგოლ II, მიერ არის აღწერილი 727 წელს იმპერატორ ლეონ III ისავრიელისადმი საპასუხოდ გაგზავნილ წერილში.

რომის მწყემსმთავარი იუწყება, რომ აქამდე ის კეთილსინდისიერად ცდილობდა, დაეცვა იმპერატორის პრესტიჟი და განედიდებინა მისი სახელი დასავლეთის მმართველთა თვალში; "ამიტომაც, შენს პორტრეტებსაც ისინი იღებდნენ იმგვარივე ღირსებით, როგორსაც, ჩვეულებრივ, პირისპირ შეხვედრისას განუკუთვნებენ ხოლმე ერთმანეთს მეფეები". თუმცა, მდგომარეობა მას შემდეგ შეიცვალა, რაც ლეონმა აშკარად დაიწყო ხატების დევნა.

კერძოდ, წმინდა მამა გულისხმობს სამეფო ქალაქში, ხალკუპრატიის ("ბრინჯაოს ბჭის") მოედანზე, მაცხოვრის სასწაულთმოქმედი ხატის (ბერძნ. Ἀντιφωνητής; წმ. ეფრემით "თავსმდები"; შდრ. რუს. Поручитель, Ответчик; საეკლ.-სლავ. Споручник) ჩამოგდებას. როგორც ჩანს, ეს იყო ჯვარცმა (რასაც გრიგოლ პაპი "სტატუა"-ს, იოანე ზონარა (XII ს.) "გამოჭედილ გამოსახულებას", ხოლო გიორგი კოდინი (XV ს.) "რვალის სტელას", ანუ "ბრინჯაოს ქანდაკებას" უწოდებენ), რომელიც ბჭის თავზე აღმართა მორწმუნე ბიზანტიელმა ვაჭარმა, თეოდორე მენავემ, მძიმე ვალისგან, უფლის შემწეობით, თავდახსნის სამადლობელად (მის შესახებ იხ. წმ. ეფრემ მცირის თარგმნილი "თხრობაჲ სულთა სარგებელი"; A 162, 125v-132v).

იმპერატორმა ლეონმა მის ჩამოსახსნელად გაგზავნა სპათაროკანდიდატი (მეფის საჭურველთმტვირთველი და პირადი დაცვის უფროსი) იობინე, რომელმაც კიბე მიადგა კარებს და ნაჯახის დარტყმით სცადა ერთმანეთისგან მოეშორებინა ქრისტეს გამოსახულება ჯვრისაგან. ეს კი უკვე ვეღარ მოითმინეს მორწმუნეებმა; გამოაცალეს მას კიბე და კიდევ რამდენიმე გვარდიელთან ერთად იქვე ლინჩის წესით გაასამართლეს. ამ მოვლენებს პირველი მოწამებრივი სისხლის დაღვრა მოჰყვა. ბასილევსის ბრძანებით "მეამბოხე" ცხრა საერო პირი და ერთი ბერი, თეოდოსი, სიკვდილით დასაჯეს, ხოლო "თავსმდები" ჯვრით შეცვალეს. რომის პაპი განაგრძობს: "აქ (ე. ი. მოედანზე, ი. გ.) იმყოფებოდნენ მოვაჭრეები რომიდან, საფრანგეთიდან, ვანდალთაგან, მავრიტანიიდან, გოთებიდან, ერთი სიტყვით, დასავლეთის ყველა შიდა ქვეყნიდან. დაბრუნდნენ რა სამშობლოში, ყოველმა მათგანმა თავის ქვეყანაში მოჰყვა შენი ბავშვური საქციელების შესახებ. მაშინ ყველგან დაიწყეს შენი პორტრეტების მიწაზე დანარცხება, ფეხებით გათელვა და შენი სახის დამახინჯება" ("რომის პაპ გრიგოლის პირველი ეპისტოლე იმპერატორ ლეონ ისავრიელისადმი წმინდა ხატთა შესახებ"; Деяния Вселенских Соборов; Т. IV. Казань, 1908. С. 326-327).

ცნობილია, რომ 732 წელს, იმპერიის ძველი დედაქალაქის დასამორჩილებლად იმპ. ლეონ ისავრიელმა ფლოტიც კი გაგზავნა, მაგრამ ის შტორმმა იმსხვერპლა ადრიატიკის ზღვაში.

მოგვიანებით, VII მსოფლიო კრების (787 წ.) შემდეგ, "თავსმდები" ძველ ადგილზე აღადგინა წმ. ირინე დედოფალმა (780-802 წ.წ.), როგორც მიიჩნევენ, ასევე სკულპტურული სახით. ხატმებრძოლობის მეორე ტალღის დროს ის ხელახლა ჩამოხსნეს. საბოლოოდ, ცნობილი ხატმწერის, წმ. ლაზარეს (დაახლ. † 857 წ.), მიერ შესრულებული Ἀντιφωνητής-ის უკვე ფერწერული ხატი 843 წლის "მართლმადიდებლობის ზეიმის" შემდეგ აღმართეს.

უნდა აღინიშნოს, რომ რომის იმპერიაში იმპერატორის გამოსახულება (ისევე, როგორც მისი პიროვნება) საკრალურ საგნად ითვლებოდა და მისი შეურაცხმყოფელი სიკვდილით ისჯებოდა. მაგ., თუკი მონას ხელში მეფის პორტრეტით დამშვენებულიმონეტა ეჭირა, განრისხებულ ბატონს მისი ცემა არ შეეძლო, სანამ მონეტას არ წაართმევდა.

უკვე ლეონის შვილის, მართლმადიდებელთა ულმობელი მდევნელის, იმპერატორ კონსტანტინე V კოპრონიმის (ძვ. ქართ. "სკორე") მეფობისას მოხდა წმინდა სტეფანე ახალთან დაკავშირებული გახმაურებული შემთხვევა. მისი ჰაგიოგრაფიიდან ვიცით, რომ ხატთაყვანისცემის დიდი მესვეტე განსაკითხად მეფეს მიჰგვარეს, სადაც მოწამემ უშიშრად განაცხადა: "როგორ სასჯელს დავიმსახურებდი მე, თუკი იმპერატორის გამოსახულებიან მონეტას მიწაზე დავაგდებდი და ფეხებით გავთელავდი? აქედან შეგიძლია დაინახო, როგორ სასჯელს იმსახურებენ ისინი, რომლებიც ხატებზე შეურაცხყოფენ ქრისტესა და მის წმინდა დედას" (А. В. Карташев. დასახ. ნაშრომი, გვ. 602). თანაც, წმინდა სტეფანემ სიტყვით თქმული საქმით აღასრულა; კონსტანტინეს სახით გამოჭედილი მონეტა იატაკზე დააგდო და ფეხებით შედგა. მარტვილი ჯერ დააპატიმრეს, ხოლო 767 წლის 28 ნოემბერს კონსტანტინეპოლის ქუჩებში სასტიკი წამებით მოკლეს.

XXII. "ამ სიტყვებით მოესწავება ძელი ჯვარისა, რომელსაც დაემსჭვალა უფლის სხეული" (წმ. გერმანე კონსტანტინეპოლელი, "საეკლესიო თხრობა და საიდუმლო ჭვრეტა", დასახ. გამოცემა, გვ. 66).

XXIII. რთულია, დანამდვილებით ითქვას, რას გულისხმობდნენ ამ არგუმენტში ხატმებრძოლები – შესაძლოა, რომელიმე თანავარსკვლავედს, რომელიც, თავისი ფორმით, ჯვარს მოგვაგონებდა, ანდა (რაც უფრო სავარაუდოა), საეკლესიო ისტორიით ცნობილ, ზეცაში გამოჩინებულ მბრწყინავ ჯვრებს: რომთან ახლოს, მულვიუსის ხიდთან, 312 წელს, წმინდა კონსტანტინე დიდის (306-337 წ.წ.) მმართველობისას (იხ. ემაოსი, #2, თბილისი, 2004, გვ. 15-21; ასევე, წმ. კირილე იერუსალიმელის ავტორობით ცნობილი ჰომილია - "გამოჩინებაჲ ჯუარისაჲ, რომელი გამოუჩნდა კოსტანტინე მეფესა მდინარესა ზედა დანუბსა", სინური მრავალთავი 864 წლისა, ა. შანიძის რედაქციით, წინასიტყვაობით და გამოკვლევით, თბილისი, 1959, გვ. 237-243; კლარჯული მრავალთავი, ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა და გამოკვლევა დაურთო თ. მგალობლიშვილმა, თბილისი, 1991, გვ. 347-352; უდაბნოს მრავალთავი, ა. შანიძის და ზ. ჭუმბურიძის რედაქციით, თბილისი, 1994, გვ. 108-109) და იერუსალიმში 351 წლის 7 მაისს, გოლგოთიდან ელეონის (ზეთისხილის) მთამდე გადაჭიმულს, წმინდა კირილე იერუსალიმელის († 386 წ.) მღვდელმთავრობისას (იხ. მისი "გამოჩინებისათჳს ჯუარისა, რომელი იქმნა წმიდასა შინა ქალაქსა იერუსალჱმს მეფობასა კოსტაჲსსა, ძისა დიდისა კონსტანტინჱსსა~, A 38, 480-482; P.G. 33, col. 1165-1166).

სხვათა შორის, კონსტანტინე მეფის სვინაქსარულ საკითხავში ვარსკვლავთა შესახებ მსგავს სიტყვებს ვკითხულობთ: "მსგავსად დიდისა პავლესსა წოდებაჲ ზეგარდამო მოიღო (კონსტანტინემ, ი. გ.), რამეთუ ცათა შინა ეჩუენა მას სახე პატიოსნისა ჯუარისაჲ, წერილი (=გამოსახული, ი. გ.) ვარსკულავთა მიერ" ("დიდი სჳნაქსარი", წმ. გიორგი ათონელის თარგმანი, საქართველოს საეკლესიო კალენდარი, თბილისის სახ. უნივერსიტეტის წმ. დავით აღმაშენებლის ტაძარი, 2003, გვ. 110).

XXIV. როგორც უკვე ზემოთ ითქვა, ანალოგიურად გვასწავლის წმინდა გერმანე სხვა თხზულებაშიც: "ეკლესია არის ცა მიწაზე, რომელშიც ზეციური ღმერთი სახლობს და მიმოდის" ("საეკლესიო თხრობა და საიდუმლო ჭვრეტა", დასახ. გამოცემა, გვ. 60. შდრ. ორი ძველი ქართული თარგმანი: "ეკლესიაჲ არს ცაჲ ქუეყანასა ზედა, რომელსა შინა დამკჳდრებულ არს ცათა შინა მყოფი ღმერთი" ; და უფრო მოგვიანო დროის უცნობი ავტორის თარგმანი: "ეკლესიაჲ არს ქუეყანისა-ზედაჲ ცაჲ, რომლისა შორის და რომელსა შინა ზეციერი ღმერთი მკჳდრობს და სლვასა ჰყოფს" ).

XXV. ამ თავში ტექსტი, ზოგადად, ბუნდოვანია. ალბათ, აქ იგულისხმება ზემოგანხილული ზეცაში გამოჩინებული ჯვარი, რომელიც თავისი ზენახილვადობის გამო ყველასგან სარწმუნო იყო, განსხვავებით ამქვეყნად არსებული და ერთმანეთის მსგავსი მრავალი ხატისა და ჯვრისაგან. ოდნავ ქვემოთ გერმანე ხატების გათიშვაგანცალკევებაზე საუბრობს, რაც გვაგულვებინებს ჩვენეული ვარაუდის მართებულობას.

XXVI. ბელიარი, იგივე ბელიალი (ებრ. בליעל, beliyya'al; ბერძნ. Βελιάρ) – დაცემული ნათლის ანგელოზის, სატანის, ეშმაკის ერთ-ერთი სახელი. იუდაისტურ და ქრისტიანულ ლიტერატურაში დემონური არსება, სიცრუისა და ნგრევის სული. საღვთო წერილში იხსენიება მხოლოდ ერთგზის წმინდა პავლე მოციქულის მიერ (იხ. II კორ. 6:15).

ქართულ მწერლობაში "ბელიარი" დამოწმებულია, მაგალითად, წმინდა გრიგოლ ხანცთელის "ცხოვრებაში". იქ, სადაც საუბარია წმინდა მიქელ პარეხელის (IX ს.) წინააღმდეგ "მტერი ეშმაკის" მოწყობილ მანქანებზე, გიორგი მერჩულე გვაუწყებს: "ხოლო იყო ჟამსა რომელსამე მამაჲ მიქელ განშორებულად სენაკსა თჳსსა, მდგომარე მაღალსა კლდესა ზედა მცირედ-რაჲმე უდბად (=მცონარედ, ე. ჭ.), და კადნიერ-იქმნა მის ზედა ბელიარ და სიმაღლისა მისგან გარდამოაგდო ქუე" (ძველი ქართული საეკლესიო ლიტერატურა, დასახ. გამოცემა, გვ. 574).

ასევე, ღირსი ექვთიმე მთაწმინდლის სვინაქსარულ "ცხოვრებაში" ვკითხულობთ: "მბრძოლი იგი წმიდათაჲ და მოშურნე კაცთა ცხორებისა ბელიარ, ხედვიდა რაჲ წყაროსა მას უკუდავებისასა აღმომდინარესა პირით მისით (ექვთიმე ათონელის, ი.გ.), რომელ არს თარგმანებაჲ წიგნთა საღმრთოთაჲ, განიხერხებოდა და განიპებოდა შურითა ბოროტითა" (ძველი ქართული მწერლობის ოთხიძეგლი; ე. გაბიძაშვილი, ექვთიმე მთაწმიდლის ცხოვრების სვინაქსარული რედაქცია, თბილისი 1965, გვ. 64)

XXVII. სატანა (ბერძნ. Σατανᾶς) - ეშმაკის, დაცემული ანგელოზის, ლუციფერის ებრაული ( שׂטן ,śātān) შესატყვისი. პირდაპირი მნიშვნელობით ნიშნავს "მოწინააღმდეგეს" (ძვ. ქართ. "მჴდომი", "წინააღმდგომი"; ბერძნ. μαχόμενος). სატანის სახელი ბიბლიაში არაერთხელ არის დამოწმებული (იხ. მათე 4:10, 16:23; I თეს. 2:18 და სხვა).

XXVIII. იგულისხმება ნეტარი წიაღიდან დაცემული ანგელოზი. უწმინდესი მართლმადიდებლური სწავლებით, სწორედ ამპარტავნება გახდა მიზეზი ბუნებით კეთილად შექმნილი ეშმაკის "დაკუეთებისა", რადგან თავისეულად განიკუთვნა ის სიკეთენი, რომელთა წყაროც ერთი ყოვლადწმინდა სამება ღმერთია. ამიტომაც, "ვერ გახდა დამტევი იმ ნათელმოსილებისა და პატივისა, რაც მიენიჭა შემოქმედისგან, არამედ თვითუფლებრივი არჩევანით მიიქცა იგი ბუნებისეულისგან არაბუნებისეულისაკენ, თავი აიმაღლა მისი შემქმნელი ღვთის წინააღმდეგ, განიზრახა რა მისდამი დაპირისპირება, და იგი, პირველი განდგომილი სიკეთისგან, ბოროტებაში ჩავარდა, რადგან ბოროტება სხვა არაფერია, თუ არა სიკეთის ნაკლებობა, ისევე როგორც სიბნელე ნაკლებობაა სინათლისა" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი მეთვრამეტე, გვ. 345-346).

მაგრამ, ადამიანისგან განსხვავებით, ეკლესიური მოძღვრებით, დემონის დაცემა ერთგზისი და მარადიული მოვლენაა და, ჰიპოთეზურად, რომც აღადგინო კვლავ ვერ იგუებს ამგვარ წყალობას და კვლავაც დაეცემა, რადგან "დამტკიცებით მეუწყების ჩუენ წმიდისა წერილისაგან, ვითარმედ ეშმაკი ნეფსით თჳთმფლობელობითა დაეცა ანგელოზებრივისა პატივისაგან" ("ანგელოზურ ძალთა შესახებ", დასახ. გამოცემა, გვ. 141).

დაცემულ ძალთა მიერ ბოროტად მოხმარებულ თვითუფლებრიობაზე უწყებას ვხვდებით წმინდა გერმანე პატრიარქის სახელით ცნობილ ნაშრომში: "მეათე იგი დასი ბოროტისა მის ნებისა მათისათჳს გარდამოცჳვეს ზეცით და ეშმაკ-იქმნეს" ("თხრობაჲ სასწაულთათჳს... მთავარანგელოზისა მიქაელისთა", წმ. ექვთიმე მთაწმინდლის თარგმანი, ხელნ. სინ. 91; Н. Марр, Описание, с. 180; ე. ჭელიძე, ძველი ქართული საეკლესიო ლიტერატურა, დასახ. გამოცემა, გვ. 880).

უკეთურ ძალთა წარწყმედის ამავე მიზეზს ასახელებს სამონაზვნო მოძრაობის დამფუძნებელი, ეგვიპტის უდაბნოს მანათობელი, წმინდა ანტონი დიდიც (250-355/6 წ.წ.): "ეშმაკებიც ხომ ნებელობითი არჩევანით გახდნენ ბოროტნი, ისევე როგორც ადამიანთაგან უმრავლესნი" ("შეგონებანი ადამიანთა ზნეობისა და სასიკეთო მოღვაწეობის შესახებ"; თარგმანი ე. ჭელიძისა; "სათნოებათმოყვარეობა", I, თბილისი, 2006, გვ. 29).

მართლაც, ჩვენი პირველქმნილი მშობლებისგან განსხვავებით, მას არც მატერიალური სხეული გააჩნდა ("[რომელსა] არარაჲ აქუს მიწიერი სიმძიმე", ), რათა საჭიროება ჰქონოდა ნივთიერი რამ შემტკიცებისა (რაც ვაშლის სახით დაბრკოლებად ექცა ადამიანს); ამიტომ, "იგი, როგორც უსხეულო, სინანულის ვერმიმღებია, მაშინ როცა ადამიანმა სხეულის უძლურების გამო ჰპოვა სინანული" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი მეჩვიდმეტე, გვ. 344; შდრ. წმ. ექვთიმე მთაწმინდლის თავისუფალი თარგმანი მის ცნობილ კომპილაციურ თხზულებაში "წინამძღუარი": "ხოლო სინანულისა არა შემწყნარებელ არს ბუნებაჲ მათი (ეშმაკთა, ი. გ.), რამეთუ უჴორცო არიან. რამეთუ სინანული კაცთადა ოდენ მოცემულ არს უძლურებისათჳს ჴორცთაჲსა" );

არც, დატევნისამებრ, ცოდნის ნაკლებობას განიცდიდა (რაც პოტენციურად გააჩნდათ, მაგრამ ჯერ კიდევ, სულიერი ზრდის წიაღ, მოსამუშაკებელი ჰქონდათ ადამსა და ევას), "რადგან დაბადებული იყო შემოქმედისგან მბრწყინავ და ნათელ ანგელოზად" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი ოთხმოცდამეცამეტე, გვ. 454); "და კუალად წერილიცა (=ბიბლია, ი. გ.) ესაიაÁს მიერ «გონებად დიდად» უწოდს მთავრად ბაბილოვნისა მას (νοῦς μέγας ὁ ἄρχων Βαβυλῶνος), რომელი-იგი ანგელოზყოფისა წილ იქმნა ეშმაკ" ("ანგელოზურ ძალთა შესახებ", დასახ. გამოცემა, გვ. 122); მისი მხრიდან ეს იყო სრულიად გაცნობიერებული ნაბიჯი, მოკლებული ყოველგვარ გაურკვევლობას (განსხვავებით ადამიანისაგან, რომელმაც გაუაზრებლად შესცოდა, რაც გადმოიცემა ბერძნული ტერმინით "ἀγνόημα"); და არც საცთური იყო მის ირგვლივ (რაც გველის სახით მოევლინა პირველმშობლებს), რადგან სასუფეველში მკვიდრობდა. ამიტომაც, ასე რჯულმდებლობს დამასკელი ღვთისმეტყველი: "გვმართებს ვიცოდეთ, რომ რაც არის ადამიანებისთვის სიკვდილი, იგივეა ანგელოზებისთვის დაცემა, რადგან დაცემის შემდეგ არ არის მათთვის სინანული, ისევე როგორც არც ადამიანებისთვის – სიკვდილის შემდეგ" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი მეთვრამეტე, გვ. 346).

ეფესელთა მიმართ ეპისტოლის (6:12) განმარტებისას დაცემულ ანგელოზებზე სწავლებას აჯამებს კონსტანტინეპოლის მთავარეპისკოპოსი, წმინდა იოანე ოქროპირი: "ხოლო «ცასა ქუეშეობითა» ზეცით გარდამოვრდომილობასა და ვერღა მუნ (=იქ, ი. გ.) აღმავალობასა მათსა (ეშმაკთა, ი. გ.) აჩუენებს (წმ. პავლე მოციქული, ი. გ.), რომლისათჳს წინაგანწყობილ (=მებრძოლნი, ი. გ.) არიან და სცვენ ჰაერსა ცად აღსავალსა, რაჲთა არა მუნ აღვიდეთ ჩუენ, ვინაჲ (=საიდანაც, ი. გ.) იგინი გარდამოცჳვეს" (სამოციქულოს განმარტება II, დასახ. გამოცემა, გვ. 590).

XXIX. იგულისხმება ანგელოზთა გალობად შერაცხილი ლოცვა: "წმიდაო ღმერთო, წმიდაო ძლიერო, წმიდაო უკუდავო, შეგჳწყალენ ჩუენ". საეკლესიო გადმოცემით, უხილავ ანგელოზთა მიერ ხილულად იქნა გაცხადებული ეს სამწმინდა საგალობელი (ბერძნ. ὁ τρισάγιος ὕμνος). მოვუსმინოთ ღირს იოანე დამასკელს: "საეკლესიო ისტორიის შემდგენლები ამბობენ: კონსტანტინეპოლში, ერის ლიტანიობისას, ღვთივმოვლენილი რამ ზავთის გამო (რაც მოხდა პროკლეს მთავარეპისკოპოსობის დროს), ზეატაცებული იქნა ხალხისგან ბავშვი და ასე გაენდო მას ანგელოზური რამ მოძღვრების მიერ სამწმინდა საგალობელი: "წმინდაო ღმერთო, წმინდაო ძლიერო, წმინდაო უკვდავო, შეგვიწყალე ჩვენ". კვლავ დაბრუნებული იქნა რა ბავშვი, გააცხადა მან ნამესაიდუმლები და მთელმა სიმრავლემ იგალობა ეს საგალობელი, რითაც დაცხრა ზავთი" ("მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი ორმოცდამეთოთხმეტე, გვ. 392).

წმინდა გერმანე პატრიარქი გადმოგვცემს სამწმინდა საგალობლის სახისმეტყველებას: "ხოლო «წმიდაო ღმერთო» გალობაჲ არს ანგელოზთა... და გალობასა უჴორცოთასა უღაღადებთ: «წმიდაო ღმერთო» - მამაო ყოვლისა მპყრობელო, «წმიდაო ძლიერო» - ძეო და სიტყუაო ღმრთისაო, რომელმან განაქარვე ჯუარითა ძალი სიკუდილისაჲ და მომეც ჩუენ ძლევად და დათრგუნვად ყოველთავე მზაკუარებათა მისთა, «წმიდაო უკუდაო» - სულო ცხოველსმყოფელო, რომლისა მიერ ყოველი სული და ყოველი დაბადებული ქმნულ არს და ჰგიეს; და ღაღადებს: «შეგვიწყალენ ჩუენ»" ("განმარტებაჲ საიდუმლოთა კათოლიკე ეკლესიისათა", დასახ. გამოცემა, გვ. 125-126).

XXX. იგულისხმება წმინდა ბასილი დიდი (ბერძნ. ὁ ἅγιος Βασίλειος ὁ Μέγας; 329/330 - 1/01/379 წ.წ.; ხსენება 1/01 და 30/01), კესარია-კაპადოკიის მთავარეპისკოპოსი, მსოფლიო ეკლესიის მოძღვარი და მასწავლებელი.

წმ. ბასილის მიერ გაკეთებულ მტრედზე საუბარია მის გვიანდელ "ცხოვრებაში" (VII ს.): "როდესაც მან (=ბასილიმ, ი. გ.) განყო პური (ანუ სეფისკვერი, ი. გ.) სამ ნაწილად... მესამედს ათავსებს ოქროს მტრედში, რომელიც მან ჩამოკიდა" (Acta Sanctorum. June, T. 2, col. 943; Antwerpen, 1698). აქ მითითებაა ე. წ. "ევქარისტიულ მტრედზე", რომელიც წმინდა ნაწილების შესანახად გამოიყენებოდა. მას, როგორც წესი, ტრაპეზის ზემოთ ჯაჭვებით ჰკიდებდნენ, ანდა ტრაპეზზე სპეციალურ კოშკისებურ მოწყობილობაზე დგამდნენ. მტრედის ფორმის ეს სანაწილე ვერცხლის ან ოქროს მეტალისგან მზადდებოდა და სიმბოლურად განასახიერებდა სულიწმინდის ცხოველ თანამოქმედებას ევქარისტიულ საიდუმლოში.

მიუხედავად იმისა, რომ ზემოხსენებული "ცხოვრება" მკვლევართა მიერ აპოკრიფულად მიიჩნევა, წმ. გერმანეს გარდა, ამ ტრადიციის არსებობას ადასტურებს თავად ეკლესიის ისტორიაც. მაგ., ანასტასი ბიბლიოთეკარი († 877/879 წ.წ.) გვაუწყებს, რომ "მარადიული ქალაქის" მწყემსმთავარმა, ჰილარიუსმა (461-468 წ.წ.), რომის წმ. იოანე ღვთისმეტყველის სახელობის ტაძარში, სხვა საგნებთან ერთად, ოქროს "ევქარისტიული მტრედიც" შეიტანა (P.L. 128, col. 347-348).

ასევე, VII მსოფლიო კრების მეხუთე სხდომაზე წაიკითხეს დოკუმენტი, სადაც ანტიოქიის მრევლი საგანგაშო ცნობით მიმართავდა კონსტანტინეპოლის იმდროინდელ (VI ს.) კრებას. ისინი იუწყებოდნენ, რომ ანტიოქიის მწვალებელმა პატრიარქმა, ცნობილმა მონოფიზიტმა თეოლოგმა, სევეროზ ანტიოქიელმა (512-518 წ.წ., † 538 წ.), ამ ქალაქის ეკლესიებიდან გამოიტანა და მიისაკუთრა სულიწმინდისადმი შეწირული ოქროსა და ვერცხლის მტრედები, ანუ "ევქარისტიული მტრედები" (Православная энциклопедия. Т. IX, Москва, 2005, ც. 651).

როგორც ჩანს, ამ სიახლის დამამკვიდრებელი სწორედ წმინდა ბასილი დიდი უნდა ყოფილიყო. შუასაუკუნეებში "ევქარისტიული მტრედის" გამოყენების ტრადიცია დასავლეთ ეკლესიაში ფართოდ იყო გავრცელებული, შემდეგ კი თანდათან ხმარებიდან გამოვიდა. ხოლო აღმოსავლეთში მსგავსმა პრაქტიკამ მაიცდამაინც ფეხი ვერ მოიკიდა.

XXXI. იგულისხმება ღირსი მარიამ ეგვიპტელი (ბერძნ. ὁσία Μαρία ἡ Αἰγυπτία; დაახლ. † 522 წ.; ხსენება დიდმარხვის V კვირას და 1/04). როგორც მისი ჰაგიოგრაფიიდან არის ცნობილი (საიდანაც ვიგებთ მოქცევამდე მარიამის უზნეო ცხოვრების შესახებ), იერუსალიმში ჯვართამაღლების დღესასწაულზე ჩასული წმინდა მარიამი აღდგომის ტაძრის წინ მდგომი ევედრა მეოხებას ღვთისმშობლის ხატს და მხოლოდ ამის შემდეგ მიიღო უფლება ტაძარში შესვლისა და ცხოველმყოფელი ჯვრის თაყვანისცემისა (P.G. t. 87, 3, col. 3713A-F. წმ. სოფრონ იერუსალიმელი, "ცხორებაჲ და მოქალაქობაჲ ღირსისა მარიამ მეგჳპტელისაჲ", თარგმანილია წმ. ექვთიმე ათონელის მიერ, ხელნ. A 272, A 1104).

შდრ. დიდი მეფის ნაგალობებს: "ცოდვილთა მოქცევასა ანიშებ (= ნიშანს აძლევ, ი. გ.) მის (ღვთისმშობელი მისი ხატის, ი. გ.) მიერ, ვითარცა ცხად-ჰყოფს თეატროჲ (=სანახაობა, ი. გ.) იგი მრჩობლთა (=ორგვარი, ი. გ.) სოფელთაჲ (=ქვეყნისა, ი. გ.), სიკეთე (=მშვენიერება, ი. გ.) ეგჳპტისაჲ, ღირსი მარიამ" (წმინდა დავით აღმაშენებელი (1073-1125 წ.წ.), "გალობანი სინანულისანი"; ქართული მწერლობა, ტ. II, თბილისი, 1987, გვ. 204).

სხვათა შორის, გერმანეს მსგავსად ეგევე არგუმენტი მოჰყავს წმ. იოანე დამასკელს ხატთა დასაცავად დაწერილ თავის სახელგანთქმულ პირველ სიტყვაში (იხ. P.G. t. 94, col. 1280A).

XXXII. "რჯულის აჩრდილის წარჴდომაში" იგულისხმება ძველი აღთქმის დასრულება, ხოლო "მადლის მოსლვაში" ახალი აღთქმის სუფევის დადგომა, როგორც ამას წმინდა მახარებელი გვაუწყებს: "სჯული მოსესგან მოეცა, ხოლო მადლი და ჭეშმარიტებაჲ ქრისტე იესუჲს მიერ იქმნა" (იოვანე 1:17).

XXXIII. ქალწულისგან მიღებულ, ანუ განკაცებულ, პირმშოსახეში იგულისხმება ძე ღმერთი. ამ მცნების გადმომცემი ბერძნული საღვთისმეტყველო ტერმინები "ἀρχέτυπος" და "πρωτότυπος" ქართულად მრავალგვარად ითარგმნებოდა: "პირმშოჲ სახე", "პირმშოჲ ხატი", "პირველი სახეჲ", ეფრემისგან იშვიათად ხმარებული "პირმშოჲ მაგალითი" და "ძუელი მაგალითი~, მისგანვე დამკვიდრებული "სახისდასაბამი" და გელათური "დასაბამსახეჲ" (იხ. ე. ჭელიძე, `მართლმადიდებლური ხატმეტყველება", გვ. 38-39).

ამ უღრმესი შინაარსის ტერმინებით გადმოიცემა შემდეგი მოძღვრება, რომ, ერთი მხრივ, ღმრთეების უწმინდეს წიაღში თავად მამა ღმერთი გახლავთ არქეტიპი თავისი ბუნებითი ხატისა - ძე ღმერთისა; მეორე მხრივ, მთლიანად ყოვლადწმინდა სამება, სამივე პირისთვის ზოგადი ბუნებითი თვისებებით, პროტოტიპია ადამიანის ბუნებისა, რადგან ეს უკანასკნელი სწორედ უზენაესის ხატად და მსგავსად შეიქმნა; ხოლო, მესამე მხრივ, სამების მეორე პირია, ძე ღმერთია თავისი ჰიპოსტასური, ანუ ბუნებითი ძეობის თვისებით (რაც სამების პირთაგან მხოლოდ მისთვის არის ნიშნეული), არქეტიპი, პროტოტიპი ადამიანისა, როგორც მადლისმიერი ღვთის შვილისა, ანუ ძეობილისა (იხ. შენ. V). ესე იგი, ქალწულისგან შობილში ბუნებითად განიჭვრიტება ის გვამოვნებითი მახასიათებელი, რაც ნათელღებულ მორწმუნეებს მომადლებითად გვაქვს ბოძებული. წმინდა გერმანე სწორედ ამ მესამე მნიშვნელობით იმოწმებს "პირმშოჲ სახეს".

ვნახოთ, როგორ განმარტავს საღვთო ლოგოსის ადამიანისადმი არქეტიპულობის (ეფრემისებრ "პირმშოთსახეობის") საკითხს მართლმადიდებელი ეკლესია. კასტანას მონასტრის წინამძღვარი ერთ-ერთ სქოლიოში გვასწავლის: "უცვალებელ ხატ ღმრთისა მამისა არს მხოლოდშობილი ძე, ვითარცა პირმშოჲ ხატი, ხოლო ჩუენ ხატებრ, ესე იგი არს, პირმშოჲსა მის ხატისა ხატადღა ქმნილ ვართ, რომელი-იგი ბუნებით ძე არს, ხოლო ჩუენ მადლით მოგუცემს ძეობასა, რაჟამს მივსცეთ ხატსა ხატებაჲ და ვირწმუნოთ ზენაჲს ყოფაჲ მისი" (წმინდა ეფრემი მცირე, ხელნ. A 109, 165; ე. ჭელიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 123-124). წმინდა არსენ იყალთოელის "დოგმატიკონში" ვკითხულობთ: "ხოლო იქმნა დასაბამსახე (ძე ღმერთი, ე. ჭ.) ბუნებით ხატცა (ადამიანიც, ე. ჭ.)" (ფოტო 486.2; P.G. 89, 324D. იქვე, გვ. 39).

ამგვარ საეკლესიო სწავლებას სათავეს უდებს ჯერ კიდევ II-III სს-ში დიდი სწავლული, კლიმენტი ალექსანდრიელი: "ხატი ღვთისა (იგულისხმება "მამა ღმერთისა", ე. ჭ.) არის საღვთო და სამეუფო სიტყვა... ხოლო ხატი ხატისა - კაცობრივი გონება" (στρωματεῖς, 5. 94. 4-5. "გზა სამეუფო", ე. ჭელიძე, 1994, #1, გვ. 11).

დიდი კაპადოკიელი მამა, წმინდა გრიგოლ ნოსელი, ნაშრომში "სისრულისათჳს" შეგვამეცნებს: "პირმშოჲცა იგი ხატი (ძე ღმერთი, ი. გ.) უხილავისა ღმრთისაჲ (მამა ღმერთის, ი. გ.), რომელი ქალწულისაგან განკაცნა" (P.G. 46, 269D; A 55, 267v. თარგმანი წმ. გიორგი მთაწმინდლისა; ე. ჭელიძე, "მართლმადიდებლური ხატმეტყველება", დასახ. გამოცემა, გვ. 46). მეორე დიდი კაპადოკიელი, წმინდა გრიგოლ ნაზიანზელი, თავის პირველ ჰომილიაში საიდუმლოდ ღვთისმეტყველებს: "ვანაყოფნეთ (=შევწიროთ, ი. გ.) თავნი თჳსნი, უპატიოსნესი და უთჳსესი (=უახლოესი, ი. გ.) მონაგები ღმრთისა; უკუნვსცეთ (=დავუბრუნოთ, ი. გ.) ხატსა (ე. ი. ღმერთს, ი. გ.) ხატებაჲ (ე. ი. ადამიანური ბუნება, ი. გ.); ვიცნათ პატივი ჩუენი; პატივ-ვსცეთ სახისდასაბამსა (ე. ი. ძე ღმერთს, ი. გ.); ვიცნათ საიდუმლოჲსა ძალი და რაჲსათჳს ქრისტე მოკუდა" (თარგმანი წმ. ეფრემ მცირისა, A 109, 188v; Sancti Gregorii..., დასახ. გამოცემა, გვ. 11. ე. ჭელიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 126).

ძეობილობასთან დაკავშირებულ კომენტარში (იხ. შენ. V) აღინიშნა, რომ მაცხოვარმა ადამიანი აღადგინა დაცემამდელ, სამოთხისეულ მდგომარეობაში. ნისის მღვდელმთავარი გვმოძღვრავს: "და გყოს (ქრისტემ, ი. გ.) შენ ხატ პირმშოჲსა მის სიკეთისა კუალად, რაჲთა იქმნე რაჲ იგი იყავ პირველითგან... რაჲთა ვიქმნეთ ხატ ხატისა მის საუფლოჲსა, გამოწულილვით მიმსგავსებითა და, რაოდენცა შეუძლოთ, პირმშოჲსა ხატისა სიკეთე (ე. ი. პირმშოხატის მშვენიერება, ე. ჭ.) თავთა შორის ჩუენთა გამოვაჩინოთ" (წმ. გრიგოლ ნოსელი, "სისრულისათჳს", A 55, 267v1. იქვე, გვ. 46).

ანტიოქიის სკოლის დიდი ღვთისმეტყველი, ნეტარი თეოდორიტე კვირელი († 459/66 წ.წ.), ასე რჯულმდებლობს: "ესოდენია ყოველთა ღმერთის მზრუნველობა ადამიანზე. ესოდენი წინაგანგება აღასრულა შემოქმედმა უმადური ქმნილების მიმართ, ესოდენია განგება პირმშოხატისა (ძე ღმერთისა, ი. გ.) თავისი ხატის (ადამიანის, ი. გ.) მიმართ... განაახლა, უკუმიაბრუნა თავდაპირველი კეთილმშვენებისკენ, უკუმისცა მას ძველი კეთილხატოვნება და გამოაჩინა ძეებად, რომლებიც აღარ იყვნენ ღირსნი მონობისა" ("წინაგანგების შესახებ", 10-ე ქადაგება, P.G. 83, 761-764. იქვე, გვ. 86).

თავისი წარუვალი ღირსების ჰომილიებში წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველი ტერმინ "კეთილშობილებას" (ბერძნ. εὐγένεια) ღვთივსულიერად განჭვრეტს და მის არქეტიპთან ურთიერთკავშირზე ქადაგებს: "კეთილშობილება ესაა ხატის დაცვა და პირმშოხატისადმი მიმსგავსება, რასაც მოქმედებს სიტყვა, სათნოება და წმინდა სურვილი, რაც მარადის უფრო და უფრო ღვთისებრ ხატჰყოფს ზენათა ნამდვილ მესაიდუმლეთ. ესაა, აგრეთვე, ცოდნა იმისა, თუ საიდან და ვინ ვართ და რისთვის შევიქმენით" (Or. 8.6; Sources Chrétiennes, t. 405, p, 256. ე. ჭელიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 139). "ამრიგად, - დაასკვნის ყოვლადსამღვდელო მეუფე, - ერთი მხრივ, კეთილშობილია ყველა, ვინც ეს (საღვთო შთაბერვა, ი. გ.) დაიცვა სათნოებისა და არქეტიპისადმი მიდრეკის შედეგად, ხოლო ბოროტშობილია ყველა, ვინც კი უკეთურებას აღერია და სხვა ხატი, - გველისა, - შემოაცვა თავის თავს" (Or. 33, P.G. 36, 229A-B. იქვე).

ზემოთქმულის ერთგვარ ბეჭედდადებად იქნება არაერთგზის ციტირებული შრომა "სატფურებისათჳს", სადაც წმ. იოანე დამასკელი კვლავაც საღვთოდ დიდებისმეტყველებს: "სიკეთე იგი პირმშოჲსა მის ხატისაჲ (ე. ი. ძე ღმერთის მშვენიერება, ი. გ.) ეტრფიალა თჳსსა მას პირველშექმნულსა ხატსა (ე. ი. ადამიანურ ბუნებას, ი. გ.), მოდრიკნა ცანი და მისა მიმართ გარდამოჴდა, აღიღო ქუემდებარეობისაგან და მაღლად აღჰყვანდა განმარისხებელი იგი (განმარისხებელი სამოთხისეული შეცოდების გამო, ი. გ.), ექმნა მას შუამდგომელ და დამაგებელ (=შემრიგებელი, ი. გ.) ღმრთისა მამისა, რაჟამს თავისა თჳსისად მიიჩემა უკუანაჲსკნელი უბადრუკებაჲ ბუნებისა ჩემისაჲ (ე. ი. მთლიანად მიიღო დაცემული კაცება, გარდა ცოდვისა, ი. გ.). კეთილ (=კარგია, ი. გ.), ჵ სიტყუაო ღმრთისაო, მხოლოდშობილო, კეთილ, ვითარ დამიკჳრდების (=როგორ გავოცდები, ი. გ.) მე სახიერებისა (=სიკეთისა, ი. გ.) შენისათჳს" (ძველი მეტაფრასული კრებულები, დასახ. გამოცემა, გვ. 219).

XXXIV. სარწმუნოებრივი ცხოვრებისთვის სამომავლო სასყიდლის უკუგების თემახშირია წმინდა წერილშიც (მაგ.: "გიხაროდენ და მხიარულ იყვენით, რამეთუ სასყიდელი თქუენი ფრიად არს ცათა შინა" , და სხვა) და მამათა თხზულებებშიც და არაეკლესიური ცნობიერებისთვის, უმეტესწილად, არამართებული ინტერპრეტირების საგანი ხდება. მართლაც, გარეშე თვალისთვის იქმნება საცთური იმ აზრის გაჩენისა, რომ არა მხოლოდ ამ სოფლის მკვიდრნი, რომელნიც ამქვეყნიურ მოსაგებელს გამოდევნებიან, არამედ ქრისტიანებიც იღვწიან (თუმცა ზეციური, მაგრამ მაინც) უბრალოდ ჯილდოსათვის. მაშ, რითღა განსხვავდებიან ეს უკანასკნელნი (ქრისტიანები) პირველთაგან (ურწმუნოთაგან)? ამ ლოგიკით ორივე კატეგორიის ადამიანები ხომ ანგარნი გამოდიან?!

წმ. იოანე ოქროპირის მხურვალე დამცველი, დიდი საეკლესიო მოღვაწე, წმ. ისიდორე პელუზიელი (IV-V სს.), საღვთო ჯილდოსა და წინასწარგანზრახული ნაცვალგების შესახებ საუბრისას, ასეთ არგუმენტს წარმოგვიდგენს: იმაზე მეტი საზღაური რა გინდა, როცა ადამიანი ღვთის მსგავსი ხდებაო! აქ საუბარია შემდეგ საღვთისმეტყველო დებულებაზე, რომ ღმერთი თავისი თვისებების ბუნებითი მფლობელია, განსხვავებით ქმნილებისაგან, რომელსაც ყოველივე მადლით აქვს მინიჭებული. აღასრულებს რა ადამიანი ამა თუ იმ სათნოებას (მაგ.: სამართლიანობას, სიწმინდეს, ქველმოქმედებას და ა. შ.), ამით ის, დატევნისამებრ, უფლის თანამბაძველი და მასთან თანაშეარსებული (ბერძნ. μετουσία) ხდება, რაც არის კიდეც ყველაზე დიდი სულიერი მისაგებელი. ესე იგი, წმინდა ისიდორეს სწავლებით, ადამიანისთვის "კმა არს" მისთვის ბოძებული საღვთო ხატებისა და მსგავსების აღდგენა-განახლება და სრულყოფა და, ამ გზით, სასუფევლის დამკვიდრება. "მხოლოდ სათნოება (ბერძნ. ἡ ἀρετή), - დაასკვნის დიდი მოძღვარი, - თვითკმარია მისი მფლობელის შესამკობად. მართლაც, ჩინოსანთაგან არავის აქვს ღირსება თავისთავად, არამედ ისინი ქვეშევრდომებში იძენენ პატივს, სათნოებისმოყვარეს კი თავის თავში აქვს სახელოვნება წარუხოცელად" (პეტრესადმი, ეპისტოლე 1310, Isidore de Péluse, Lettres, t. I, ed. par P. Éuieux, Sources Chrétiennes, t. 422, Paris, 1997, p. 346.  თბილისის სასულიერო აკადემიის..., დასახ. გამოცემა, თარგმანი ე. ჭელიძისა, გვ. 84).

თავად მსოფლიო ეკლესიის მასწავლებელი, წმინდა იოანე ოქროპირი, მსახურებისა და სასყიდლის საკითხს ეხება VII ფსალმუნის კომენტირებისას. წმინდა მამას მოჰყავს სამი ებრაელი ყრმის თავგანწირვის (დანიელი III თ.) ანალოგია და გვეუბნება: რომ შევკითხვოდით მათ, რისი იმედით სწირავთ თავსო, ოქრომესიტყვე მღვდელმთავრის რწმუნებით, სამივე ყრმა გვიპასუხებდა - "ჩვენთვის უდიდესი ჯილდოა (ბერძნ. τὸ ἀθλον) სიკვდილი ღვთისათვის~ (Св. Иоанн Златоуст, Беседы на Псалмы, Прав. Свято- Тихоновский богословский институт, Москва, 2003, стр. 101). "ასევე ჩვენც, - გვმოძღვრავს კონსტანტინეპოლის მწყემსმთავარი, - ყოველივე უნდა დავითმინოთ არა სასუფევლისა და ნაირფერი ჯილდოს მოლოდინით, არამედ თავად ღვთისათვის" (იქვე). ოდნავ ქვემოთ წმინდა იოანე რჯულმდებლობს: "გვიყვარდეს ღმერთი არა მისი წყალობისთვის, არამედ თავად მისთვის" (იქვე, გვ. 102).

ამგვარად, კეთილმორწმუნე ქრისტიანის ყოველი ქმედება უნდა ემსახურებოდეს თვით უფლის დიდებას, როგორც ამას წმინდა პავლე მოციქული ღაღადებს: "გინა თუ სჭამდეთ, გინა თუ ჰსუმიდეთ, გინა თუ რასაცა იქმოდით, ყოველსავე სადიდებელად ღმრთისა იქმოდეთ" (I კორ. 10:31). მსგავსადვე ღვთისმეტყველებს კონსტანტინეპოლის მღვდელმთავარი, წმინდა გრიგოლ ნაზიანზელი: "დასაბამ და დასასრულ ყოვლისა საქმისა და სიტყჳსა შენისა ღმერთი იყავნ" ("იგავნი უფლისა ჩუენისა იესო ქრისტესნი", (1), მასალა შეკრიბა და შეადგინა დოდო ღლონტმა, თბილისი, 2003, სატიტულო გვერდი).

თვითონ ტერმინ "სასყიდლის" (ბერძნ. ὁ μισθὸς) საღვთისმეტყველო განმარტებას ანტიოქიიდან აღმობრწყინებული ვარსკვლავი, წმინდა იოანე ოქროპირი, გადმოგვცემს რომაელთა მიმართ ეპისტოლის (6:23) ეგზეგეზისას. მისი თქმით, სასყიდელი ადამიანს მიეცემა ოდენ ცოდვითი ცხოვრების საზღაურად, ხოლო საუკუნო ნეტარება – წყალობაა ღვთისა. აი, დიდი მამის სიბრძნით განჩინებულიც: "საგზალი, ესე იგი არს სასყიდელი ცოდვისაჲ - სიკუდილი არს, ხოლო სიმართლისაჲ არღარა სასყიდელი, არამედ ნიჭი ღმრთისა მიერი, ცხორებაჲ საუკუნოჲ, რომელი-იგი არა სასყიდლად, არამედ ნიჭად და მადლით მიეცემის ყოველთა" (სამოციქულოს განმარტება II, დასახ. გამოცემა, გვ. 62-63).

აქ არ უნდა დაგვაბნიოს ერთგვარმა ზედაპირულმა წინააღმდეგობამ, რაც შეიძლება, მოგვეჩვენოს მაცხოვრისეულ "სასყიდლის აღთქმასა" და მისი მონიჭების ოქროპირისეულ განმარტებას შორის. წმინდა იოანე გულისხმობს, რომ, პირდაპირი მნიშვნელობით, დამსახურებული საზღაური მხოლოდ ცოდვით დაცემას მოჰყვება, ანუ იმას, რაც თავად პიროვნებამ ისურვა. რაც შეეხება საღვთო სასუფეველს, ადამიანმა ჯერ არნახული და არგაგონილი სათნოებითი სასწაულებიც რომ მოიღვაწოს, მარადიული ნეტარება მაინც უფლისმიერი უკიდეგანო სახიერების საბოძვარი, საჩუქარი, მომადლება იქნება მის კვალს შემდგარი კაცობრიობისათვის და არა მის (ადამიანის) მიერ დამსახურებული გარდაუვალი გასამრჯელო.

ისევე, როგორც თავდაპირველი წყევლისაგან გამოხსნილნი ვართ არა ჩვენეული საქმეების დამსახურებათა გამო, არამედ ყოვლადწმინდა სამების უზენაესი კაცთმოყვარებითი ნებით იესო ქრისტეს მიერ, როგორც ამას წარმართთა მოციქული, პავლე, ღაღადებს და განგვიცხადებს: "მადლითა ხართ გამოჴსნილ სარწმუნოებისა მიერ, და ესე არა თქუენგან, არამედ ღმრთისა ნიჭი არს: არა საქმეთაგან, რაჲთა არავინ იქადოს" (ეფეს. 2:8-9). "ხოლო თჳთ სარწმუნოებაჲ იგი, - დაამტკიცებს წმინდა იოანე ოქროპირი, - მომატყუებელი (შემძენი, ი. გ.) ყოველთა კეთილთაჲ, არა თავით თჳსით მოვიგეთ, არამედ ღმერთმან მოგუანიჭა. არათუ არავის მიუშუებდა ღმერთი საქმეთა მიერ განმართლებად, არამედ შეუძლებელ იყო ვისგანცა კაცთაგანისა თჳსთა საქმეთაგან განმართლებაჲ" (სამოციქულოს განმარტება II, დასახ. გამოცემა, გვ. 549).

უფრო ვრცლად ეხება ნაცვალგების საკითხს ალექსანდრიის კატეხიზმური სკოლის მეწინამძღვრე, კლიმენტი ალექსანდრიელი. თავის ცნობილ ნაშრომებში, "აღმზრდელსა" (Παιδαγωγός) და "ნაირგვარობანში" (στρωματεῖς), უპირისპირებს რა ერთმანეთს "უბრალო" და "მცოდნე", ანუ "გნოსტიკოს" (ბერძნ. სიტყვიდან ἡ γνῶσις = ცოდნა; შდრ. ძვ. ქართ. "ცნობაჲ, მეცნიერებაჲ") ქრისტიანებს, ნეტარი კლიმენტი ამ უკანასკნელთ ხარისხობრივ, აქსიომატურ უპირატესობას განუკუთვნებს.

ალექსანდრიელი ხუცესის აზრით, ლიტონ (ბერძნ. ψιλή) მორწმუნეებში ზნეობა განპირობებულია დასჯის შიშითა და ჯილდოს მიღების მოტივაციით. რწმენა სასჯელისა და ჯილდოსი ბადებს შიშსა და იმედს. ისინი კი აღძრავენ ადამიანს, მოინანიოს უკვე ჩადენილი ცოდვები და წინ აღუდგეს ახალთ.

ბევრად აღმატებულია ჭეშმარიტი "მცოდნეების", ანუ ჭეშმარიტი "გნოსტიკოსების" (ამ სიტყვის ეკლესიური გაგებით, განსხვავებით ერეტიკოს, ცრუ გნოსტიკოსთაგან) ეთიკა. მათ ქმედებაში ზნეობა, უტილიტარიზმის საპირისპიროდ, განსაზღვრულია სიკეთისადმი უანგარო სიყვარულით. "გავბედავ და ვიტყვი, - გვმოძღვრავს საეკლესიო ზნეთმეტყველების ფუძემდებელი, კლიმენტი ალექსანდრიელი, - რომ არა მხოლოდ გადარჩენის სურვილით უნდა იღვწოდეს ადამიანი უფლის შესაცნობად, არამედ უნდა იღებდეს და ითვისებდეს ამას საღვთო მშვენიერებისა და წმინდამყოფელობის სიდიადისთვის" (Профессор И. В. Попов. Патрология, Краткий курс, Москва, 2003, стр. 113).

ეგევეს გვასწავლის თავის ერთ-ერთ ეპისტოლეში სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი, უწმინდესი და უნეტარესი, ილია II: "ადამიანში უნდა გაჩნდეს სულიერი განწმენდის მძაფრი სურვილი, გამოწვეული შინაგანი დაუოკებელი მოთხოვნილებით და არა შიშის მიზეზით ანდა ჯილდოს იმედით. თუ ჩვენს მოქმედებას ჯილდო ან სასჯელი განსაზღვრავს, ეს მეტყველებს ზნეობის დაბალ დონეზე" (საახალწლო ეპისტოლე, საქართველოს ეკლესიის კალენდარი, თბილისი, 1989, გვ. IV). ესე იგი, ჩვენი სულიერი ორიენტირი უნდა იყოს არა უბრალოდ საბოლოო შედეგი, არამედ თავად მისკენ მიმავალი მხსნელი გზა, რაც ყოველი მორწმუნის მოვალეობას წარმოადგენს, როგორც ამას მაცხოვარი შეგვაგონებს: "ოდეს ჰყოთ ბრძანებული თქუენდა, თქუთ, ვითარმედ: მონანი ვართ უჴმარნი; რომელი თანაგუედვა ყოფად, ვყავთ" (ლუკა 17:10).

ასკეტური თეოლოგიის, კერძოდ, მისი ყველაზე აღმატებული სახეობის - განდეგილური ღვთისმეტყველების მესაძირკვლის, წმ. მაკარი ეგვიპტელის (300-390 წ.წ.), "სწავლათა" XXII თავი იწყება მოძღვრებით "სასყიდლის" შესახებ (მაკარის თხზულებათა ქართული ვერსია, თარგმნილი წმ. ექვთიმე მთაწმინდლის მიერ, ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთო გ. ნინუამ, თბილისი, 1982). წმინდა ბერის თქმით, ჭეშმარიტი ღვთისმოყვარენი არა უბრალოდ სასუფევლის დამკვიდრებისთვის, არა მხოლოდ ჯოჯოხეთის შიშისათვის, არა ნაირგვარი ჯილდოსათვის, "არამედ თჳთ მისისა სიყუარულისათჳს" ემსახურებიან შემოქმედს, როგორც "მონანი" (იქვე, გვ. 383).

წმინდა მაკარი დიდი გვასწავლის, თუ როგორ ახოვნად უხმთ მორწმუნეთ ჭირთა თმენა, რომლებიც "არა განეშორებიან უფლისაგან, არამედ სიყუარულითა მისითა იწუებიან" (იქვე). მაგრამ ამ გზაზე მავალს დიდი სიფრთხილე მართებს, ვინაიდან გამოუცდელ სულს ყოველივე დაბრკოლებად შეიძლება გამოუჩნდეს: სიგლახაკეც და სიმდიდრეც, უპატიობაც და გინებაც, პატივიც და დიდებაც, სენნიც და ვნებანიც. ეს კიდევ არაფერი – მთავარი საცთური კიდევ წინ არის.

აქ უდიდესი ასკეტი "გულისჴმის-ყოფით" (ბერძნ. τῇ σύνεσει) მოსმენისაკენ გვაწვევს, რადგან არა მარტო ზემოხსენებული ვნებანი, არამედ ის წყალობაც, "რომელი მადლისა მიერ მოიწევის სულსა ზედა" (იქვე), დაბრკოლებად შეიძლება გადაექცეს კაცს; ანუ სულიწმინდისეული მადლიც "დამახრწეველი (=შემფერხებელი, ი. გ.) მისი იქმნების" (იქვე), თუკი ჯეროვანი თავმდაბლობითა და მადლიერებით არ იქნება ის მიღებული. ღვთივგაბრძნობილი მაკარი ასე აღგვიწერს ამ პროცესს: "უკეთური იგი (ე. ი. ეშმაკი, ი. გ.) მადლისა მიზეზითა დაიმორჩილებს და აცთუნებს მას (ე. ი. მორწმუნეს, ი. გ.) დაჴსნილობისა (=მოშვების, მოდუნების, ი. გ.) მიმართ და, სიმაღლითა მცირედისა მის განსუენებისაჲთა (=მოსვენების მცირედი აღმატებულებით, ი. გ.), ამპარტავანებად და უურველობად მოიყვანებს (=უზრუნველობისაკენ მიდრეკს, ი. გ.)" (იქვე).

ამასვე გვასწავლის ეგვიპტელი ბერის უმცროსი თანამედროვე, წმ. იოანე ოქროპირი, ეფესელთა მიმართ ეპისტოლის (6:13-14) განმარტებისას: "მრავალთა, შემდგომად ძლევისა მტერთაჲსა, კუალად თჳთცა დაცემაჲ შეემთხჳა უკრძალველ და უზრუნველ ქმნითა" (სამოციქულოს განმარტება II, დასახ. გამოცემა, გვ. 590). ამიტომაც, ქრისტიანისთვის სავალდებულოა საღვთო მადლის გონივრულად შეწყნარება და მისი შესაბამისი ნაყოფის მომუშაკება.

ამგვარად, როგორც საეშმაკო ხრიკები, ასევე სულიწმინდის წყალობაც მორწმუნის სულიერი მდგრადობის გამოსაცდელია; მაგრამ, თუკი უგუნურს ეს გამოცდა დაბრკოლებად გადაექცევა, ეგევე განსაცდელნი ბრძენს საუკუნო ცხოვრების ღირსად წარმოაჩენს. ღვთისგან ადამიანის ეს "ორითავე საქმითა" გამოცდა იმისთვისაა საჭირო, რათა სარწმუნოდ გაცხადდეს, სასყიდლისათვის ("შესაძინელისათჳს") უყვარს კაცს ღმერთი თუ "თჳთ მისისა მეუფებისათჳს, რომელი-იგი ფრიადისა პატივისა და სიყუარულისა ღირს არს" (მაკარის თხზულებათა ქართული ვერსია, დასახ. გამოცემა, გვ. 384), - დაასკვნის უდიდესი ანაქორეტი მოღვაწე.

"იყვენით თქუენ სრულ, ვითარცა მამაჲ თქუენი ზეცათაჲ სრულ არს" (მათე 5:48), - მაცხოვრის ამ მარადიულ მოწოდებაში საცნაურდება მთელი ქრისტიანული მოღვაწეობის მიზეზიცა და მიზანიც. აი, რატომ არ გახლავთ ანგარება საღვთო მუშაკობა!

XXXV. ხატის შესახებ მართებული სწავლების უტყუარ საბუთად ამავე ამონარიდს წმ. ბასილი დიდის თხზულებიდან იმოწმებს წმ. იოანე დამასკელიც ზემონახსენებ პირველ (იხ. P.G. 94, ცოლ. 1256A, 1261D) და მესამე (იხ. P.G. 94, col. 1252D) "სიტყჳსსაგებელში"; ასევე, "მართლმადიდებლური სარწმუნოების ზედმიწევნით გადმოცემაში" (დასახ. გამოცემა, თავი ოთხმოცდამეორე, გვ. 263, 265, 443, 444).

ასევე, იხ. წმ. დავით აღმაშენებლის აღსარებული: "საკუთრად ღმრთისმშობელად გქადაგებთ, უხრწნელო ქალწულო, და გურწამს, ვითარმედ პატივი ხატისა შენისაჲ შენდამო წიაღმოვალს, ღმრთისმეტყუელთაებრ" ("გალობანი სინანულისანი", დასახ. გამოცემა, გვ. 204).

XXXVI. იგულისხმება იესო ქრისტეს ხატი.

XXXVII. ჰეროდე მეფის ხსენება აშკარად ალუზიაა იმპ. ლეონზე.

XXXVIII. მოგვიანებით იმპ. კონსტანტინე კოპრონიმმა გამოიგონა ე. წ. "საყოველთაო ფიცი", რითაც თავის ქვეშევრდომებს აიძულებდა, ცენტრალურ მოედანზე ჯვრის, სახარებისა და წმინდა ევქარისტიის წინ სახალხოდ დაეფიცათ, რომ ისინი ხატებს არ ეთაყვანებოდნენ. ამ დამამცირებელ რიტუალში მონაწილეობდა კონსტანტინე პატრიარქიც (754-766 წ.წ.). წმ. თეოფანე ქრონოგრაფი გვაუწყებს: "ის (იმპერატორი, ი. გ.) სამეფოში ყველას ფიცის დადებით ავალდებულებდა თაყვანი არ ეცათ ხატებისათვის და თვით ფსევდოპატრიარქი კონსტანტინეც აიძულა, ასულიყო ამბიონზე, აღემართა პატიოსანი და ცხოველმყოფელი ძელი და დაეფიცებინა, რომ ის არ მიეკუთვნებოდა ხატთაყვანისმცემელთა რიცხვს" («Летопись византийца Феофана», в переводе с греческого В. И. Оболенского и Ф. А. Терновского, с предисловием О. М. Бодянского, Москва, 1884, ც. 320). უნდა ითქვას, რომ იერარქს ამგვარმა მკრეხელობამაც კი არ უშველა. მიუხედავად ესოდენ მონური ერთგულებისა, ეჭვიანმა ავტოკრატორმა პატრ. კონსტანტინე II მაინც წამებით მოაკვლევინა.

წმ. გერმანეს უწყება, რომ ლეონის დროსაც არსებობდა რაღაც მსგავსი ფიცის დადების პრაქტიკა, როგორც უკვე ითქვა, ჩვენთვის სხვა ისტორიული წყაროებიდან უცნობია და თვითმხილველი პატრიარქის ქადაგება ამ მხრივაც ანგარიშგასაწევია.

XXXIX. ზემოთ უკვე აღინიშნა, რომ წმ. გერმანე ხატმებრძოლთა სწავლებას რჯულდებით, დოგმატურ მნიშვნელობას ანიჭებდა. მის მიერ წმ. იაკობ მოციქულის სიტყვათა დამოწმებაც ამის მაუწყებელია.

მართლაც, მართლმადიდებლური მოძღვრებით, დოგმატთა შორის თუნდაც "უმცირესის" დარღვევა, ბუნებრივად იწვევს მთელი რჯულის დაშლასაც, რასაც თავად უფალი გვამცნებს: "უკუეთუ ვინმე დაჰჴსნეს ერთი მცნებათა ამათგანი უმცირესთაჲ და ასწაოს ესრეთ კაცთა, უმცირეს ეწოდოს მას სასუფეველსა ცათასა; ხოლო რომელმან ყოს და ასწაოს, ამას დიდ ერქუას სასუფეველსა ცათასა" (მათე 5:19). აქ რომ ოდენ მეტაფორულად არის ნათქვამი, მიუხედავად უმცირესი მცნების დახსნისა, უმცირესთა მიერ სასუფევლის დამკვიდრებაზე, მაცხოვარი იქვე გააცხადებს: `ხოლო გეტყჳ თქუენ: უკუეთუ არა აღემატოს სიმართლე თქუენი უფროჲს მწიგნობართა და ფარისეველთა, ვერ შეხჳდეთ სასუფეველსა ცათასა" (მათე 5:20). ეს იმიტომ, რომ თუნდაც "უმცირესი ამათგანიც" ერთი ღმერთის მთლიანი ნების წარმომჩენია და რომელიმე ერთი მცნების "გარდამავალიც", ზოგადად, საღვთო ნების "დამჴსნელია".

აქ არ შეიძლება, არ გავიხსენოთ წმ. გიორგი მთაწმინდლის სიტყვისგება ანტიოქიის პატრიარქ თეოდოსი (1057 წ. - 1059 წ. შემდეგ) III მიმართ. სირიის პირველიერარქის მოთხოვნაზე, ანტიოქიის საპატრიარქოსადმი საქართველოს ეკლესიის დამორჩილების შესახებ, ათონელმა მნათობმა უპასუხა: "წმიდაო მეუფეო, რომელნი-ეგე ჩუენ უმეცრად და სუბუქად გუხედავთ და თავნი თქუენნი ბრძენ და მძიმე გიყოფიან. იყო ჟამი, რომელ ყოველსა საბერძნეთსა (იგულისხმება ბიზანტია, ი. გ.) შინა მართლმადიდებლობაჲ არა იპოებოდა და იოანე, გუთელ ეპისკოპოსი (წმინდანი; VIII ს.), მცხეთას იკურთხა ეპისკოპოსად, ვითარცა სწერია დიდსა სჳნაქსარსა" (გიორგი ხუცესმონაზონი, "ცხორებაჲ და მოქალაქობაჲ წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გიორგი მთაწმიდელისაჲ", ქართული მწერლობა, ტ. II, თბილისი, 1987, გვ. 105).

ასე რომ, წმ. გიორგი ათონელი იმჟამად ბიზანტიის ეკლესიაში გაბატონებული ხატმებრძოლობის გამო, საერთოდ მართლმადიდებლობის უქონლობად რაცხს იმპერიაში აღსარებულ სარწმუნოებას.

XL. მართლმადიდებლობა გვასწავლის, რომ აღდგომისას წმინდანები არა მარტო სულიერად, არამედ ხორციელადაც გაბრწყინდებიან. ამის წინასახეა თაბორის მთაზე თავად მესიისაგან აღსრულებული ფერისცვალების სასწაული (იხ. მათე 17:1-8; მარკოზი 9:2-8; ლუკა 9:28-36).

ამ მისტიკური მოვლენის წვდომას არაერთი ღვთისმეტყველი ცდილობდა. ბასილი დიდის უმცროსი ძმა, წმინდა გრიგოლ ნოსელი, გვასწავლის სამომავლო ადამიანური ხორციელი ბუნების სრულყოფილებას. მისი მოძღვრებით, აღდგომისას მოიხსნება ასაკის საკითხი, ყმაწვილური უმწიფობისა და მოხუცებულობის უძლურებისა, ავადმყოფობისა თუ სიგონჯისა. ამასთან, აღარ იქნება საჭირო სხეულის ის ორგანოები და ნაწილები, რომლებიც დაკავშირებულნი არიან კვებისა და, ზოგადად, შობადობისა და ზრდადობის ფუნქციასთან. ნისის ეპისკოპოსის თქმით: "ყველაფერი ეს ჩვენში ბიწიერებასთან ერთად შემოიჭრა" (Георгий Флоровский. Восточные отцы церкви, Москва, 2003, ст. 251); ფერი, გარეგნობა, ფორმა და სხვა თვისებები "გარდაიქმნებიან რაღაც ღვთაებრივში" (იქვე). მისი განჭვრეტით, ერთადერთი, რაც აღდგომისას ხორციელად განასხვავებს ერთმანეთისაგან პიროვნებებს - იქნება ამქვეყნადვე დაუნჯებული ცოდვა-მადლი: "ყოველი ადამიანის განმასხვავებელ იერს გვაუწყებენ არა სტიქიონები, არამედ მანკიერებათა და სათნოებათა განსაკუთრებულობა" (იქვე), - დაასკვნის დიდი მოძღვარი. ამგვარად, სხეული მიაღწევს თავის უმთავრეს დანიშნულებას – იყოს სარკე სულისა.

საბაწმინდელი მოძღვრის უწყებითაც, საბოლოო სამსჯავროს შემდეგ ურჯულონი და ცოდვის მოქმედნი საუკუნო ცეცხლს მიეცემიან, ხოლო "სიკეთის მოქმედნი კი გამობრწყინდებიან, როგორც მზე, ანგელოზებითურთ, საუკუნო ცხოვრებისათვის ჩვენს უფალ იესო ქრისტესთან" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი მეასე, გვ. 465).

ეგევეს რჯულმდებლობს წმინდა მაკარი დიდი. ეგვიპტელი მოსაგრის სწავლებით, ქარიზმატული გარდაქმნის სისავსე მხოლოდ საყოველთაო აღდგომისას იქნება შესაძლებელი. ესქატოლოგიურ ჟამს ადამიანისაგან ამსოფლადვე მოხვეჭილი სულიერი ნაყოფები "ჴორცთა ზედა მისთა გამოჩნდებიან" (მაკარის თხზულებათა ქართული ვერსია, დასახ. გამოცემა, თავი XXIII, გვ. 388). თუკი წმინდანთა სხეულები ზეციური ნათლით გასხივოსნდებიან, ცოდვილთა სხეულები "ბნელ და უშუერ და სავსე სირცხჳლითა გამოჩნდენ გარეგან" (იქვე). ფაქტობრივად, ადამიანი თავად არის თავისსავე მსჯავრზე თვითუფლებრივი, "რამეთუ რაჲცა ვინ აქა შინაგან დაიუნჯოს, იგივე მუნ გარეგნით გამოჩნდების" (იქვე).

ღვთაებრივი პავლე გვაუწყებს: "რაჲცა-იგი სთესოს კაცმან, იგიცა მოიმკოს. რამეთუ რომელმან სთესოს ჴორცთა შინა თჳსთა, ჴორცთა მიერ თჳსთა მოიმკოს ხრწნილებაჲ; ხოლო რომელმან სთესოს სულსა თჳსსა, სულისაგან თჳსისა მოიმკოს ცხორებაჲ საუკუნოჲ" (გალ. 6:7-8). რამდენადაც დაულევნელია საუნჯე, იმდენადვე გაცხადდება ეს სამომავლო ნათლიერ სამოსში.

ამიტომაც მოგვიწოდებს მაკარი დიდი და მასთან ერთად მთელი საეკლესიო კრებული, რომ წმინდა სარწმუნოებითა და მცნებათა აღსრულებით - "მცირესა ამას ჟამსა კეთილად ვიღუაწოთ" (იქვე) და, ბოროტ ვნებათაგან განთავისუფლებულნი, უფლის მეორედ მოსვლისას, სპეტაკ სამოსში გაბრწყინებულნი - "ქრისტეს თანა ვსუფევდეთ (=ვმეფობდეთ, ი. გ.) განსუენებითა საუკუნოჲთა" (იქვე, გვ. 389).