წმინდა ეპისკოპოსი
გაბრიელი (ქიქოძე)

ცდისეული ფსიქოლოგიის საფუძვლები

პირველი განყოფილება

ადამიანის სულის ყოფიერების,
თვისებების და მოქმედებების შესახებ

თავი მეორე

სულიერ უნართა ანალიზი

ბ) მოქმედებისეული უნარების ანუ ძალების შესახებ

§47. როგორ განსაზღვრავენ თვითცნობიერებას სხვა ფსიქოლოგები

ჩვენს მიერ შემოთავაზებული განსაზღვრება სულიერი უნარებისა მეტად მარტივია. იგი იმდენად მარტივი და ადვილად გასაგებია, რომ საეჭვოდაც კი შეიძლება მოეჩვენოთ იმათ, ვინც მიჩვევია ფილოსოფიური გამოკვლევების შეფასებას მათი სიბნელის, სიგრძის და უბრალო მოკვდავისათვის ძნელად მისაღწევი სიღრმის მიხედვით. ვაღიარებთ, რომ ჩვენ თვითონ, როცა ვადარებდით გრძელ, უსასრულოდ დანაწევრებულ, უცნაური ტერმინების შემცველ აღწერებს სულიერი უნარებისა მათ იმ ანალიზთან, რომელიც აქაა წარმოდგენილი, ხშირად ეჭვი გვეპარებოდა ამ უკანასკნელის ღირსებაში, რის გამოც გადავწყვიტეთ განვიხილოთ თუნდაც ერთი რომელიმე უნარის ახსნა სხვა „ფსიქოლოგიაში". ამრიგად, გადავშალოთ თუნდაც გ.ნოვიცკის „ფსიქოლოგია" [6] და ვნახოთ, როგორაა გაანალიზებული მასში, მაგალითად, თვითცნობიერება.

„თვითცნობიერების საგანი, ანუ უფრო სწორად თუ ვიტყვით, შინაარსი არის შინაგანი სინამდვილე, სახელდობრ თვით სული მისი თვისებებითა და უნარებითურთ, მისი მოქმედებებითა და მდგომარეობებით". თვითცნობიერების მოქმედების ანუ საგნის ეს განსაზღვრება სავსებით ეთანხმება ჩვენს შეხედულებას. თუ თვითცნობიერების საგანია საკუთარი თავის, საკუთარ ძალთა და მოქმედებათა დაკვირვება, მაშინ, უფრო მარტივად თუ ვიტყოდით, ეს იქნებოდა სულის ყურადღება, მიმართული საკუთარ თავზე, მისი რეფლექსია საკუთარ თავზე. მაგრამ მოვუსმინოთ შემდეგ.

„სული რომ თავის თავს აკვირდება მის უშუალო მოქმედებაში, ამას, პირველ ყოვლისა, ამჟღავნებს ასეთი გარემოება: მას რომ თავისი თავი რეფლექსიის საშუალებით სცოდნოდა, მაშინ უნდა დაეშვა თავისი თავის შესახებ გაშუალებული აზრის ან ბუნებრივი წარმოდგენის არსებობა, მაგრამ არ არსებობს ასეთი წარმოდგენა და ასეთი აზრი სულის შესახებ, არსებობს მხოლოდ სიტყვ „სული", მაგრამ მასაც აქვს ცოცხალი მნიშვნელობა, მხოლოდ თვითდაკვირვებისას".

შეუძლებელია მოძებნოთ ესოდენ აშკარა წინააღმდეგობები, რომლებიც ასე გაბედულად იქნებოდა დალაგებული ერთმანეთის გვერდით. ერთი მხრივ, გვაქვს იმის მტკიცება, რომ სული თავის თავს აკვირდება თავის მოქმედებაში, მეორეს მხრივ კი ნათქვამია, რომ სულმა თავისი თავი იცის არა რეფლექსიის გზით. მაგრამ რა არის სულის მიერ თავის თავზე დაკვირვება, თუ არა იგივე რეფლექსია თავის თავის შესახებ? შეიძლება რაიმეს აკვირდებოდე და რეფლექსი არ გქონდეს მასზე? რაიმეზე დაკვირვება ნიშნავს, მოძებნო დასაკვირვებელ საგანში ნიშნები, თვისებები, მოქმედებები. ასევე, როცა სული თავის თავს აკვირდება, მას სურს აღმოაჩინოს თავისი ძალები და უნარები, სურს შეისწავლოს თავისი თავი, შეადგინოს მის შესახებ ცნობა. მაგრამ წარმოიდგინეთ, რომ სული თავის თავს აკვირდება, მაგრამ არაფერს არ აღმოაჩენს, მაშინ ეს დაკვირვება იქნება ჩლუნგი, უაზრო და უსარგებლო. შემდეგ, რა არის ბუნებრივ წარმოდგენა ან გაშუალებული აზრი და რით განირჩევა იგი ყველ სხვა წარმოდგენებისა და აზრებისგან, - ამის გაგება ძნელია. ჩვენ გვაქვს აზრი ანუ ცნება საკუთარი თავის შესახებ. სული თავის შესახებ აზრს ან წარმოდგენას იმით ადგენს, რომ აკვირდება თავის საკუთარ მოქმედებებს და ამავე დროს ქმნის მსჯელობებს საკუთარი, თავის შისახებ. შემდეგ ნათქვამია: „შინაგნი დაკვირვება, არსებითად რომ ვთქვათ, არც ცოდნაა და არც მგრძნობელობა, პირველისათვის მას აკლია საგნობრიობა თავის შინაარსში, მეორისთვის - დაპირისპირება, სასიამოვნო და არასასიამოვნო შეგრძნება, რამდენადაც ამ დაკვირვების შინაარსი არ შემოისაზღვრება მხოლოდ მდგომარეობებით".

შეუძლებელია რაიმეს აკვირდებოდე და ამავე დროს არ იმეცნებდე დასაკვრვებელს. ამიტომ დაკვირვებაში ცოდნა მოცემულია, როგორც შედეგი. სიტყვები - „დაკვირვება", „შემჩნევა" სახელდობრ ნიშნავს გაიგო რამე, შეადგინო რაიმეს შესახებ ცნება. დაკვირვება არ არსებობს, თუ თვალებით ვუყურებ რაიმეს, მაგრამ მასში ვერავითარ თვისებას ვერ ვამჩნევ, ან თუ თავში რაიმე წარმოდგენა მიტრიალებს, მე კი ვერაფერს ვერ აღმოვაჩენ მასში. ჩვენ უკვე ვთქვით, რომ როცა სული შინაგანად აკვირდება თავის თავს, ამას იგი იმ მიზნით აკეთებს, რომ შეიმეცნოს თავისი თავი. ამრიგად, იმისი თქმა, რომ შინაგანი დაკვირვება არ არის ცოდნა, შინაგანი წინააღმდეგობაა. გაცილებით უფრო სწორი იქნება, თუ ვიტყვით, რომ დაკვირვება არის ცოდნა. მაგრამ თუ თქვენ მკაცრად მოითხოვთ გამოთქმის სიზუსტეს, მაშინ უნდა ვთქვათ: დაკვირვება არის ცოდნის მიზეზი. [7]