წმიდა გერმანე, კონსტანტინეპოლელი პატრიარქი (+740)

"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" და ხატმებრძოლთა არგუმენტაცია

"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" წარმოადგენს ხატთაყვანისცემის შესახებ მართლმადიდებლური ღვთისმეტყველების გადმოცემის უადრეს ეტაპს. თუმცა, მასში მოცემულია ყველა ის წანამძღვარი, წეს-ჩვეულებით-დიდაქტიკური თუ დოგმატური, რაზეც შემდგომში დაეშენა ხატმებრძოლთა წინააღმდეგ პოლემიკა. ცხადია, წმინდა გერმანეს დროისთვის ორივე მხარის არგუმენტაცია ჩანასახოვან მდგომარეობაში იყო, მაგრამ ჩვენ მაინც შევეცდებით, "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" განხილვის ფონზე გადმოვცეთ დაპირისპირებულ ბანაკთა ძირითადი მოსაზრებები.

სათაურიდანვე ცხადი ხდება, რომ ხატმებრძოლობა (ბერძნ. εἰκονομαχία, εἰκονοκλαστία) კატეგორიულად უარყოფდა ხატისა (ბერძნ. ἡ εἰκών; ლათ. იცონ, იცონის) და, მასთან ერთად, ყველანაირი საღვთო გამოსახულების თაყვანისცემას, გარდა ჯვრისა. წმინდა გერმანე ქადაგების დასაწყისშივე განმარტავს მსგავსი მოვლენის აბსურდულობას. მისი თქმით, ჯვარიც ხომ ისეთივე მატერიალური მასალისგან მზადდება და ადამიანური ხელით კეთდება, როგორც ნებისმიერი ხატი. მართლაც, ჯვარი ხომ არსებითად იგივე ხატია!? მაშ, რით სხვაობს პირველი მეორისაგან? "ჯუარისა მსახურებაჲ გჳსწავიეს და თაყუანისცემაჲ მის ზედა დამშჭუალულისათჳს ქრისტეს ღმრთისა ჩუენისა" (თავი მე-2) - უპასუხებდა ხატმებრძოლი. პატრიარქი ციტირებს II შჯ. 21:23 სიტყვებს და ასკვნის: "აწ უკუე ყოველი თუ დამოკიდებული ძელსა წყეულ არს, ცხად არს, ვითარმედ – იგიცა, რომელსა ზედა დამოკიდებულ არს, ესე იგი არს ძელი ჯუარისაჲ"-ც დაწყევლილია, "არათუმცა ზეშთა სიწმიდისაგან მას ზედა ამაღლებულისა ღმრთისა შეემოსა მას სიწმიდე" (თ. მე-3).

წმინდა მამა მართებულად მიანიშნებს ამ "ზეშთა სიწმიდეზე", რადგან ნებისმიერი საგანი (მათ შორის ჯვარიც და ხატიც) სიწმინდე ხდება და, ამდენად, თაყვანიცემა მხოლოდ ღმრთეებასთან (საღვთო ბუნებასთან) თანაზიარების მიზეზით და არა თავისთავად. დიდი მოძღვარი, სტუდიელთა მონასტრის იღუმენი, წმინდა თეოდორე აღმსარებელი შეგვამეცნებს: "ის (ღმრთეება, ი. გ.) ასევე იმყოფება ჯვრის გამოსახულებაშიც და სხვა საღვთო საგნებშიც, მაგრამ არა ბუნებითი ერთობის გამო (რამდენადაც ეს საგნები არ არიან საღვთო სხეულნი), არამედ ღმრთეებასთან მათი შედარებითი ზიარების გამო, რადგან ისინიც მონაწილეობენ მადლმოსილებასა და პატივში"¹.

მოგვიანებით მასვე თანაეწამება დიდი მღვდელმთავარი, წმინდა სვიმეონ თესალონიკელიც († 1429 წ.): "გარდამოცემის თანახმად, გამოსახე საღებავებით; ეს არის ჭეშმარიტი ფერწერა, როგორც წერილი (ანუ ბიბლია, ი. გ.) წიგნებში და მასზე საღვთო მადლმოსილება განისვენებს, იმიტომ, რომ გამოსახული წმინდაა"². "ხოლო თქუენ... მის (ქრისტეს, ი. გ.) მიერ განწმედილსა მას ჯუარსა თაყუანის-სცემთ, ხოლო ხატსა მას მისისა განმწმედელისასა არა შეიწყნარებთ"³ (თ. მე-4).

ამიტომაც, მართლმადიდებელთათვის გაუგებარი იყო, რატომ სცემდნენ თაყვანს ხატმორკინალნი მხოლოდ განწმენდილის (ჯვრის) ხატს, ხოლო განმწმენდლისას (მაცხოვრისას) - არა, ჯვარცმას უარყოფდნენ და ჯვრის ნიშს ეთაყვანებოდნენ? "რადგან რით სხვაობს ჯვარი, რომელსაც არ აქვს უფლის დასახულობა, იმისგან, რომელსაც აქვს?"⁴, - იკითხავს წმინდა იოანე დამასკელი. ამდენად, "უკუეთუ არა ჰმსახურებენ ხატსა მაცხოვრისა ჩუენისა იესუ ქრისტესსა, ვერ ჴელ-ეწიფოს თაყუანისცემაჲ წმიდისა და ცხოველსმყოფელისა ჯუარისა მისისაჲ" (თ. მე-10), - დაასკვნის უწმინდესი პატრიარქი.

ხატმებრძოლები ხატს კერპთან (ბერძნ. εἴδωλον; ლათ. idolum) აიგივებდნენ და დემაგოგიურად ოპერირებდნენ "დავითნის" სიტყვებით (ფს. 113:12-14, 134:15-17) და, განსაკუთრებით, მეორე მცნების ძველაღთქმისეული აკრძალვით (გამ. 20:4-5). "განა ხატიც ისეთივე ნივთიერი მასალით და ადამიანის ხელით არ არის შექმნილი, როგორც წარმართული კერპი?", - ამტკიცებდნენ ისინი; "განა ხატმაც იგივე ადგილი არ დაიჭირა საეკლესიო მსახურებაში, რაც კერპს გააჩნდა პაგანიზმის კულტმსახურებაში?", - ბორგნეულობდნენ ერესიოტნი; "განა ღმერთებად ქცეულმა ხატებმა არ განდევნეს ჭეშმარიტი ღვთის თაყვანისცემა?", - არ ცხრებოდნენ მწვალებლები; "რატომ არაფერია დაწერილი ხატებზე ახალ აღთქმაში, მსოფლიო კრებების კანონებსა და მამათა მემკვიდრეობაში?", - ცბიერად იკითხავდნენ ბოროტმადიდებლები; "როგორ შეიძლება, უხილავი და შემოუსაზღვრელი ღმერთი მატერიალურ დაფაზე შემოვწეროთ და დავატიოთ?", - უკვე დოგმატური სიმაღლიდან მკაცრად "გვამხელდნენ" ხატმორკინალნი.

ყველა ამ და სხვა სახის ბრალდებებზე მართლმადიდებლობამ საფუძვლიანი პასუხი გასცა, მაგრამ უნდა გვახსოვდეს, რომ ისინი (ბრალდებები) ერთბაშად არ აღმოცენებულა და მათ შესახებ ეკლესიის რჯულდებანიც ერთდროულად არ ჩამოყალიბებულა. თუმცა, როგორც ზემოთ ითქვა, უკვე წმინდა გერმანე პატრიარქი ღვთივმომადლებული სულიერებითა და წიგნიერებით, სულიწმინდისგან ნაწინამძღვრები, მართლმკვეთელობით განჭვრეტს ხატმებრძოლთა ცთომილებებს და დაუფარავად ამხელს მათ უვიცობას იმის "წარმოსაჩინებელად, ვითარმედ უსწავლელობისაგან შეემთხუევის მწვალებელთა⁵ კრებულსა" (თ. მე-10).

წმინდანის შენიშვნით, "მცირედმორწმუნენი, რომელთა ჭეშმარიტისა სიტყჳსა მართლგანმკუეთელობაჲ არა უწყიან, უფროჲსღა არა ჰნებავს" (თ. მე-5), ვერ აცნობიერებდნენ, რომ "წიგნი მოაკუდინებს, ხოლო სული აცხოვნებს" (II კორ. 3:6); ანუ ბუკვალურად ესმოდათ ნათქვამი და მის სულიერ დედააზრს ვერ სწვდებოდნენ. მოციქულის ეს სწავლება ამგვარად განიმარტება დიდი კაპადოკიელის მიერ: "უკუეთუ კულა მდაბალთა და უნდოთა საქმეთა მიმართ დამდაბლდეს [გონებაჲ], იძლევის მტერთა მიერ, რაჟამს არღა სულისაებრ, არამედ წიგნისაებრ გულისჴმა-ჰყოფდეს შჯულსა"⁶. ეგევე სწავლებას გადმოგვცემს წმინდა იოანე დამასკელიც: "ჭეშმარიტად ცდებიან უცოდინარნი წერილისა, რომ «წიგნი მოაკუდინებს, ხოლო სული აცხოვნებს», ვერგამომეძიებელნი ასოს მიღმა დაფარული სულისა"⁷. წმინდა მაქსიმე აღმსარებელი († 662 წ.) გარკვევით გვასწავლის: "ფანატიკურია რჯული, მიწიერად გაგებული... და კიდევ, საღი გონებისაა რჯული, სულიერად გაგებული"⁸. რადგან, "სჯული იგი (ძვ. აღთქმა, ი. გ.) მზარდულ გუექმნა ჩუენ ქრისტეს მიმართ, რაჲთა სარწმუნოებითა განვმართლდეთ. ხოლო მო-რაჲ-იწია სარწმუნოებაჲ, არღარა მზარდულთა ქუეშე ვართ" (გალ. 3:24-25), - შეგვაგონებს წმინდა პავლე მოციქული.

მართლაც, თუკი ძველი აღთქმის ყველა რჯულდება სავალდებულო იყო ქრისტიანებისთვის, მაშინ მათ უნდა წინადაეცვითათ კიდეც, შაბათიც შეენახათ და ცხოველური მსხვერპლიც შეეწირათ; მაგრამ მაცხოვრის გამომსყიდველობითი ღვაწლით განთავისუფლებულნი (შდრ. გალ. 4:4-5), "აღარ ვართ მონები, არამედ ძეები, აღარ ვართ რჯულის ქვეშ, არამედ - მადლის ქვეშ... ამას გვამცნებს ჩვენ უფლის სულიერი რჯული, რომლის დამცველნიც მოსესეულ რჯულს აღემატნენ, რადგან მოვიდა რა სისრულე, გაუქმდა ის, რაც ნაწილედია და რჯულის საფარველი, ანუ ფარდა, მაცხოვრის ჯვარცმით განიპო. ასევე, გაუქმდა ნაწერი, რაჟამს ცეცხლოვანი ენებით გამობრწყინდა სულიწმინდა; დაცხრა სხეულებრიობა, აღსრულდა მონობის რჯული და მოგვეცა ჩვენ რჯული თავისუფლებისა"⁹.

ამიტომაც, ეკლესიის განჩინებით, ძველი აღთქმა არის სახე (ბერძნ. τύπος) და აჩრდილი (ბერძნ. τὸ ἀποσκίασμα) ახალი აღთქმისა. ვინც ამ კუთხით არ ჭვრეტს წმინდა წერილს, ის იუდეველია, "რამეთუ აჩრდილი აქუნდა სჯულსა მერმეთა მათ კეთილთაჲ, არა თჳთ იგი ხატი საქმეთაჲ მათ" (ებრ. 10:1). ჭეშმარიტებასთან მიმართებით რჯულის წინასახეობას გააცხადებს წმინდა გრიგოლ ნოსელიც: "რომელი პირველითგან მოეცა აჩრდილად და სახედ ჭეშმარიტებისა - შჯული, ჭეშმარიტთა ამათ ბრძოლათა შინა აღესრულების. რამეთუ აწცა წინამძღუარ იესუ არს, აღმასრულებელი იგი შჯულისაჲ და შემდგომად მოსესსა მოსრული"¹⁰. ზემოდამოწმებული ფსალმუნის მუხლებს კი გერმანე ამგვარად განმარტავს (რაც, ასევე, მეორე მცნებასაც ეხება): "ესე დავით (მეფსალმუნემ, ი. გ.) საწარმართოთა კერპთათჳს იგალობა და არა საქრისტეანოთა ხატთათჳს" (თ. მე-5).

უბირ მწვალებელთა საყვარელ არგუმენტად ხატის მატერიისაგან ხელითქმნილობა იყო. ზოგადად, ტერმინი "ხელითქმნილი" (ბერძნ. χειροποίητος) მათი ერთგვარი სავიზიტო ბარათი გახლდათ და ამით ცდილობდნენ მართლმორწმუნეთა დათრგუნვას. წმინდა გერმანე, გადმოსცემს რა ეკლესიის აზრს, გვახსენებს, რომ ხელთუქმნელი (ბერძნ. ἀχειροποίητος) მხოლოდ საღვთო შესაქმეა, ხოლო სხვა ყველაფერი ადამიანის მიერ არის გაკეთებული. ადამიდან მოყოლებული დღევანდლამდე ნებისმიერი საგანი ნივთიერია: სოლომონის ტაძარი იქნება ეს თუ მოსეს კიდობნის ქერუბიმები. ხოლო განკაცების შემდეგ აშენებული ეკლესიები და მათზე აღმართული ჯვრები, საეკლესიო ჭურჭელი და თვით წმინდა ევქარისტიის პურიც და ღვინოც განა "არა კაცობრივითა ჴელითა შექმნულ არიანა და იქმნებიან და ქმნად არიან?" (თ. მე-17).

მოძღვარი შემთხვევით არ ახსენებს ზიარების საიდუმლოს. ხატმებრძოლთა დაჟინებული მტკიცებით, უფლის მიერ ჩვენდამი ბოძებული ერთადერთი ამქვეყნიური ხატი ქრისტესი სწორედ მისი წმინდა ხორცი და სისხლი იყო. ეს კი აშკარად მკრეხელური დებულებაა, რადგანაც მართლმადიდებლური სწავლებით, ევქარისტიული ძღვენი არის არა ხატი, ანუ მსგავსება უფლისა, არამედ ჭეშმარიტად მისი სისხლი და ხორცი¹¹. იმიტომ, რომ წინადაგებულ მსხვერპლს "მადლობით მოწოდებითა ყოვლადწმიდისა სულისა ცხოველსმყოფელისაჲთა ჭეშმარიტად ჴორც საღმრთო შეცვალებაჲ მიემადლების და... სისხლ საღმრთო ყოფად უცთომელად ირწმუნების" (იქვე). "ეს პური და ღვინო, - გვაფრთხილებს გერმანეს თანამედროვე და სულიერი თანამებრძოლი, წმინდა იოანე დამასკელი, - არ არის სახე ქრისტეს სხეულისა და სისხლისა (ნუ მოხდება ეს!), არამედ - თვით განღმრთობილი სხეული უფლისა"¹².

ხელითქმნილობის შესახებ საუბრისას, ეგევე მოძღვარი თანაშეერთვის წმინდა გერმანეს და მსგავს ანალოგიებს იშველიებს: "რის გამო სცემდა თაყვანს მოსესეული ხალხი წრიულად კარავს, რაც ატარებდა ზეციურთა, უფრო კი მთელი ქმნილების, ხატსა და სახეს?... ამასთან, ის ქერუბიმებიც, სალხინებელს რომ ჩრდილავდნენ, ადამიანის ხელით არ იყო ქმნილი? ან კიდევ სახელგანთქმული ტაძარი იერუსალიმში, განა ისიც ხელითქმნილი და ადამიანთა ოსტატობით აგებული არ იყო?"¹³.

ხელითქმნილობა თავისთავად გულისხმობს მატერიალურობასაც და მისი დაკნინების მცდელობაც ლოგიკურად გამომდინარეობდა ხატის უარმყოფელთა ნააზრევიდან. მათთვის ჩვეული იყო ერთგვარი ქედმაღლური და ზიზღნარევი დამოკიდებულება ყოველივე ნივთიერისადმი. თითქოსდა, სხვებზე უპირატესი "სულიერების" დასტურად, ცრუდ იმოწმებდნენ მაცხოვრის სიტყვებს: "სულ არს ღმერთი, და თაყუანისმცემელთა მისთა სულითა და ჭეშმარიტებითა თანა-აც თაყუანისცემაჲ" (იოვანე 4:24). მამები შემთხვევით არ ხედავდნენ ამ ცთომილებაში მანიქეიზმის¹⁴ გადმონაშთს, რომლის ახალსახეობა იყო ხატმებრძოლობის თანადროული პავლიკიანური¹⁵ ერესი. მათი შეხედულებები ერთმანეთს თანხვდებოდა მატერიის ბოროტებად დამსახველობაში, რასაც ეკლესია უშეღავათოდ ებრძოდა.

დიდი ბასილის ძმა, წმინდა გრიგოლ ნოსელი, თავის სახელგანთქმულ "ჰექსემერონში" შეგვამეცნებს: "არასოდეს მივეცემი იმგვარ ურჯულოებას, რომ ღვთის ქმნილება ბოროტებად დავსახო. საღვთო სიტყვამ შეჯამებული სახით ცხადად თქვა: "და იხილა ღმერთმა ყოველივე, რაც ქმნა და აჰა, ყოველივე იყო მეტად კარგი" (შეს. 1:31)... რადგანაც ყველაფერი ღვთისგან ქმნილი მეტად კარგია, ამიტომ, ვიტყვი, რომ მშვენიერების სრულყოფილება ყოველ არსებაში უნდა ჩანდეს. ამასთან, როდესაც დართულია სიტყვა "მეტად", ამით უფრო ძლიერდება გამოთქმული აზრი და სრულიად ცხადი ხდება ყველა არსების სრულყოფილებისაგან დაუკლებლობა"¹⁶. "იმას, რასაც ღვთისაგან აქვს წარმოშობა, - გვიმტკიცებს საბაწმინდელი მოძღვარი, - არაფერია შეძულების ღირსი. ეს (ანუ ნივთიერებისადმი აგდებული დამოკიდებულება, ი. გ.) - მანიქეველთა აზრია¹⁷".

მართლაც, ყველაფერი ღვთის მიერ ქმნილი და, მათ შორის, ნივთიც (ბერძნ. ἡ ὕλη), უკვე თავისთავად საპატიოა; მისი ღირსება ისიცაა, რომ ქმნილებები კაცობრიობისთვის უხილავი ღმერთის შეცნობის საწინდარი ხდება, "რამეთუ უხილავი იგი მისი დაბადებითგან სოფლისაჲთ ქმნულთა მათ შინა საცნაურად იხილვების" (ჰრომ. 1:20); მაგრამ, პირველცოდვით დაცემული ნივთიერება მას შემდეგ გახდა ჭეშმარიტად განდიდებული, რაც, უსაზღვრო კაცთმოყვარების გამო, საღვთო ლოგოსმა, "რომელი-იგი ხატი ღმრთისაჲ იყო... თავი თჳსი დაიმდაბლა და ხატი მონისაჲ მიიღო, და მსგავს კაცთა იქმნა, და ხატითა იპოვა ვითარცა კაცი" (ფილ. 2:6-7).

მაგრამ უგუნური ხატმებრძოლი მაინც შეუპოვრად ამტკიცებდა, რომ ხატთაყვანისცემა (ბერძნ. εἰκονολατρία) კერპთაყვანისცემას (ბერძნ. εἰδωλολατρία) უიგივდებოდა, რადგან მისი აზრით, პატივი მიეგებოდა თავად გამოსახულების ნივთს. "მე თაყვანს ვცემ არა ნივთს, - განმარტავს ოქრონექტარი ეკლესიისა, წმინდა იოანე დამასკელი, - არამედ ნივთის შემოქმედს, რომელიც ჩემ გამო გახდა ნივთი (იგულისხმება მაცხოვრის მიერ ნივთიერი (ბერძნ. ὑλικός) სხეულის მიღება, ი. გ.), სათნოიჩინა რა ჩასახლებულიყო მატერიაში და მისი მეშვეობით აღესრულებინა ჩემი ხსნა; და არ დავცხრები ნივთის პატივისგებისგან, რომლის წიაღ აღსრულდა ჩემი გამოხსნა"¹⁸. მართლმადიდებლობის მარადიულ სახელმძღვანელოში იგივე მოძღვარი გადმოგვცემს: "ამასთან, თაყვანს ვცემთ პატიოსანი ჯვრის გამოსახულებასაც (თუმცა კი სხვა ნივთისგან კეთდება იგი), რადგან პატივს მივაგებთ არა ნივთს (ნუ მოხდება ეს!), არამედ გამოსახულებას, როგორც ქრისტეს სიმბოლოს"¹⁹. და კიდევ: "ხშირად, როდესაც არ ვფიქრობთ უფლის ვნებულებაზე, ვნახავთ თუ არა ქრისტეს ჯვარცმის ხატს, მაცხოვნებელი ვნებულება გაგვახსენდება, დავეცემით და თაყვანს ვცემთ მას, თუმცა - არა ნივთს, არამედ ხატწერილობას, ისევე როგორც თაყვანს ვცემთ არა სახარების ნივთს, ანდა ჯვრის ნივთს, არამედ - დასახულობას"²⁰.

"ხოლო ქრისტეანეთანი ესე ხატნი, - განსწავლის უგულისხმოებს კონსტანტინეპოლის მწყემსმთავარი გერმანე, - არათუ ღმრთად შერაცხილ არიან კეთილადგონიერთა მიერ, რამეთუ გამოვხატოთ რაჲ ჩუენ ჩუენგან მიღებული იგი ხატი უფლისა ჩუენისა იესუ ქრისტესი ფერებითა ნივთთაჲთა, საღმრთოჲსა მის და უნივთოჲსა ბუნებისა მისისა მიმართ მიუძღჳთ კუალთა გონებისათა" (თ. მე-6); ანუ მატერიალური გამოსახულება არის საშუალება, რომლის მეშვეობით ადამიანმა უნდა შეიცნოს და თანაშეეარსოს უნივთო ზერეალობას. ესე იგი, ხატს (სხვა ფუნქციებთან ერთად) გააჩნია ანაგოგიკური, ანუ ზეაღყვანებითი დანიშნულება, რომ მორწმუნემ შეძლოს გრძნობითის წიაღ სულიერის განჭვრეტა. ამიტომაც, "ვჭვრეტთ რა მის (მაცხოვრის, ი. გ.) ხორციელ სახეს, ჩვენ, დატევნისამებრ, ვმაღლდებით მისი ღმრთეების შეცნობისა და სიდიადისკენ"²¹.

როგორც ეს ეკლესიის მართლმჭვრეტელმა თვალმა იმთავითვე შეამჩნია, ხატმებრძოლ თეოლოგთა მხრიდან ადგილი ჰქონდა პირველსახისა²² და მისი მსგავსების, არქეტიპისა და მისი ხატების მცნებათა ურთიერთაღრევას და აქედან გამომდინარეობდა მათეული ცრუდებულება ხატის კერპთან იდენტობის შესახებ. არადა, ჯერ კიდევ წმინდა ბასილი დიდი გარკვევით ასწავლიდა მათ შორის განსხვავების რაობას, რასაც, ფაქტობრივად, ხატმეტყველების ყველა აპოლოგეტი (მათ შორის გერმანეც) იმეორებდა და ეყრდნობოდა. აი, მისი ღვთივგაბრძნობილი სიტყვებიც: "პატივი ხატისაჲ პირმშოჲსა მის სახისა აღიწევის"²³ (თ. 29), ანუ ნათლად არის უწყებული, რომ "ხატისადმი აღვლენილი პატივი პროტოტიპზე გადადის".

ასეც ესმოდათ ხატისა და პირველხატის საკითხი საეკლესიო მოღვაწეებს. წმინდა ნიკიფორე პატრიარქი ზედმიწევნით წარმოაჩენს მათ სხვაობას: "ხატი არის პირველსახის მსგავსება... ანდა მიმსგავსება არქეტიპისადმი და მისი ანარეკლი; თუმცა, თავისი არსებით არქეტიპისგან განსხვავდება... და თუკი ის არაფრით იქნებოდა პირველხატისგან განსხვავებული, მაშინ ეს იქნებოდა არა ხატი, არამედ თავად არქეტიპი"²⁴. "არა ყოვლითურთ ემსგავსების ხატი პირმშოსა მას სახესა"²⁵, - გვაუწყებს წმინდა იოანე დამასკელი; "რადგან სხვა არის გამოსახულება და სხვა - ის, რაც გამოისახება"²⁶.

მათ შორის არსებისმიერ სხვაობას ამგვარად ასაბუთებს ღირსი თეოდორე სტუდიელი: "როგორც იქ (სამებაში, ი. გ.) ქრისტე ჰიპოსტასურად განსხვავდება მამისაგან, ასევე აქ (ხატზე, ი. გ.), ის არსობრივად განსხვავდება თავისსავე გამოსახულებისაგან"²⁷. თუმცა, მთავარი აქ არა განყოფის, არამედ შეხების წერტილია: "[ხატი] თაყვანიცემა არა იმიტომ, რომ ის განსხვავდება [პირველსახისგან], არამედ [მასთან] მსგავსების გამო"²⁸. საკითხის სხვაგვარი ინტერპრეტირება წმინდა თეოდორესთვის უბრალოდ სიშლეგეა: "არავინაა ისეთი უგუნური, რომ ჭეშმარიტება და მისი აჩრდილი... არქეტიპი და მისი გამოსახულება, მიზეზი და შედეგი არსებისაებრ (ბერძნ. κατ̓ ουσίαν) იგივეობრივად გაიაზროს"²⁹. "ისინი კი, რომლებიც ამ განსხვავებას (არქეტიპსა და ხატს შორის, ი. გ.) ვერ იტევენ, სამართლიანად იწოდებიან კერპთაყვანისმცემლებად"³⁰, - დაასკვნის წმინდა ნიკიფორე პატრიარქი.

წმინდა გერმანე, აგრეთვე, გამოკვეთს ხატის განმსწავლელობით-დიდაქტიკურ დანიშნულებას. მისი თქმით, ხილული გამოსახულება არის წინასწარმეტყველთა და მახარებელთა გადმოცემების მოკლედ განმარტებული მოსაგონარი, გასახსენებელი (ბერძნ. τὸ ὑπόμνεμα; ძვ. ქართ. "მოსაჴსენებელი"), "უფროჲსღა მსოფლელთათჳს, რომელნი უსწავლელ იყვნენ წიგნისკითხვისა" (თ. მე-9).

ჯერ კიდევ რომის წმინდა პაპი, გრიგოლ I დიდი დიოლოგოსი წერდა: "ის, რაც არის წერილი (ე. ი. ბიბლია, ი. გ.) წიგნიერისთვის, ეგევეა ხატი უწიგნურისთვის. მისი (ანუ ხატის,ი. გ.) მეშვეობით თვით გაუნათლებელი ხალხისთვისაც ნათელია, რას უნდა შეუდგნენ ისინი; ის არის საკითხავი უწიგნურთათვის. ამდენად, ხატი ენაცვლება კითხვას"³¹. ამასვე იმეორებს ღირსი იოანე დამასკელიც: "გამოსახულება არის გასახსენებელი; და რასაც წარმოადგენს წიგნი წერა-კითხვის მცოდნეთათვის (პირ. "რომლებსაც ახსოვთ კითხვა და წერა"), ეგევეა უწიგნურთათვის გამოსახულება; და რაც არის სიტყვა სმენისთვის, ეგევეა გამოსახულება მხედველობისთვის"³². ესე იგი, ხატის ზნეობრივი ფუნქციაა, დამოძღვროს ადამიანები საღვთო განგებულების³³ შეცნობაში და უწინამძღვროს მათ სათნოებათა აღსრულებაში.

ღირსი თეოდორე სტუდიელი უფრო განავრცობს ამ დოქტრინას: "როგორც ყოველ ადამიანს, თუნდაც ყველაზე სრულყოფილს, ესაჭიროება სახარების წიგნი, ასევე მდგომარეობს საქმე ხატთან მიმართებით, რომელიც (ხატი, ი. გ.) მას (სახარებას, ი. გ.) ეთანადება"³⁴. აღმსარებელი მამა სხვაგან თვითვე დაბეჭდავს: "რაც გამოსახულია ქაღალდისა და მელნის საშუალებით, ეგევე გამოსახულია ხატზე მრავალფერი საღებავისა თუ რომელიმე სხვა ნივთის მეშვეობით"³⁵.

ცხადია, ხატთაყვანისცემის დოგმატი არ ამოიწურება მხოლოდ მისი ზნეობრივ-დამრიგებლური მოტივირებით. ეკლესიის მამათა სიღრმისეული არგუმენტაცია ეფუძნება სახარებაში ნაუწყებ აღწერილობათა ისტორიულ რეალობას, ძე ღმერთის მიუწვდომელი განკაცების სინამდვილეს, თუ "ვითარ ჩუენდა-მომართითა მოწყალებითა განჴორციელდა სულისაგან წმიდისა და მარადის ქალწულისა მარიამისსა, ერთი თანადაუსაბამოჲსა ღმრთისა და მამისა თანადაუსაბამოჲ ძე და ღმერთი, ორითა ბუნებითა და ერთითა პირითა, შეურევნელად, უქცეველად, უცვალებელად განყოფილი და განუყოფელი" (თ. მე-8). რადგან "სიტყუაჲ იგი ჴორციელ იქმნა და დაემკჳდრა ჩუენ შორის, და ვიხილეთ დიდებაჲ მისი, დიდებაჲ ვითარცა მხოლოდშობილისაჲ მამისა მიერ, სავსე მადლითა და ჭეშმარიტებითა" (იოვანე 1:14).

თავად მაცხოვარი უდასტურებს მოციქულებს (და მათ წიაღ ყველა მორწმუნეს) ამ სანატრელ განგებულებას: "თუალნი თქუენნი ნეტარ არიან, რამეთუ ხედვენ, და ყურნი თქუენნი, რამეთუ ესმის. ამენ გეტყჳ თქუენ, რამეთუ მრავალთა წინაჲსწარმეტყუელთა და მართალთა გული-უთქუმიდა ხილვად, რომელსა თქუენ ხედავთ, და არა იხილეს, და - სმენად, რომელი გესმის, და არა ესმა" (მათე 13:16-17).

ეს სახარებისეული სინამდვილე შთამბეჭდავი ექსპრესიულობით აქვს წარმოჩენილი წმინდა იოანე ღვთისმეტყველს თავის პირველ კათოლიკე ეპისტოლეში: "რომელი გუესმა და ვიხილეთ თუალითა ჩუენითა, რომელი-იგი ვიხილეთ და ჴელნი ჩუენნი ჰმსახურებდეს სიტყუასა მას ცხორებისასა, - და ცხორებაჲ იგი გამოცხადნა, და ჩუენ ვიხილეთ, და ვწამებთ (=ვამოწმებთ, ი. გ.) და გითხრობთ თქუენ ცხორებასა მას საუკუნესა, რომელი იყო მამისა თანა და გამოგჳჩნდა ჩუენ" (I იოვანე 1:1-2).

სწორედ თვალით ნანახის და ყურით სმენილის ეს აღწერილობა უდევს საფუძვლად, ხატმებრძოლური ქარიშხლის ამოვარდნამდე რამდენიმე ათეული წლით ადრე გამოცემულ, ტრულის მსოფლიო კრების (691-692 წ.წ.) 82-ე კანონს³⁶, რომლის წმინდა არსენ იყალთოელისეული თარგმანი ამგვარად იკითხება: "რომელთამე პატიოსანთა ხატთა მწერალობასა შინა თითითა წინამორბედისაჲთა ჩუენებულად გამოისახვის კრავი, რომელი სახედ მადლისა შემოიღებვის, სჯულისა მიერ წინაჲსწარმოსწავებულისა ჩუენდა ქრისტეს ჭეშმარიტისა ღმრთისა ჩუენისა. აწ უკუე, ყოველთავე ძუელთა წესთა და აჩრდილთა, ვითარცა ჭეშმარიტებისა სახეთა და წინამოსწავებათა, ეკლესიისადა მოცემულთა, შევიწყნარებთ, არამედ უფროჲს პატივ-ვსცემთ მადლსა და ჭეშმარიტებასა (შდრ. იოვანე 1:17), ვითარცა აღვსებად სჯულისა მიმთუალველნი მისნი, და ამისთჳს ყოვლითურთ სრულად ფერთამიერსაცა გამოსახვასა შინა წინაშე სახედველებისა ყოველთაჲსა გამოვსახავთ ამხუმელისა ცოდვათა სოფლისათაჲსა ქრისტეს ღმრთისა ჩუენისა კაცობრივსა მსგავსებასა (ბერძნ. κατὰ ἀνθρωπίνον χαρακτῆρα) და ხატთა შინა გამოწერასა მისსა ნაცვალად ძუელისა მის კრავისა. განვასაზღვრებთ ამიერითგან და ამის მიერ გულისჴმა-ვჰყოფთ გარდამატებულსა სიმდაბლესა სიტყჳსა ღმრთისასა და ჴსენებად ჴორცთამიერისა მოქალაქობისა (ბერძნ. πρὸς μνήμην τῆς ἐνσάκου πολιτείας) და ვნებისა მისისა და საცხორებელისა სიკუდილისა ჴელპყრობილ ვიქმნებით და ამათ მიერ ქმნილსა გამოჴსნასა სოფლისასა კეთილად შევემეცნებით"³⁷.

ამ რჯულდებაში მკაფიოდ არის მოცემული ხატთაყვანისცემის ქრისტოლოგიური განმართლება: პატივს მივაგებთ და შევიწყნარებთ რა ძველ აღთქმაში წინაუწყებულ სახეებსა და აჩრდილებს, უფრო მეტად თაყვანს ვცემთ მათ აღსრულებას, და მოვიგონებთ რა სიტყვა-ღმერთის ხორციელ ცხოვრებას, ამიტომაც განვაჩინებთ მისი მაცხოვნებელი ღვაწლის ხატებზე გამოსახვას. იგნორირებდნენ რა ამ ყველასათვის სავალდებულო კანონს, ხატმებრძოლები ამხობდნენ საღვთო განგებულებას, რადგან "მათითა (ხატების, ი. გ.) შემუსრვითა მნებებელ ხართ უჩინოყოფად და უფსკრულსა დავიწყებისასა მიცემად განჴორციელებასა ღმრთისა სიტყჳსასა" (თ. 21-ე).

ამიტომაც, წმინდა გერმანე სამართლიანად ამჩნევდა ამ ახალგამომცხვარ სწავლებაში დოკეტიზმის³⁸ შხამიან ბაცილას. როგორც უკვე აღინიშნა, ჯერ კიდევ გაცხადებულ დევნულებამდე სამეუფო მენავეთმოძღვარი წერდა: "ხატებზე ხორციელი სახით საუფლო ხატის გამოსახვა ემსახურება მწვალებელთა ცრუ წარმოსახვის (ბერძნ. φαντασίᾳ) განქიქებას, რომლებიც ყბედობენ, რომ, თითქოს, ის სინამდვილეში არ განკაცებულა"³⁹. ამ აპოსტოლურ სწავლებას უკვე II ს-ის დასაწყისში გადმოსცემდა მოციქულთა მოწაფე, ანტიოქიის დიდი მღვდელმთავარი, წმინდა ეგნატე ღმერთშემოსილი (დაახლ. † 107 წ.): "აღიარებდი ქრისტესა - ძესა ღმრთისასა, ჟამიერად და უჟამოდ, ბუნებით (იგულისხმება საღვთო ბუნებით, ი. გ.) უხილავად და ჴორცითა ხილულად, ღმრთეებით განუხილველად (=შეუცნობლად, ი. გ.) და შეუხებელად (=მიუახლებლად, ი. გ.) და უჴორცოდ, ხოლო ჩუენთჳს ხილულად და შეხებულად და განხილულად ჴორცითა"⁴⁰. სწორედ ამ ღმერთკაცობრივი დოგმატიდან (რასაც დასრულებული სახე ქალკიდონის კრებაზე მიეცა) გამოჰყავდათ წმინდა მამებს დადასტურება საღვთო გამოსახულების აუცილებლობისა, გასახსენებლად (ბერძნ. πρὸς ἀνάμνησιν; ძვ. ქართ. "მოსაჴსენებელად") ადამიანური თვალით ხილული იესო ქრისტეს ხორცისმიერი ცხოვრებისა.

ამასთან, ძალას კარგავდა ხატმებრძოლთა ძირითადი საღვთისმეტყველო არგუმენტი ღმერთის გამოუსახველობის შესახებ. უნდა გვახსოვდეს, რომ ბერძნული ტერმინი περιγραφή ერთდროულად ნიშნავს "გამოსახვა-გამოწერასაც" და "შემოსაზღვრა-შემოწერასაც", რაზეც პედალირებდნენ კიდეც იკონოკლასტები. მაგრამ საქმე ისაა, რომ ხატზე უხილავი ღმერთის დატევნას არც არავინ ფიქრობდა, "რადგან როგორ იქნება გამოსახული ის, რაც მიუღწეველია ხედვისთვის?"⁴¹. რადგან "ჩვენ ღვთისგან გვაქვს ბოძებული უნარი განსხვავებისა და ვიცით, რა შეიძლება გამოიხატოს და რა ვერ გამოიხატება გამოსახულების მეშვეობით"⁴².

მართლაც, "ღმერთი არავინ სადა იხილა; მხოლოდშობილმან ძემან, რომელი იყო წიაღთა მამისათა, მან გამოთქუა" (იოვანე 1:18). "უსხეულო და უაღნაგობო ღმერთი, - განმარტავს ღირსი იოანე დამასკელი, - არასდროს არასგზით არ იყო გამოსახვადი. ახლა კი, როდესაც «ღმერთი გამოჩნდა ჴორცითა» (I ტიმ. 3:16) და «კაცთა თანა იქცეოდა» (ბარ. 3:38), მე გამოვსახავ ღმერთის ხილულ მხარეს"⁴³.

დამასკელი ღვთისმეტყველი სხვაგან ვრცლად ეხება აღნიშნულ საკითხს: "ვის ძალუძს შექმნას მსგავსება უხილავი, უსხეულო, გარეშეუწერელი და დაუსახველი ღვთისა? მართლაც, უკიდურესი სიშლეგეა და უღვთოება ღვთიურობის დამსახველობა. ამიტომაც, ძველი აღთქმის ჟამს არ იყო ჩვეულება ხატთა გამოყენებისა, მაგრამ როდესაც ღმერთი თავისი თანალმობიერი გულმოწყალების გამო ჭეშმარიტად გახდა ადამიანი ჩვენს გამოსახსნელად... როდესაც იცხოვრა მან მიწაზე, დაჰყო ადამიანებთან, ისაკვირველთმოქმედა, ივნო, ჯვარს ეცვა, აღდგა და ამაღლდა, როდესაც ჭეშმარიტად მოხდა ეს ყოველივე და დასანახი გახდა ადამიანებისათვის, ამასთან აღიწერა კიდეც ჩვენდა შესახსენებლად და სასწავლად, რომლებიც იმჟამად იქ არ ვიყავით, რომ ჩვენ, ვერმხილველთ, სმენის გზით გვერწმუნა და უფლისმიერი ნეტარება მოგვეპოვებინა, ხოლო რადგან ყველა არ იყო მცოდნე ასოთა და არც ჰქონდა კითხვის გულმოდგინება, მამებმა ამგვარად თანაგანჭვრიტეს, რომ ყოველივე ეს, როგორც რამ რჩეულნაღვაწნი, ხატებში აღწერილიყო შემოკლებულ მოსახსენებლად"⁴⁴.

გერმანე პატრიარქი თანაეხმიანება იოანეს და ადასტურებს, რომ სამართლიანად გამოვხატავთ მაცხოვრის შობასაც და ნათლისღებასაც, ფერისცვალებასაც და ჯვარზე ვნებასაც, აღდგომასაც და ამაღლებასაც, რადგან "არათუ ფერით ნაქმნევსა ამას ხატსა შინა შემოვსწერთ ღმერთსა, შემოქმედსა ცათა და ქუეყანისა, ზღუათა და უფსკრულთა, ხილულთა და უხილავთასა; ნუ იყოფინ! წარვედ ამის უწესოებისაგან! რამეთუ ელენთა და უღმრთოთა ნათესავთა საქმე არს" (თ. მე-7), არამედ ხატით მართებულია, ვაჩვენოთ "ღვთაების სიდიადე, რაც სხეულის დიდებაც ხდება"⁴⁵.

განკაცების დოგმატით ასაბუთებს იკონოლატრიის დოქტრინას წმინდა თეოდორე სტუდიელიც მისი ნააზრევი დაფუძნებულია მაცხოვრის ორ შობაზე - პირველი, რომელიც უჟამოდ აღესრულება ღმრთეების წიაღში მამისაგან და მეორე, რომელიც "ოდეს მოიწია აღსასრული ჟამთაჲ" (გალ. 4:4) აღსრულდა ყოვლადწმინდა დედისაგან. სტუდიის იღუმენი ამგვარად განსჯის: "რამდენადაც ქრისტე გამოუსახველი მამისაგან წარმოიშვება, მას (არის რა გამოუსახველი) არ შეიძლება ჰქონდეს ხელოვნური გამოსახულება. მართლაც, რაგვარ ხატს შეიძლება მიმსგავსებოდა ღვთაება, რომლის გამოსახვა ღვთივსულიერ წერილში სრულიად აკრძალულია? მაგრამ, რამდენადაც ქრისტე გარეშეწერილი დედისაგან არის შობილი, ბუნებრივია, მას აქვს დედის ხატის მიმსგავსებული გამოსახულება; და თუკი არ ექნებოდა [ხელოვნური გამოსახულება], მაშინ დაბადებულიც არ იქნებოდა გარეშეწერილი დედისაგან. ეს ნიშნავს, რომ ის იქნებოდა ერთხელ შობილი - აშკარაა, რომ მამისაგან. მაგრამ ეს წარმოადგენს მისი განგებულების დამხობას"⁴⁶. ამიტომაც, მიზეზ-შედეგობრივი აუცილებლობის გამო, "რომელი არა თაყუანის-სცემდეს გამოსახვითსა ამას ხატსა უფლისა ჩუენისა იესუ ქრისტესსა, ვერცა წმიდასა მას და საღმრთოსა განკაცებასა მისსა შეუძლოს მან ოდესცა თჳნიერ საოცარყოფისა აღსაარებად" (თ. მე-12), - დაბეჭდავს ღმერთშემოსილი გერმანე.

ეკლესიის ამგვარმა ამომწურავმა პასუხმა ხატმებრძოლები აიძულა, იმავე ქრისტოლოგიაში ეძიათ მართლმადიდებელთა გასაბათილებელი პასუხები⁴⁷. მოგვიანებით, 754 წ. "უთავოთა" კრებაზე, ხატმებრძოლებმა "სრულყვეს" თავიანთი სწავლება და შემდეგ დასკვნამდე მივიდნენ⁴⁸. მათი თქმით, ხატწერა ეწინააღმდეგება ქრისტიანობის ძირითად დოგმატს ღმერთკაცობრივი განგებულების შესახებ. თუკი ხატით გვინდა, გამოვსახოთ საღვთო ბუნება, მაშინ ღმრთეება გამოდის შემოწერილი, შემოზღუდული და აღწერადი, ანუ არიანული⁴⁹ ერესი; თუკი ქრისტეს მხოლოდ ადამიანურ ბუნებას გამოვხატავთ, მაშინ ეს ნესტორიანული⁵⁰ ცთომილებაა; ხოლო თუკი გვსურს, ვაჩვენოთ ღმრთეებასთან შერწყმული კაცება, მაშინ ეს აშკარა მონოფიზიტური⁵¹ მწვალებლობაა. ამგვარად, იმავე განკაცების დოგმატით ხატმორკინალნი თავიანთი ბილწი მოძღვრების დადასტურებას ლამობდნენ.

როგორც ეს ერესებს სჩვევია, ამ შემთხვევაშიც იკონოკლაზმის იდეოლოგები სიცრუეს ჭეშმარიტების საბურველში ახვევდნენ და აპოფატური⁵² ღვთისმეტყველების კატეგორიებით ცდილობდნენ ფონის შექმნას იკონოლატრიის არამართებულობის შესახებ. მაგრამ, "ნათელი იგი ბნელსა შინა ჩანს, და ბნელი იგი მას ვერ ეწია" (იოვანე 1:5).

როგორც მათეული სწავლების სხვა დებულებებში, აქაც "ცუდად შურებიან მაშენებელნი" (ფს. 126:1) ღვთისმებრძოლობის შენობისა. საქმე ის გახლავთ, რომ ბუნების გამოსახვა გაუგონარი ნონსენსია და ამაში მართლმადიდებელთა დადანაშაულება უკვე თავისთავად მეტყველებდა მწვალებელთა უგუნურებაზე. მართლაც, არათუ უხილავი და მიუახლებელი ღმერთის, არამედ სულ უმნიშვნელო ნივთის ბუნებაც კი აღუწერელია. არსება დამოუკიდებლად გამოუსახველია, ის ოდენ პიროვნებაში არის ჩენილი. ბუნებითი თვისებები საცნაური და წვდომადი ხდება მხოლოდ ჰიპოსტასური ნამოქმედარის წიაღ, რადგან, დამასკელი ბრძენის სწავლებით, "არსება თავისთავად არ არსებობს, არამედ იგი ჰიპოსტასებში განიჭვრიტება"⁵³ და "არ არის ბუნება უჰიპოსტასო და არც არსება უპირო, რადგან ჰიპოსტასებში და პირებში იხილვება არსებაც და ბუნებაც"⁵⁴. სხვანაირად რომ ვთქვათ, ხატზე გამოისახება არა ლიტონად და განთვისებულად მყოფი ბუნება, არამედ ამ ბუნების შემთვისებელი პირი.

ამ აღრევის მიზეზისთვის შეუმცთარად მიგნებული აქვს წმინდა იოანე დამასკელს: "მწვალებელთა (არა მხოლოდ ხატმებრძოლთა, ი. გ.) ცთომილებას ის იწვევს, რომ მათი თქმით იგივეა ჰიპოსტასი (გვამოვნება) და ბუნება"⁵⁵. იმავე ნაშრომში წმინდა მამა განავრცობს აღნიშნულ საკითხს: "მრავალგზის გვითქვამს, რომ სხვა არის არსება და სხვა - ჰიპოსტასი (გვამოვნება), და რომ არსება აღნიშნავს თანასახოვან ჰიპოსტასთა (გვამოვნებათა) საერთო და გარემომცველ სახეობას (როგორიცაა ღმერთი, ადამიანი), ხოლო ჰიპოსტასი (გვამოვნება) ცხადყოფს დაუყოფელს, ანუ: მამას, ძეს, სულიწმინდას, პეტრეს, პავლეს"⁵⁶.

საკითხის სიღრმისეული გაგებისათვის საჭიროა, მართებულად გვესმოდეს განკაცების რჯულდების რაობა. მის შესახებ ეკლესიური სწავლება იმავე მამის პირით ამგვარად არის განჩინებული: "თვით ღვთის სიტყვა გახდა ხორცის ჰიპოსტასი, რადგან არათუ თავისთავად წინაჰიპოსტასურ ხორცს (ე. ი. არა წინასწარვე თავისთავად ჰიპოსტასურად, ანუ გვამოვნებითად არსებულ ხორცს, ე. ჭ.) შეუერთდა ღმერთი-სიტყვა, არამედ დამკვიდრდა რა იგი წმინდა ქალწულის მუცელში, ქალწულის წმინდა სისხლთაგან თავის ჰიპოსტასში გარეშემოუწერლად შეაგვამოვნა ხორცი, სულიერქმნილი მოაზროვნეობითი და გონისმიერი სულით. თვით სიტყვა გახდა ხორცის ჰიპოსტასი, ითვისა რა მან ადამიანური ცომის სათავე... შეურევლად, გარდაუქმნელად და განუყოფლად"⁵⁷. კიდევ: "ვამბობთ, რომ ღმერთი-სიტყვის ჰიპოსტასი უჟამოდ და მარადიულად წინაარსებობდა როგორც მარტივი, შეუდგენელი, შეუქმნელი, უსხეულო, უხილავი, შეუხებელი, გარეშეუწერელი, ყოველივეს მქონე, რაც კი აქვს მამას, როგორც მისი თანაარსი... მაგრამ უკანასკნელ დღეებში ეს სიტყვა, მამისეულ წიაღთაგან განდგომის გარეშე, გარეშეუწერლად, უთესლოდ და მიუწვდომლად დამკვიდრდა წმინდა ქალწულის მუცელში (ისე, როგორც თვით იცის) და თავისსავე წინასაუკუნო ჰიპოსტასში თავის თავს შეუგვამოვნა ხორცი წმინდა ქალწულისაგან"⁵⁸. ამგვარად, "ვაღიარებთ ღვთის ხორცშესხმული ძის ერთ ჰიპოსტასს (გვამოვნებას) სისრულის მქონე ორ ბუნებაში"⁵⁹, - დაასკვნის დიადი მასწავლებელი.

მართლმადიდებელთა შეგნებაში მაცხოვრის ხატზე გამოისახება ღვთის ძის სწორედ ეს ერთი, შედგენილი, ხორცშესხმული ჰოპოსტასი და არანაირად მისი რომელიმე შემადგენელი ბუნება. ცნობილი რუსი ხატმწერი და ხატმეტყველების აპოლოგეტი, ლ. უსპენსკი, თავის ფუნდამენტურ გამოკვლევაში მართებულად დაასკვნის: "გამოვსახავთ რა მაცხოვარს, ჩვენ არ გამოვსახავთ არც მის ღმრთეებას, არც მის კაცებას, არამედ მის ჰიპოსტასს, რომელშიც, ქალკედონის დოგმატის გამოთქმით, მიუწვდომლად არის შეერთებული ეს ორი ბუნება - «შეურწყმელად და განუყოფლად»"⁶⁰.

ამ საკითხის გამოკვლევისას პროფ. ედიშერ ჭელიძე წერს: "ხატზე გამოსახულია მაცხოვრის მხოლოდ ხორცშესხმული ჰოპოსტასი და არა საკუთრივ მისი კაცობრივი ბუნება... მართლმადიდებლური სწავლება განაჩინებს, რომ ხატი გამოსახავს არა ბუნებას და, მასთან ერთად, პიროვნებას, არამედ მხოლოდ პიროვნებას, რომელშიც განიჭვრიტება ბუნება. წმინდა თეოდორე სტუდიელი ხატმებრძოლთა წინააღმდეგ საგანგებოდ აღნიშნავს: «ყოველი გამოსახულის არა ბუნება, არამედ ჰიპოსტასი გამოისახება»"⁶¹.

აქედან გამომდინარე, ხატზე ჩენილია არა ლიტონი ხორციელება, არამედ ჰიპოსტასური ხორცი. პატივცემული პროფესორი განაგრძობს: "ხატზე გამოისახება არა კაცობრივი ხორცის ბუნება, არამედ ხილვადი, გვამოვანი ხორცი, ხორცი, რომლის გვამი, პირი, ანუ ჰიპოსტასია თვით ღმერთი-სიტყვა. ამიტომ ითქმის, რომ ხატი გამოსახავს უფლის წმინდა ხორცს, რადგან ეს ხორცი აბსტრაქტული, უხილავი და უგვამო კი არ არის, არამედ ხილვადი, შეხებადი, გვამოვანი, თუმცა მას თავისი ცალკე გვამი, ანუ ჰიპოსტასი კი არ აქვს, არამედ, როგორც ითქვა, მისი ჰიპოსტასი იგივე ძე ღმერთია. წმინდა ანასტასი სინელი (VII ს.) აღნიშნავს (მოგვაქვს წმინდა არსენ იყალთოელის თარგმანი): «არა შესაძლებელ არს თქუმაჲ გუამისაჲ, ვინაჲთგან განუწვალებელ (განუყოფელი, ი. გ.) არიან ღმრთისა და სიტყჳსაგან ჴორცნი (რამეთუ გუამად განწვალებული პირი სახელ-იდების); გუამოვნად უკუე ვიტყჳთ მათ (ჴორცთა, ე. ჭ.) და არა გუამად»"⁶².

ამგვარად დოგმატმესრულეობს საბაწმინდელი ხუცესიც: "ერთია ქრისტე, სრული ღმერთი და სრული ადამიანი, რომელსაც თაყვანს ვცემთ მამასთან და სულთან ერთად ერთი თაყვანისცემით, მისი უხრწნელი სხეულითურთ, არ ვამბობთ რა, რომ თაყვანსაცემი არ არის მისი ხორცი, რადგან თაყვანიცემება იგი სიტყვის ერთ ჰიპოსტასში, რაც მისივე ჰიპოსტასი გახდა. არ ვმსახურებთ ქმნილებას, რადგან არა როგორც ლიტონ ხორცს, თაყვანს ვცემთ მას, არამედ - როგორც ღმრთეებასთან შეერთებულს და როგორც ღმერთისიტყვის ერთ პირამდე და ერთ ჰიპოსტასამდე ასულ მის ორ ბუნებას"⁶³. ოდნავ ქვემოთ სახეობრივი მაგალითით თვითვე შეამყარებს ზემოთქმულს: "თუ დაწვრილმანებული ჩაძიებით განვყოფთ ხილულს გონებისეულისაგან, უფლის ხორცი თავისი ბუნებით არათაყვანსაცემი იქნება როგორც ქმნილი, მაგრამ არის რა იგი ღმერთ-სიტყვასთან შეერთებული, მის გამო და მასში თაყვანიცემა, რადგან ისევე, როგორც თაყვანიცემა მეფე, შიშველიცა და შემოსილიც, პორფირი კი, როგორც ლიტონი პორფირი, ფეხქვეშაც ითელება და მიმოისვრიან კიდეც, მაგრამ როდესაც სამეფო შესამოსელი ხდება იგი, პატივი მიეგება და იდიდება, ხოლო თუ ვინმე შეურაცხყოფს მას, უმრავლეს შემთხვევაში სიკვდილით ისჯება... ამგვარადვე, ხორციც თავისი ბუნების მიხედვით თაყვანსაცემი არ არის, მაგრამ თაყვანიცემა ხორცშესხმულ ღმერთ-სიტყვაში, თუმცა არა თავისთავად, არამედ მასთან ჰიპოსტასურად შეერთებული ღმერთი-სიტყვის გამო, და არ ვამბობთ, რომ თაყვანს ვცემთ ლიტონ ხორცს, არამედ ღვთის ხორცს, ანუ ხორცშესხმულ ღმერთს"⁶⁴.

ამიტომაც დამოძღვრავს ხატმებრძოლ ეპისკოპოსს კონსტანტინეპოლის ღვთივგანსწავლული მწყემსმთავარი: "ხატებზე ჩვენ წარმოვადგენთ უფლის წმინდა ხორცის გამოსახულებას"⁶⁵. მაგრამ, როგორი თვისებისაა გამოსახული ხორცი? რა თქმა უნდა - გარდაქმნილი, განდიდებული, უვნებო, უხრწნელი და გასხივოსნებული, ანუ ისეთი, როგორიც მკვდრეთით აღმდგარ უფალს ემოსა. თეოდორე აღმსარებლის იკონოლოგიური ანთროპოლოგია ამგვარია: "მისი (ქრისტეს, ი. გ.) გამოსახულება ხრწნადი ადამიანის მსგავსებაში კი არ არის... არამედ... სწორედაც უხრწნელი ადამიანის მსგავსებაშია... იმიტომ, რომ ქრისტე არის არა უბრალო ადამიანი, არამედ განკაცებული ღმერთი"⁶⁶.

სწორედ ამიტომ იყო ხატთაყვანისცემის საკითხი დოგმატური ღვთისმეტყველების განუყოფელი ნაწილი, რადგან ის ღვთივმშვენივრად აგვირგვინებდა წინა საუკუნეებში დაწყებულ ქრისტოლოგიურ კამათებს. ხატზე ასახული განკაცების ამ საღვთო განგებულებიდან გამომდინარე, მართლმადიდებლებისთვის ხატმებრძოლი (ბერძნ. εἰκονόμαχος) და ქრისტესმბრძოლი (ბერძნ. Χριστομάχος) თანაფარდი ცნებები იყო. კონსტანტინეპოლის დიდი იერარქი, წმინდა ფოტი პატრიარქი, დაუფარავად ამხელს ერეტიკოსებს: "თქვენ წარმოშობთ თქვენს გონებაში შეურიგებელ ბრძოლას ქრისტეს წინააღმდეგ და ამას წარმოაჩენთ არა პირდაპირ, არამედ ხატის საფარველქვეშ"⁶⁷. მისივე შენიშვნით, ხატმებრძოლები იყვნენ "იუდეველებზე უარესი ქრისტესმბრძოლნი"⁶⁸.

წმინდა გერმანეს რწმენით, ღვთის განგებულების წინააღმდეგ ესოდენი აღბორგება ბოროტების მომგონი ეშმაკისაგან იყო ჩაგონებული⁶⁹. ხოლო ღვთისმებრძოლთა და მათი მამის - სატანის - მიზანი იყო, "რაჲთა განჭრითა ხატთაჲთა რეცა საგონებლობით და უცნებაყოფით ქადაგებაჲ განჴორციელებასა სიტყჳსასა დარწმუნებად" (თ. 24-ე).

ცხადია, თუკი ხატმებრძოლთათვის უარყოფილი იყო ხატზე მაცხოვრის გამოსახვის მართებულობა, მაშინ თავისთავად უკუგდებული იყო წმინდანთა გამოსახვაც. ამიტომაც, "ჯერ-იყო ჩუენდა, რაჲთა პირველად წყაროჲ ხოლო უჩუენოთ წყურიელთა და ეგრეთღა ნაკადულები მისი, რომელ არიან ყოვლადსასურველნი ხატნი წმიდათანი" (თ. 30-ე). მწვალებელი იკონომახების უკიდურესი ფრთა თვით ყოვლადწმინდა მარიამისა და წმინდანთა მეოხებასა და შემწეობას, მათ თაყვანისცემასა და მათი წმინდა ნაწილების პატივისგებასაც კი უარყოფდა. ამიტომაც (ისევე, როგორც მაცხოვრის შემთხვევაში), ხატმებრძოლობა საფრთხეს უქმნიდა არა უბრალოდ წმინდანთა გამოსახვის, არამედ მათი თაყვანისცემის დოგმატს. მართებულად მიმართავს ჰიპოთეზურ ერეტიკოსს (უფრო კი ლეონ იმპერატორს) წმინდა იოანე დამასკელი: "შენ კრძალავ არა გამოსახულებას, არამედ წმინდანთა თაყვანისცემას... შენ წამოიწყე ომი არა ხატთა, არამედ წმინდანთა წინააღმდეგ, რადგან იოანე ღვთისმეტყველი და მეხვაშიადე ბრძანებს: «მსგავს მისა ვიყვნეთ»"⁷⁰ (I იოვანე 3:2).

წმინდანების პატივისცემის საღვთისმეტყველო სწავლება გადმოცემულია ჩვენამდე მოღწეულ პირველსავე მარტვილურ ძეგლში - "წმინდა პოლიკარპეს წამება" (II ს.). უცნობი ავტორი ბრძანებს: "თაყვანს ვცემთ მას (უფალს, გ. ზ.), რადგანაც ის არის ძე ღვთისა; ხოლო მარტვილნი გვიყვარს, ვითარცა მოწაფენი და მბაძველნი უფლისა, რომლებმაც შეუდარებლად უერთგულეს მეუფესა და მოძღვარს"⁷¹. სწორედ ეს მიმბაძველობა, მიმსგავსებულობა, ერთგული მოწაფეობა არის უმთავრესი კრიტერიუმი ყოველთამეუფის სარწმუნო მონათა განდიდებისა.

"პატივი უნდა მივაგოთ წმინდანებს როგორც ქრისტეს მეგობრებს, როგორც ღვთის შვილებსა და მემკვიდრეებს... ამასთან, არათუ იმას ვამბობთ, რომ ბუნებით არიან ისინი ღმერთები, მეუფეები და უფალნი, არამედ იმას, რომ ვნებათა მეუფენი და უფალნი არიან და - გაუკუღმართების გარეშე დამცველნი საღვთო ხატის მსგავსებისა, რის მიხედვითაც შეიქმნენ (რადგან მეუფედ ითქმის მეუფის ხატიც), აგრეთვე, - შეერთებულნი ღმერთთან არჩევანის მიხედვით, და შთანამკვიდრად მიმღებნი ღვთისა, რომელთან წილმქონეობითაც მადლით ხდებიან ის, რაც თვით იგი ბუნებით არის. ამიტომ, როგორ არ უნდა მივაგოთ პატივი მათ, რომლებიც ღვთის მსახურებად, მეგობრებად და ძეებად წარმოჩნდნენ? მართლაც, კეთილგონიერ თანამონათა მიმართ (ე. ი. წმინდანთა მიმართ, ე. ჭ.) პატივისცემა დასტურია საერთო მეუფისადმი კეთილგანწყობისა"⁷².

"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" ქადაგების ბოლოში ყოვლადუსამღვდელოესი გერმანეც, საუბრობს რა წმინდანთა ხატების თაყვანისცემაზე, ასე მოძღვრავს "წარწყმედულ ძეებს": "ნუ ვითარცა ღმერთთა შევიტკბობთ წარმართებითა პირუტყუებითა, რომელი-ესე წვალება არს და სულთა წარწყმედა, არამედ, ვითარცა ერთისა ღმრთისა მეგობრად განკუთნვილთა, ქრისტეანებრითა ამბორს-უყოფდეთ სიტყჳერებითა, რამეთუ სარწმუნო არს სიტყუაჲ და ყოვლისა შეწყნარებისა ღირს, ვითარმედ არა ხოლო უცთომელობა არს ესე, არამედ მომატყუებელცა გჳრგჳნთა" (თ. 34-ე).

ამასთან, თუკი წმინდა გერმანეს მიერ თანაბრად მოიხმობა, ზოგადად, სინონიმური ტერმინები "მსახურება" (ბერძნ. λατρεία) და "თაყვანისცემა" (ბერძნ. προσκύνησις), უკვე წმინდა იოანე დამასკელიდან მოყოლებული ეკლესიის მამები მიჯნავენ მათ ერთმანეთისაგან. მათი უწყებით, პირდაპირი მნიშვნელობით, მსახურება შეჰფერის მხოლოდ ერთ ყოვლადწმინდა სამება ღმერთს, ხოლო თაყვანისცემა მიეგება მის კვალს შემდგარ წმინდანებს და ყველა სხვა წმინდა საგანს. ამ მცნებათა ტერმინოლოგიური გამიჯვნა გაფორმდა VII მსოფლიო კრების "ოროსში"⁷³, ანუ სარწმუნოებრივ განსაზღვრებაში.

საბაწმინდელი მნათობი ამგვარად ასაბუთებს წმინდანთა ხატთაყვანისცემის დოგმატს: "წმინდანები ამ ცხოვრებაშიც აღვსილნი იყვნენ სულიწმინდით; ასევე, მათი მიცვალების შემდეგაც სულიწმინდის მადლმოსილება დაუშრეტელად დავანებულია მათ სულებშიც, სხეულებშიც (რომლებიც კუბოებშია ჩასვენებული), თვისებებშიც და მათ წმინდა გამოსახულებებშიც"⁷⁴. "ამიტომ, მორწმუნენო, - საღვთო შურით აღგვაშურვებს ღირსი იოანე დამასკელი, - მოვიმადლიეროთ წმინდანები «სულიერი ფსალმუნებით, ჰიმნებითა და საგალობლებით» (ეფეს. 5:19), ასევე, ლმობიერებითა და გაჭირვებულთა შეწყალებით, რითაც ყველაზე მეტად მოიმადლიერება, აგრეთვე, ღმერთი. სტელები (იგულისხმება საფლავის სვეტები, ე. ჭ.) აღვუმართოთ მათ და ხილული ხატები, თვით ჩვენ კი მათი განსულიერებული სტელები და ხატები გავხდეთ მათეულ სათნოებათა ბაძვით"⁷⁵.

ამგვარია მოკლედ მართლმადიდებლური რჯულდება ხატთაყვანისცემის დოგმატის შესახებ, რომელიც ჰგიეს უკუნისამდე. მისი სრულყოფილი ჭვრეტისთვის, კიდევ ერთხელ შევემოყვსოთ და შევესაკუთროთ ეკლეესიის ოქრომესტვირის მარადუცვლელ და მაცხონებელ აპოლოგიას:

"როდესაც დაინახავ უსხეულოს, შენთვის განკაცებულს, მაშინ გამოხატე მისი ადამიანური სახე; როდესაც უხილავი - სხეულით შეიმოსება და ხდება ხილული, მაშინ გამოსახე მსგავსება გამოჩინებულისა; როდესაც ის, თავისი ბუნების უპირატესობის შესაბამისად, იყო რა მოკლებული ოდენობას, თვისობრიობასა და სიდიდეს, "ვინც იყო რა ხატი ღვთისა და ხატი მონისა მიიღო" (ფილ. 2:6-7) და ამის წიაღ გახდა შემოსაზღვრული რაოდენობრივად და თვისობრივად და შეიმოსა სხეულებრივი ფორმით, მაშინ გამოსახე დაფებზე და განსაჭვრეტად გამოფინე გამოჩინების მოსურნე. გამოხატე მისი გამოუთქმელი გარდამოსვლა, ქალწულისაგან შობა, იორდანეში ნათლისღება, თაბორზე ფერისცვალება, ვნებულებანი - ჩვენი უვნებობის საწინდარნი, სასწაულნი - მისი ღვთაებრივი ბუნების ნიშნები, რომლებიც აღსრულდებიან მისი ხორცის მეშვეობით, მხსნელი დაფვლა მაცხოვრისა, აღდგომა, ცაში ამაღლება; ყველაფერი გამოსახე: სიტყვითაც, საღებავებითაც, წიგნებშიც და დაფებზეც"⁷⁶.