პროტოპრესვიტერი
ალექსანდრე შმემანი

მართლმადიდებლობის ისტორიული გზა

თავი მეხუთე. მსოფლიო კრებების ეპოქა

6. ბიზანტია და სლავები

აღმოსავლურ მართლმადიდებლობას ბიზანტიის იმპერიის დაცემამდე გაცილებით უფრო ადრე ჰქონდა ფეხი შედგმული ისეთ ახალ "სტიქიაში", რომელსაც სლავიანობა ეწოდება. ბიზანტიურ ფესვებზე ამ სწრაფად აღორძინებადი სლავური ქრისტიანობით მართლმადიდებლობის ისტორიაში სრულიად ახალი და უმნიშვნელოვანესი ეტაპი იწყება. ბიზანტიის ცხოვრებაში სლავები საკმაოდ ადრე, ნგრევასა და ხანძარში, გამოჩნდნენ. თუ მეექვსე საუკუნის მიწურულამდე იმპერია კიდევ ახერხებდა სლავების დუნაის გადაღმა უკუქცევას, 580 წელს ასიათასობით სლავმა პრაქტიკულად გადათელა მთელი საბერძნეთი. შემდეგ, მეშვიდე საუკუნეში, როდესაც ისინი ავართა იმპერიის ქვეშემრდომობიდან განთავისუფლდნენ, რომლის ნაწილსაც ბოლო დრომდე წარმოადგენდნენ, სლავებმა მათ მიერვე გაძარცვული რომის იმპერიის ცალკეული პროვინციების ილირიის, თრაკიის, მიზიისა და მაკედონიის ტერიტორიებზე დაიწყეს დასახლება. ბიზანტიასა და ამ ველურ ურდოებს შორის ბრძოლაში მთელმა საუკუნემ განვლო, მაგრამ თანდათანობით სლავები არა მხოლოდ გარეგნულად, არამედ შინაგანადაც ბიზანტიის ორბიტაში მოექცნენ და მათმა წვრილ-წვრილმა ბატონებმა, ისევე როგორც ადრე გერმანელებმა, დიდი სიამოვნებით დაიწყეს კონსტანტინოპოლის კარის მეორეხარისხოვანი ტიტულების მორგება. ასე იწყება სლავების გაქრისტიანების პირველი ეტაპი. მეშვიდე საუკუნის ბოლოს თურქული წარმოშობის ბულგარელების ახალი შემოსევები დაიწყო. ბულგარელებმა სლავების მიერ დაკავებულ ტერიტორიებზე საკუთარი ძალაუფლება განამტკიცეს და იმპერიის წინააღმდეგ მრავალსაუკუნოვანი ბრძოლა წამოიწყეს. ამასთან, როგორც ეს მოგვიანებით ვარიაგების მიერ აღმოსავლეთ სლავების დაპყრობის შემთხვევაში მოხდა, თავად ისინიც "გასლავდნენ". იმპერიის დედაქალაქთან საკმაოდ ახლოს ნელ-ნელა იქმნება ახალი, ძლიერი ბულგარულ-სლავური სახელმწიფო და "ხატმებრძოლობის" პერიოდში, მთელი მერვე საუკუნის მანძილზე, მათთან თითქმის განუწყვეტელი ომები მიმდინარეობდა. არავინ იცის, როგორ დასრულდებოდა ბიზანტიისათვის ეს ახალი "სლავური პრობლემა", რომ არა მეცხრე საუკუნის მეორე ნახევარში განვითარებული მოვლენები, რომლებმაც სლავური მართლმადიდებლობის ისტორიას საბოლოოდ მისცა დასაბამი. ეს იყო ქრისტიანობის სლავურ ენაზე "თარგმნა" და ეს საქმე განახორციელეს ბიზანტიელმა ძმებმა კონსტანტინემ (ბერმა კირილემ) და მეთოდემ.

სლავების პირველი მასწავლებლების შესახებ უამრავი ლიტერატურა არსებობს, მაგრამ იმ დროს მიმდინარე "კონფესიური" ბრძოლები ამძიმებს და ართულებს იმ ნამდვილი სურათის დანახვას, რომელიც მათი მოღვაწეობის ფონს წარმოადგენდა. გაუგებარი რჩება, თავდაპირველად კონსტანტინოპოლმა წაახალისა სლავები თუ რომმა? უცნობია, ვინ უჭერდა მხარს ძმების პირველ ნაბიჯებს? ამ საკითხებზე დიდი დავები მიმდინარეობს, მაგრამ ყველაფერ ამას, იმასთან შედარებით, რაც მაშინ ხდებოდა და რასაც აღმოსავლეთის ეკლესიისათვის კირილესა და მეთოდეს ნამოღვაწარი წარმოადგენს, არანაირი მნიშვნელობა არ აქვს. ჩვენთვის კი სწორედ ეს უკანასკნელია უმთავრესი.

კირილე და მეთოდე ბიზანტიის იმ ინტელექტუალური ელიტის წევრები იყვნენ, რომელმაც მეცხრე საუკუნის მეორე ნახევარში წმინდა ფოტი კონსტანტინოპოლელი პატრიარქის (910-891/3) გარშემო მოიყარა თავი. კონსტანტინე იყო ფილოსოფოსი, მეცნიერი, ლინგვისტი, მას თავის დროზე ისეთი რთული საქმეები მიანდეს, როგორიც (სამხრეთ დნესტრისპირა რუსეთში) არაბებსა და ხაზარებთან დაკავშირებული მისიები იყო. ძმები სლავური წარმომავლობის ხალხით მჭიდროდ დასახლებული ქალაქ სოლუნიდან იყვნენ და საფიქრალია, რომ ისინი ადგილობრივებთან ურთიერთობისას სლავურ კილოს ბავშვობიდანვე დაეუფლნენ. ამიტომ, 862 წელს, როდესაც კონსტანტინოპოლში მორავიელი მთავრის როსტისლავის ქრისტიანობაში განმტკიცებაში დახმარებასთან დაკავშირებული თხოვნა მიიტანეს, არჩევანი (როგორც ჩანს, ფოტის მონაწილეობით) ძმებზე გაკეთდა. შესაბამისად, უკვე 863 წლის შუა ხანებში ისინი მორავიის დედაქალაქ დევინაში ან ველეგრადში ჩავიდნენ.

უნდა ითქვას, რომ როსტისლავს ბიზანტიიდან მისიონერების მოწვევის საბაბს რელიგიურთან ერთად პოლიტიკური პრობლემებიც აძლევდა. სლავი მთავარი მიიჩნევდა, რომ ქვეყანაში ქრისტიანობის განმტკიცება მას საშუალებას მისცემდა დამოუკიდებლობა შეენარჩუნებინა და თავი ისეთი ახალმოვლენილი ისტორიული სტიქიისგან დაეცვა, როგორიც იყო გერმანიზმი. ამიტომ, მისიონერული მუშაობის გაშლისთვის სწორედ აქ აღმოჩნდა კარგი ნიადაგი და აქვე შეუდგნენ ძმები ისეთ დიდ საქმეს, როგორიც იყო ქრისტიანული მწერლობის ძეგლების სლავურ ენაზე გადათარგმნა. ფორმალურად ძმები რომის გავლენის ქვეშ არსებულ ტერიტორიაზე მოღვაწეობდნენ. ამასთან, ეს იყო დრო, როდესაც პაპ ნიკოლოზ I-სა და პატრიარქ ფოტის შორის საკმაოდ დაძაბული ბრძოლა მიმდინარეობდა. საკუთარი მდგომარეობის განმტკიცებისათვის ან რომის მოთხოვნის შესაბამისად ძალიან მალე ძმები რომში გაემგზავრნენ, სადაც ნიკოლოზის მემკვიდრემ ადრიანემ მათ თბილი, საზეიმო შეხვედრა მოუწყო. სლავურად გადათარგმნილი სახარება პაპის ლოცვა-კურთხევის შესაბამისად ყოვლადწმიდა მარიამის ტახტრევანზე დაიდო და ამის შემდეგ რომის ბევრ ტაძარში ღვთისმსახურება სლავურ ენაზე აღესრულა. სლავურმა მისიამ, რომელმაც ერთდროულად ორმაგი - რომაული და ბიზანტიური კურთხევით აიდგა ფეხი, სწრაფი წარმატება და განვითარება მოიპოვა. მაგრამ როდესაც კონსტანტინეს ცხოვრებას ვეცნობით, ვხედავთ, რომ მის მიმართ დიდი უკმაყოფილებაც გაჩნდა და მას თავის ძმასთან ერთად დიდი წინააღმდეგობების გადალახვა მოუწია. კონსტანტინეს არ ეწერა მორავიაში დაბრუნება, ის სიკვდილის წინ ბერად აღიკვეცა, მანამდე ძმა შეიპირა, რომ დაწყებულ საქმეს გააგრძელებდა და 869 წელს რომში გარდაიცვალა.

ძველ სამყოფელს ვერც მეთოდე დაუბრუნდა. სანამ ძმები რომში იყვნენ, გერმანიამ მორავიაზე ზეწოლა გააძლიერა და 870 წლიდან ქვეყანა ფაქტობრივად დასავლეთ იმპერიის ნაწილად გადაიქცა. მეთოდე სამხრეთში პანონიელ დიდებულ კოცელასთან გაჩერდა. ეს უკანასკნელი გერმანიზმისაგან დაცვისათვის გამიზნულ სლავური ქრისტიანობის როსტისლავის იდეას სრულად იზიარებდა. როგორც ჩანს, აქ მან პირველმა შემოიტანა სლავური ლიტურგია, რაც შემდგოში მისთვის მრავალი მწუხარების მიზეზად გადაიქცა. საქმე ის არის, რომ ჯერ კიდევ 794 წელს ერთ-ერთ დასავლურ კრებაზე ლიტურგიის ჩატარება, გარდა ლათინური, ბერძნული და ებრაული ენებისა, ყველა ენაზე აიკრძალა - ფორმალურად მეთოდემ ეს დადგენილება დაარღვია. მეორე მხრივ, თუ მორავიაში ლათინობა სუსტი იყო, პანონია უკვე 75 წლის მანძილზე შედიოდა ზალცბურგის ლათინი არქიეპისკოპატის გამგებლობაში, ამიტომ ამ ჩიხურ სიტუაციაში კონფლიქტი გარდაუვალი იქნებოდა. მეთოდემ აშკარად სხვის სივრცეებში დაიწყო მოქმედება. ზალცბურგის არქიეპისკოპოსმა და კოცელმა რომს მიმართეს. რომმა მხარი მეთოდეს დაუჭირა. პანონია მეთოდეს წინამძღოლობით ეპარქიად გამოცხადდა და რომის გავლენის სფეროში მოექცა, მაგრამ მოწინააღმდეგეები არ დამშვიდდნენ. მეთოდე საეკლესიო კანონმდებლობის დარღვევაში დაადანაშაულეს, რეგენსბურგის სეიმზე გაასამართლეს და ორწელიწადნახევრის მანძილზე ციხეში გამოკეტეს. ამ პერიოდში პაპისადმი გაგზავნილი მეთოდეს არც ერთი წერილი ადრესატამდე არ მივიდა. პაპ იოანე VIII-ის დროს მეთოდემ კვლავ შეიძინა დროებითი გულშემატკივარი. პაპს კარგად ესმოდა სლავების მნიშვნელობა, ამიტომ მან მეთოდე მორავიის არქიეპისკოპოსად დანიშნა და გამუდმებული ინტრიგების მიუხედავად აქტიური მხარდაჭერა გამოუცხადა. ასეთ მძიმე გარემოებებში მტრებისგან დევნილმა და ხალხის მიერ აღიარებულმა მეთოდემ 885 წლამდე იცოცხლა. ამ ხნის მანძილზე ის უზარმაზარი სამუშაო იქნა შესრულებული, რომელმაც შემდგომ სლავური სამყარო გააკეთილშობილა. მაგრამ დასავლეთის სლავებს მეთოდეს სიკვდილთან ერთად ძმების მიერ წამოწყებული საქმე ჩაეშალათ. მათ ვერ გაუძლეს გერმანელების ზეწოლას, ხოლო პაპი სტეპანე ვერ გაერკვა წინამორბედების პოლიტიკაში და საქმე მთელი სლავური პოლიტიკის "ლიკვიდირებით" დაასრულა. მეთოდეს მოწაფეები, ე. წ. "სედმოჩისლენიკები" ("седьмочисленики"), განდევნილ იქნენ მორავიიდან და მხოლოდ მეცხრამეტე საუკუნეში, სლავური აღორძინების ეპოქაში გაიხსენეს კირილესა და მეთოდეს ღვაწლი. ამ დროის შემდეგ მათი საქმე კვლავ გადაიქცა ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ბრძოლისა და დასავლეთსლავური კულტურის აღორძინების ინსტრუმენტად. თავის დროზე კი ამ წამოწყებამ სწრაფი ნაყოფი გამოიღო აღმოსავლეთში - უწინარეს ყოვლისა ბულგარეთში.

ბულგარეთი პირველი დიდი სლავური ქვეყანაა, რომელმაც ბიზანტიის მსგავსი იმპერიის შექმნა მოისურვა. გარკვეული თვალსაზრისით სწორედ ამ ბულგარულმა პროლოგმა განაპირობა სლავური მართლმადიდებლობის მომავალი. მეცხრე საუკუნის შუა წლებამდე ტერიტორიების გამაგრება და ბულგარელი "კაგანების" ძალაუფლების ქვეშ სლავური ტომების გაერთიანება მიმდინარეობდა. 852 წელს, როდესაც ბულგარელების გამქრისტიანებელი ბორისი გამეფდა, ტერიტორიის პრობლემები მოგვარებული იყო და დღის წესრიგში ერის მონათვლის საკითხი იდგა. კიდევ ერთხელ უნდა აღინიშნოს, რომ სლავების გაქრისტიანება რელიგიურ საკითხთან ერთად პოლიტიკურ პრობლემებთან იყო დაკავშირებული. ეს სლავებისა და ბიზანტიის ურთიერთმიმართებით აიხსნება. მიუხედავად იმისა, რომ ამ საუკუნეებში ბიზანტია აღარ იყო დაუმარცხებლობის სიმბოლო, ის ყოველი "ბარბაროსი" ხალხისათვის მაინც რაღაც ამოუცნობ ოქროსფერ ოცნებად, კულტურის უშრეტ ბინულად, სახელმწიფოებრიობის მაგალითად, სამყაროს ჭეშმარიტ ცენტრად რჩებოდა, ხოლო კონსტანტინოპოლი ყველასათვის მაინც ზღაპრული საგანძურებით, სიმდიდრით, ძალით, სილამაზითა და დიდებით აღვსილ დედაქალაქს წარმოადგენდა. და ამიტომ ჩვენ ბიზანტიისადმი "ბარბაროსების" პარადოქსული გაორების მოწმენი ვხდებით. ერთი მხრივ ეს არის დამპყრობლური ოცნება: დაამარცხონ, წაართვან მიწები, დაეუფლონ იმპერიის სიმდიდრეს. უნდა ითქვას, რომ სლავური "სამეფოების" მისწრაფება ყოველთვის ასეთი იყო, ხოლო მეორე მხრივ მათში ცოცხლობდა ბიზანტიელებისადმი ღრმა, თითქმის რელიგიური პატივისცემის გრძნობა; ყველაფერში მიმსგავსების, იმ დიდებისა და მრავალსაუკუნოვან ტრადიციებში საკუთარი ადგილის დამკვიდრების სურვილი, რომელსაც ბიზანტია განასახიერებდა. მაგრამ თავის მხრივ ქრისტიანობას ამ დამოკიდებულების დაძლევა შეუძლია, რადგან მხოლოდ ქრისტიანობას შეუძლია "ბარბაროსი" კულტურასთან დააკავშიროს და კაცობრიობის "დიდი ოჯახის" ნაწილად აქციოს. ამიტომ გახდა ქრისტიანობის მიღება სლავებისთვის გარდაუვალი პოლიტიკური, სლავური სახელმწიფოებრიობის ჩამოყალიბებისა და ისტორიულად "მოწიფულობის" ნიშანი და მთავარი საშუალება.

ბულგარეთში ქრისტიანობა, რა თქმა უნდა, ბორისამდეც არსებობდა. ბულგარეთი უძველესი დროიდან იმპერიის მიერ გაქრისტიანებული ნაწილი იყო. მაგრამ ბორისმა პირველმა შეძლო ქრისტიანობა სახელმწიფოს განვითარების, მისი "კრისტალიზაციის" საშუალებად გადაექცია. ერთი სიტყვით ბორისმა სლავებში ის ქრისტიანული თეოკრატია დაამკვიდრა, რომელიც კონსტანტინეს მოქცევის შემდეგ მკვიდრობდა ბიზანტიაში.

ბორისის პოლიტიკურ გათვლებზე კიდევ ისიც მეტყველებს, რომ ის დიდხანს ორჭოფობდა და ვერ გადაეწყვიტა, ქრისტიანობა ბიზანტიიდან მიეღო თუ რომიდან. ამასთან, მას უეჭველად უნდა გაეწია ანგარიში როგორც თავისი გარემოცვისათვის, ისე ე. წ. "დრუჟინისათვის" - პირადი რაზმისათვის, რომლებიც, ცხადია, ნაციონალური წარმართული რელიგიური ტრადიციების მიმდევრები იყვნენ. ამ ადამიანებისათვის ბორისს ქრისტიანობა ბიზანტიელების, ანუ მტრების რელიგიად კი არა, ისეთ ძალად უნდა წარედგინა, რომლის დახმარებითაც ბულგარელები ბიზანტიელებისგან სახელმწიფოებრივ დამოუკიდებლობას მოიპოვებდნენ. ამ მიზნის განხორციელება ძნელი თუნდაც იმის გამო იყო, რომ ბიზანტიის თეოკრატიული იდეოლოგია ეკლესიისა და სახელმწიფოს განუყოფლობას გულისხმობდა და რომელიმე სახელმწიფოს გაქრისტიანება ბიზანტიური სამყაროს ნაწილად ქცევის ტოლფასი გამოდიოდა, ანუ ამ შემთხვევაში ახალგაზრდა ბულგარული სამეფოს განზავებასა და გაუჩინარებას ნიშნავდა. ამიტომ ბორისისა და მისი მემკვიდრეების საეკლესიო პოლიტიკის მთავარი ამოცანა იმაში მდგომარეობდა, რომ რადაც არ უნდა დასჯდომოდათ, ეკლესიის დამოუკიდებლობისათვის ან "ავტოკეფალიურობისათვის" მიეღწიათ. ბულგარეთში ეკლესია მხოლოდ ამ შემთხვევაში მოიპოვებდა იმ "რელიგიურ სანქციას", რომელიც სახელმწიფოს ისეთივე აბსოლუტიზაციას შეუწყობდა ხელს, როგორსაც კონსტანტინოპოლმა მიაღწია. მართლმადიდებლობის ისტორიაში ეს მეტად ყურადსაღები მომენტია და მას სპეციალური განხილვა ესაჭიროება. ქრისტიანობა სლავებში ბიზანტიური თეოკრატიული ტრადიციული წესებით შემოვიდა და ამიტომ თავიდანვე იმ ჩანაფიქრის, მსოფლმხედველობისა და ოცნების წყაროდ გადაიქცა, რაც ბიზანტიაში სუფევდა. მაგრამ პარადოქსი ის არის, რომ ამ შემთხვევაში შეუძლებელია სლავური ჩანაფიქრი არ დაპირისპირებოდა და კონფლიქტში არ შესულიყო საკუთარ "პროტოტიპთან". აქედან ნათელი ხდება, რომ უკვე ეს სურვილი შეუძლებელს ხდიდა, რომ მართლმადიდებლურ სამყაროში განხეთქილებისა და განყოფის მომტანი შხამი არ შემოჭრილიყო...

ბორისი მერყეობდა და, როგორც ჩანს, მაინც დასავლეთის არჩევანს უჭერდა მხარს. მაგრამ ბიზანტიას ამის დაშვება არ შეეძლო. სწორედ გადამწყვეტ მომენტში ბერძნებმა ბრწყინვალე სამხედრო წარმატება მოიპოვეს და ამან ბორისი აიძულა კაპიტულირებას დასთანხმებოდა, პირობად კი სწორედ ბიზანტიურ ვარიანტზე დათანხმება იყო წამოყენებული. ბულგარელი კაგანი, თითქმის ბრძოლის ველზე, სასაწრაფოდ იქნა მონათლული (869 წელს). ნათლია თავად მიხეილ III გახდა. ის, რისიც ბორისს ყველაზე მეტად ეშინოდა, მოხდა, "დრუჟინამ" ბუნტი წამოიწყო. ახალმონათლულმა თავადმა აჯანყება სისხლში ჩაახშო და ამ მოვლენამ ბორისისათვის გაკვეთილის როლი შეასრულა, მან ძალიან ენერგიულად დაიწყო "ეკლესიური ავტოკეფალიისათვის" ბრძოლა. მისი გამეფების გზაზე ეს იყო პირველი ნაბიჯი. "რომეებთან" ბრძოლაში ბარბაროსები ყველაფერზე კარგად რომაულ-ქრისტიანულ იდეოლოგიას ითვისებდნენ, სადაც სამეფოს არსებობას უმთავრესი მნიშვნელობა ენიჭებოდა.

ბიზანტიელებს არანაირი სურვილი არ ჰქონდათ ბულგარელებისათვის "ავტოკეფალია" ებოძებინათ. როდესაც ისინი ბორისს ნათლავდნენ, მისი ამგვარი საჩუქრით წახალისება აზრადაც არ მოსვლიათ. ბორისი თავისი სახელმწიფოსათვის ფუნდამენტის შექმნასა და მისი დამოუკიდებლობის მყარ გარანტიებს ბულგარეთის გაქრისტიანებაში ეძებდა. საპირისპირო ინტერესები ჰქონდა ბიზანტიას: მას სურდა, რამდენადაც შესაძლებელი იქნებოდა, დაემორჩილებინა ბულგარეთი და ეს საკმაოდ საშიში მეზობელი საკუთარ "თეოკრატიულ" სივრცეში მოექცია. ამ ბიზანტიურ ინტერესში კიდევ ერთხელ გამოვლინდა საკუთარი თეოკრატიული თეორიით გატაცების გამო გაჩენილი ხიბლი, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ იმპერიამ მიმდინარე მოვლენები კვლავაც ვერ გააანალიზა, წმინდა ქრისტიანულ- ეკლესიური თვალსაზრისი კიდევ ერთხელ სათანადოდ ვერ შეაფასა და არ გაითვალისწინა. ასეთ ორმხრივ თეორიაში თავად ბორისის ნათელღება არა მხოლოდ ქრისტიანულ სამწყსოში შემოსვლას, არამედ ბულგარეთის მიერ სახელმწიფოს მართვის საქმეში მადლის მეუფების აღიარებას და "ბიზანტიის ქვეშევრდომობის" გაფორმებას ნიშნავდა. ამგვარი სენით ბიზანტია უკვე კარგა ხანია შეპყრობილი იყო, მაგრამ ახლა საქმე უკვე ისე წარიმართა, რომ თავის სნებას იმპერია მათაც გადასცემდა, ვინც მის ქრისტიანულ სივრცეში შემოდიოდა.

მომხდარს ბორისისეული "ვარიაციები" ძალიან მალე მოჰყვა. მას შემდეგ, რაც ბორისმა ბიზანტიისგან "ავტოკეფალია" ვერ მოიპოვა, ის შეეცადა ქვეყნის ბედი რომთან დაეკავშირებინა. შესაბამისად, მოცემული მომენტიდან მოყოლებული უახლოეს ათწლეულებში ბიზანტიურ-ბულგარული ეკლესიების გაშორიშორება დაიწყო და ეს ახალი სახელმწიფოებრივი ისტორია ცოცხალი დრამატული ეპიზოდებით შეივსო. კონსტანტინოპოლის პატრიარქ ფოტიოსის მტერს, შუა საუკუნეების პაპობის ინსტიტუტის ერთ-ერთ შემოქმედს, ნიკოლოზ პირველს, ასეთი შანსის ხელიდან გაშვება არ შეეძლო. ის დიდი სიხარულითა და ენთუზიაზმით შეხვდა ბორისის შემოთავაზებას და ჩათვალა, რომ ეს აღმოსავლეთში მისი ძალაუფლების განმტკიცების ბრწყინვალე შანსი იყო. მან ბულგარეთში ორი ეპისკოპოსი (ბიზანტიელები წოდებრივად არქიმანდრიტს არ სცილდებოდნენ) გაგზავნა და მათ წიგნები, საჩუქრები და წერილები გაატანა. გახარებულმა ბორისმა ბულგარეთის მთელი სამღვდელოება მოიწვია და თავისი სახელმწიფოს ლათინიზაციის ინტენსიური პროცესი დაიწყო. ამას ხელს ისიც უწყობდა, რომ პაპი თავის წერილებში "ბერძნული რწმენის" დისკრედიტაციას მთელი მონდომებით ეწეოდა.

მაგრამ ეს იდილია დიდხანს არ გაგრძელებულა. ბორისი კვლავ ავტოკეფალიისკენ მიილტვოდა და შესაბამისად პატრიარქის დანიშვნის მოლოდინში იყო. აღმოჩნდა, რომ ასეთი წინადადება პაპისათვის უფრო მიუღებელი იყო, ვიდრე ბიზანტიელებისათვის. როგორც გაირკვა, ამ დროისათვის დასავლეთში უკანასკნელი აღმოსავლური ტიპის დამოუკიდებელი ეკლესიების კვალიც კი გამქრალიყო. ამიტომ ბორისმა კვლავ შესაშური ენერგიულობა გამოავლინა და როგორც თავის დროზე ბიზანტიასთან, ახლა რომთან გაწყვიტა კავშირი და კონსტანტინოპოლს მიმართა. მწარე გამოცდილებამ ამჯერად ბიზანტიელები აიძულა ბორისის წინადადება მიეღოთ და ბულგარეთისათვის ნახევრად ავტონომიური არქიეპისკოპატის სტატუსს დასთანხმებოდნენ. თანხმობა "იკონომიის" პრინციპით მოხდა და კომპრომისის მიუხედავად ბიზანტიის ეკლესიური "მონოპოლია" მაინც იქნა შენარჩუნებული. ნიშანდობლივია, რომ ამ ერთი შეხედვით კომპრომისულმა გადაწყვეტილებამ შემდგომ ბიზანტია-ბულგარეთის ურთიერთობის ისტორიაში ტრაგიკული შედეგები გამოიღო. მიუხედავად ამისა, პირველი ეტაპის მიღწევამ ბორისი დააწყნარა, მას საშუალებაც კი მიეცა, ახლა უკვე თავისი სახელმწიფოს აღმშენებლობას და ქრისტიანული სამეფოს გაძლიერებას დაბრუნებოდა...

ამავე დროს, როდესაც მთელ ამ პოლიტიკურ შეფერილობას ვაკვირდებით, არ უნდა დაგვავიწყდეს ის დადებითი შედეგები, რაც ბორისის მოღვაწეობას მოჰყვა. უწინარეს ყოვლისა, ბულგარეთისათვის უმნიშვნელოვანესი იყო კირილე-მეთოდესეული მემკვიდრეობის ათვისება. მორავიიდან განდევნილი "სედმოჩისლენიკები" ბულგარეთში ჩავიდნენ და ბორისმა ისინი დიდი პატივით მიიღო. გონიერ "კაგანს" არ შეეძლო არ ამოეცნო, მომავალი სლავური იმპერიის შექმნისათვის რამდენად მნიშვნელოვანი იქნებოდა მისი ეთნიკურ-რელიგიური დასაყრდენის - დამოუკიდებელი სლავური ეკლესიის არსებობა და სლავური ღვთისმსახურების დამკვიდრება. იმისათვის, რათა ეს ახალი ინიციატივა ბერძნული იერარქიის წინააღმდეგობას არ შეხვედროდა, ბორისმა "სედმოჩისლენიკების" თავი კლიმენტი თავისი სამეფოს დასავლეთში, ოქრიდის ოლქში მიავლინა. აქ კირილესა და მეთოდეს საქმემ ნოყიერი ნიადაგი ნახა და თავისი პირველი ნაყოფიც გამოიღო. წმინდა კლიმენტიმ ოქრიდის მხარეს სლავური ქრისტიანობის ნათელი მოჰფინა და აქტიურ რელიგიურ საქმიანობას შეუდგა: ის არ შემოიფარგლა მხოლოდ საგანმანათლებლო საქმიანობით და თავისი გაჭირვებული სამწყსოს ეკონომიური გაჯანსაღება დაიწყო. აქ კლიმენტი აგროვებდა მართლმადიდებლურ სლავურენოვან ლიტერატურას, სლავური ეკლესიებისათვის აქვე ამზადებდა საჭირო კადრებს. ერთი სიტყვით, საფუძველი სლავურ მართლმადიდებლობას ოქრიდის მხარეში ჩაეყარა.

ბორისის პიროვნული თავისებურებები მხოლოდ პოლიტიკური გათვლებითა და ოცნებებით არ ამოიწურა. მისი პოლიტიკური მიზნები დროთა განმავლობაში სულ უფრო მეტად იხვეწებოდა და ახლა უკვე რელიგიური ინტერესებით იცვლებოდა. ქრისტიანობა ბორისში მართლაც მყარად დამკვიდრდა და თუ მან თავისი მეფური საქმეები და თეორიები არ მიატოვა, აშკარაა, რომ მის სულში სულ უფრო აშკარად ჟღერდა მაცხოვრის სიტყვები: "ზრუნავ და შფოთ ხარ მრავლისათვის, აქა ერთისაი არს სახმარ" (ლუკ. 10:41). დასავლეთის ეკლესიის მემატიანე წერს, რომ დღისით ბორისი ხალხის წინაშე მეფის სამოსით გამოდიოდა, ხოლო ღამეებს ლოცვაში ატარებდა. და მართლაც, 36-წლიანი მეფობის შემდეგ, 888 წელს მან მეფობაზე უარი განაცხადა, ტახტი შვილს გადასცა და თავად მონასტერში აღიკვეცა. მალე სახელმწიფოში დაწყებული არეულობების გამო ბორისი იძულებული გახდა ტახტს დაბრუნებოდა. მოკლე დროში მეფემ ქვეყანაში წესრიგი აღადგინა, ტახტი ამჯერად შვილიშვილს სვიმეონს გადაულოცა და თავად ისევ სამონასტრო ცხოვრებას დაუბრუნდა...

892-927 წლებში, მეფე სვიმეონის ზეობისას, ბულგარეთმა თავისი სახელმწიფოებრიობის აპოგეას მიაღწია. სვიმეონი ბიზანტიაში იზრდებოდა, აქ მან "დემოსთენეს რიტორიკა და არისტოტელეს სილოგიზმი" შეისწავლა და ამავე დროს მთელი ცხოვრება ბიზანტიის სამეფო კარის მშვენიერებითა და სიდიადით იყო დატყვევებული. მსგავსი მან თავისი სახელმწიფოს ახალ დედაქალაქ დიდ პრესლავლში ააშენა. მიუხედავად ამისა, სვიმეონს თავისი სამშობლოს სიყვარული არ განელებია, პირიქით, მასში ბორისის ოცნება პაროქსიზმამდეც კი განვითარდა: სვიმეონს მუდმივად აწუხებდა კითხვა: ნუთუ არ დადგა ჟამი, ამ დავრდომილმა იმპერიამ ბოლოს და ბოლოს თავისი პოზიციები დათმოს და ქრისტიანული თეოკრატიის მემკვიდრედ ბულგარეთი გამოაცხადოს, ხოლო ბულგარელი "კაგანი" ბიზანტიური ბასილევსის წმინდა დიადემით დაამშვენოს? ამრიგად, როგორც ვხედავთ, ეწეოდა რა ბიზანტიური თეოკრატია "ბარბაროსების" განვითარებასა და ფორმირებას, თავისდაუნებურად, საკუთარი თავის წინააღმდეგ, მათვე ასწავლიდა ბრძოლას და ამ ბრძოლისათვის საჭირო პროგრამითაც თავადვე უზრუნველყოფდა. "ბარბაროსების" მიზანი და ოცნების მწვერვალი წმინდა სოფიის დედამიწაზე ზეცისა და ქრისტიანული "სამყაროს" გულად ქცევა იყო. ამიტომ, შეგვიძლია ერთმნიშვნელოვნად ვთქვათ, რომ სვიმეონით იწყება მართლმადიდებლურ სივრცეში ბერძნული ხელმწიფოებრივი "მონოპოლიისადმი" ახალი, სლავური კონკურენტის დაპირისპირების ეპოქა.

სვიმეონის ზეობის თითქმის მთელმა პერიოდმა დიდი ომის ზღვარზე და ბიზანტიასთან ჭიდილში ჩაიარა. მართლმადიდებლურ სამყაროში ეს პირველი შიდა დაპირისპირება იყო. ბულგარული ლაშქარი კონსტანტინოპოლის მისადგომებთან იდგა, მაგრამ იმპერიისათვის საკუთარი პირველობის დათმობის ჟამი ჯერ კიდევ არ იყო მოახლოებული. მას შემდეგ, რაც სვიმეონმა ბიზანტიასთან ბრძოლებში წარმატებას ვერ მიაღწია, მან ბაბუის მსგავსად რომს მიმართა და ასეთი რევერანსის სანაცვლოდ მეფედ აღიარებას და თავისი არქიეპისკოპოსისათვის პატრიარქის ტიტულის მოპოვებას მიაღწია. რადგან ამ დროს ბულგარეთი რომს არ ექვემდებარებოდა, ეს მხოლოდ "ფიქცია" იყო, თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ ამ ფაქტის უკან მაინც სვიმეონის თეოკრატიული ოცნება გამოსჭვიოდა.

ბულგარეთის სვიმეონისტური პერიოდის მთავარი თავისებურება იმაში მდგომარეობს, რომ ეს ისტორიული მონაკვეთი სლავური წერილობითი ძეგლების ოქროს ხანად და სლავური ქრისტიანული კულტურის აღორძინების პერიოდად სამართლიანად მიიჩნევა. ამ კეთილშობილური მიზნის მისაღწევად სვიმეონს არაფერი დაუშურებია: აშენებდა სკოლებს, ბიბლიოთეკებს, თავს უყრიდა მთარგმნელთა არმიებს. მისი ორგანიზებით შექმნილი სლავური საეკლესიო მწერლობის მარაგი იმდენად დიდი იყო, რომ იგი მხოლოდ ბულგარეთისთვის კი არა, მოგვიანებით სერბეთისა და რუსეთის ეკლესიისათვისაც საკმარისი აღმოჩნდა, მაგრამ, ცხადია, ეს არ იყო და არც შეიძლებოდა ყოფილიყო ორიგინალური კულტურა. თავად სვიმეონიც ბიზანტიაში აღიზარდა, კირილესა და მეთოდეს საქმეც ბიზანტიური ფესვებით საზრდოობდა და ბულგარელები სახელმწიფოებრივ საქმეებსა და ოცნებაშიც ბიზანტიურ გამოცდილებას იმეორებდნენ. ყოველი აღნიშნული იმდენად აშკარაა, რომ ერთ-ერთმა ისტორიკოსმა სვიმეონისეულ აღორძინებას ბულგარეთის ელინიზაციის პროცესიც კი უწოდა. ამრიგად, მოცემულ ეპოქაში, ერთი მხრივ, სლავური სტიქია ელინიზმად "გაფორმდა", ხოლო, მეორე მხრივ, დაიბადა სლავური ბიზანტინიზმი. კულტურულ-საგანმანათლებლო მუშაობაში უპირველესი მნიშვნელობა ბიზანტიელი მწერლების: ეკლესიის მამების, ისტორიკოსებისა და ჰიმნოგრაფების ნაშრომებს ეჭირა. კლიმენტი ოქრიდელმა ბიზანტიური ნიმუშების შესაბამისად წმინდა მეთოდეს ცხოვრება აღწერა და მრავალი საღვთისმსახურო ტექსტი, წმინდანთა ცხოვრება და წმინდა მამათა ქმნილება გადათარგმნა. ბიზანტიისადმი დამოკიდებულება იმაშიც გამოვლინდა, რომ "გლაგოლიცა", ანუ კირილეს მიერ შექმნილი სლავური ანბანი "კირილიცით" შეიცვალა და ბერძნულ ანბანს უფრო მეტად მიემსგავსა. ახალგაზრდა ბულგარული სახელმწიფო პრაქტიკულად იმ დროის "თანამედროვე ბიზანტიური ენციკლოპედიის" მფლობელი გახდა და ამან სლავური ქრისტიანობის განვითარების ბედი საბოლოოდ განსაზღვრა. ამავე დროს, პოლიტიკურად და ეკლესიურადაც კი დამოუკიდებელი ბულგარეთი ბიზანტინიზმით მაინც ღრმად და ერთმნიშვნელოვნად განიმსჭვალა; სლავური ენა ეკლესიურობას ეზიარა და მიუხედავად იმისა, რომ ეკლესიურ-სლავური სახე შეიძინა, საბოლოოდ მაინც ბერძნული ენის ანარეკლად დამკვიდრდა. ასე აიდგა ფეხი "ენით სლავურმა და სულით ბიზანტიურმა ბულგარეთმა, რის შემდეგაც უკვე თავად მან სლავურ ხალხებში - სერბებსა და მით უმეტეს რუსებში ბიზანტინისტური სულის დამკვიდრება დაიწყო" (ფ. დვორკინი).

მეფე სვიმეონის გარდაცვალებასთან ერთად პირველი ბულგარული სახელმწიფოს დაცემა იწყება. მეათე საუკუნეში ბიზანტიამ სამხედრო ძალმოსილება კვლავ აღიდგინა და ეს გახდა "ბიზანტიური ეპოპეის" ეპოქა, რომლის დროსაც მან მთელი თავისი ძალა, უფლებები და სიდიადე კვლავ გამოავლინა. ცხადია, ამ აღორძინებას გარდაუვალად უნდა მოეხდინა ზეგავლენა საძულველ მოწინააღმდეგე ბულგარელებთან ურთიერთობაზე. 972 წელს ბიზანტიამ აღმოსავლეთ ბულგარეთი მთლიანად დაიპყრო და მაშინვე ძალაში შევიდა ბიზანტიური "თეორია": დაემხო პატრიარქი დამიანე და ყველა ბულგარული ეპარქია კონსტანტინოპოლს დაემორჩილა. ბულგარეთის დასავლეთმა - მაკედონია-ალბანეთის მხარემ დამოუკიდებლობა 1028 წლამდე შეინარჩუნა. ამ ტერიტორიებთან ერთად დამოუკიდებელი დარჩა ბულგარეთის ავტოკეფალიური ეკლესია. მაგრამ, როგორც ბულგარელი წყაროები გადმოგვცემენ, როდესაც ოცდაათწლიანი ომის შემდეგ ბულგარეთის მეფე სამუელი ბულგართმმუსვრელ ბასილი მეორესთან დამარცხდა, ბულგარეთის დამოუკიდებლობა და მასთან ერთად ეკლესიის ავტოკეფალიაც დასრულდა. გადმოცემებში ამ ომის ამბების გაცნობისას ვხედავთ არნახულ მძვინვარებას და დაუნდობლობას ღვთისმოსავი ბიზანტიელი ავტოკრატორის ბრძანებით 15000 ტყვეს თვალებს დასთხარიან და შემდეგ ამ ხალხს მოხუც მეფე სამუელთან გააგზავნიან). დაუჯერებელია, მაგრამ ომი მართლმადიდებელთა შორის მიმდინარეობდა. ამ ომის უბედურებაც ისევ იმ კონსტანტინეს დროინდელი სიცრუით, ანუ "თეოკრატიის" იდეით საზრდოობდა.

მტრის დამარცხებისა და განადგურების შემდეგ ბასილიმ დიდსულოვნება გამოიჩინა: ბულგარელმა ბოიარებმა ბიზანტიური ტიტულები, ხოლო ოქრიდის საეპისკოპოსომ მოჩვენებითი ავტოკეფალია მიიღო (მაგრამ ეს უკვე სხვა, ბიზანტიური ნორმებით დადგენილი ვარიანტი იყო). სინამდვილეში ბულგარეთში ძალათი გაბერძნების ორსაუკუნოვანი პროცესი დაიწყო. რაც შეეხება ბერძნების ბულგარელებისადმი დამოკიდებულებას, ის კარგად არის ასახული ბერძენ მწყემსმთავართა ჩანაწერებში, რომლებშიც ისინი საკუთარი სამწყსოს შესახებ საუბრობენ. "ბულგარელივით ცხვრის სუნად ყარს", - წერს XI საუკუნის ცნობილი ბიზანტიელი იერარქი, ჰომეროსის მცოდნე და ღვთისმეტყველი თეოფილაქტე ბულგარელი, რომლისთვისაც ბულგარული ნატურა "ყველა ბოროტების დასაბამია".

XII საუკენის დასასრულს, მაშინ, როდესაც ბიზანტია დასუსტდა, ბულგარეთმა კვლავაღორძინება დაიწყო. მოვლენებმა, რომელსაც საფუძველი ნაციონალური დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლმა ძმებმა პეტრე და ივანე ასენელებმა ჩაუყარეს, დასაბამი ტირნოვის სამეფოდან აიღო. ეგრეთწოდებული "რომაული კარტი" სამეფოს ისტორიის დასაწყისშივე გათამაშდა. აქ ფორმულა მარტივია: არ გაღიარებს ბიზანტია - გაღიარებს რომი. აღიარების ძირითადი პირობა მეფის გვირგვინისა და მეფობის ნამდვილობის მთავარი ნიშნის-საპატრიარქოს ავტოკეფალურობის მინიჭებაა. სწორედ ამ მიზნით, უმცროსმა ასენელმა ძმამ იოანიკი კალოიანემ (1197 - 1207), შუა საუკუნეების რომის ყველაზე წარმატებულ პანტიფიკოსს ინოკენტი III-ს მიმართა. ნიშანდობლივია, რომ ამ პაპის დროს ყველა ქრისტიანი ხალხის ერთიანობისა და ერთიანად მართვის ლათინური თეორია, თავის აპოგეას მიუახლოვდა და მაშინ, როდესაც მართლმადიდებლური ბიზანტია ჯვაროსნების შემოტევების გამო უმძიმეს მდგომარეობაში, დაცემის პირზე იყო (1204), რომის კარდინალმა კოლიანე ასენელი "ბულგარელებისა და ვალახების" მეფედ აკურთხა. თუმცაღა, შემდგომში ამას კოლიანესთვის ხელი არ შეუშლია კონსტანტინოპოლის ლათინი პატრონების წინააღმდეგ ბრძოლა გამოეცხადებინა, იმპერატორი ბოდუინი დაეტყვევებინა და შემდეგ, რომის პაპის შუამდგომლობის მიუხედავად, დიდებული ტყვე სიკვდილამდე არ გაეთავისუფლებინა. ამრიგად, "ქრისტიანი ხალხების ერთიანობა" ტრაგიკულ პაროდიას სულ უფრო აშკარად ემსგავსებოდა... მომდევნო წლებში ორიენტირი კვლავ შეიცვალა, იოანე ასენ II (1218 - 1241) კოალიციაში ნიკეის ბერძენ იმპერატორებთან შევიდა და სანაცვლოდ ტირნოვის ავტოკეფალიის აღიარება მოიპოვა, მაგრამ ეს აღიარებაც დროებითი აღმოჩნდა, რადგან პირველივე შემთხვევაში ბერძნებმა მასზე უარი განაცხადეს. ამასთან ისიც გაირკვა, რომ ძალის გამოყენებით სადავო საკითხების გადაწყვეტა არ ხერხდებოდა. ამ დროისათვის უკვე აშკარა გახდა, რომ მართლმადიდებლური იმპერიების არსებობის დრო დასასრულს უახლოვდებოდა, მაგრამ ამ გარდაუვალი დასასრულის მიუხედავად მათი უცნაური ოცნებები მაინც არ იცვლებოდა: "ბულგარელებისა და ბერძნების მეფე ქრისტე ღმერთის ერთგულებაში ავტოკრატორი" - ასეთი იყო ბულგარეთის უკანასკნელი მეფეების ტიტული. თუნდ ნომინალურად, მაგრამ ყველა მეფე მაინც ერთი თეოკრატიული ტრადიციის მატარებელი იყო. მართლმადიდებლურ შემეცნებაში ამ ტრადიციის ბოლო ზეიმი მიმდინარეობდა, სინამდვილეში კი ეს უკვე, მისი ცხოვრებისუნარიანობის დაქვეითების და დაშლის ნიშანი იყო. ერთი სიტყვით, განხეთქილებები და ახალი კავშირები, კავშირები და ომები, ასე გრძელდებოდა, მანამდე, სანამ XIV საუკუნის მიწურულს თურქებმა ბულგარული სახელმწიფო საერთოდ არ გაანადგურეს.

და აქაც, ისევე როგორც ბიზანტიაში, მხოლოდ სამონასტრო სიმყუდროვეში - ამ სევდიანი თეოკრატიული დეკორაციიდან მოშორებულ უშფოთველობაში, იზრდებოდა, ყალიბდებოდა და ყვაოდა ნათლღებულების ნაყოფი, ნამდვილი ქრისტიანული სული: დღეისათვის ჩვენ შემოგვრჩა ღირსი იოანე რილელის ხატი, "მცირე ათონი" სოფიაში; ტირნოვოს მოწამეები, ისიხასტების მოწაფეები და სჯა-ბაასი სულიწმინდის მოღვაწების, თუ ვერ მონაგრების შესახებ. დაბოლოს, ეს არის საღვთისმეტყველო ინტერესების სლავურ საეკლესიო სიტყვიერებაში ასახვის პროცესის უწყვეტი განვითარება. მართალია ბულგარული სამეფოს თეოკრატიული ოცნება ისევე ჩაიფერფლა, როგორც ბიზანტიური, მაგრამ მან მაინც წარუშლელი კვალი დატოვა და დიდი ნაყოფი გამოიღო. ბულგარული მართლმადიდებლობის სიღრმემ აღმოსავლეთის მართლმადიდებლობის განვითარების საქმეში უჩრდილობელი ნათელი შემოიტანა.

სერბული სახელმწიფოს წარმოშობის ისტორია, ბულგარეთის ამავე პერიოდის წარსულს მრავალი თვალსაზრისით წააგავს. ისტორიული გზა აქაც გვარ-ტომობრივი დაქუცმაცებულობიდან იღებს სათავეს. ჭეშმარიტებასთან პირველი შეხება აქაც ბიზანტიურ "ქრისტიანიზაციაში" მოხდა. კონსტანტინე პოტფიროგენეტი ამ ფაქტს მეშვიდე საუკუნეს - ირაკლის მეფობის პერიოდს მიაკუთვნებს. მეცხრე საუკუნეში, მეზობლად მდებარე პანონიიდან და ბულგარეთიდან, სერბეთში კირილესა და მეთოდეს მემკვიდრეობამ შეაღწია და ეს ფენომენი აღმოსავლეთ ბიზანტიურ ქრისტიანობაში სამუდამოდ დამკვიდრდა. მეცხრე-მეათე საუკუნეებში, შიდა სერბეთში, კერძოდ რაშკაში სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნის პირველი ცენტრი გაჩნდა, რომლის მმართველებიც სამხრეთ სლავების, ხორვატებისა და სერბების თავადები - "დიდი ჟუპეები" გახდნენ. ბიზანტიისა და ბულგარეთის ბრძოლების ეპოქაში სერბები ხან ერთი, ხან მეორე მხარის ზეგავლენის ქვეშ ექცეოდნენ. ასეთივე მდგომარეობაში იყო რაშკის საეპისკოპოსოც, პოლიტიკური მდგომარეობის შესაბამისად ის კონსტანტინოპოლს, ბულგარეთსა და ოხრიდს შორის ლავირებდა. ყველაფერი ამის პარალელურად განვითარდა და გაძლიერდა სერბული ნაციონალური თვითშეგნება. აქვე უნდა ითქვას, მიუხედავად იმისა, რომ სერბული განვითარების პროცესი ხან ბერძნულ და ხანაც ბულგარულ შესამოსელში მიმდინარეობდა, ყველაფრის საფუძვლად მაინც ბიზანტიური იდეა რჩებოდა... ამ გარდამავალ პროცესში თავის მნიშვნელობა არც "რომაულმა საცდურმა" დაკარგა: 1078 წელს დიდმა ჟუპანმა მიხეილმა, რომის პაპის გიორგი V-გან, სამეფო გვირგვინი მიიღო და ამგვარად, XII საუკუნის შუა წლებში სერბეთმა სახელმწიფოებრიობის ყველა ნიშანი შეიძინა. სერბეთისთვის დადგა დრო, როდესაც ბიზანტიური თეოკრატიის განხორციელებაზე და ბიზანტიის მემკვიდრეობაზე ოცნება გახდა შესაძლებელი.

მოგვიანებით სწორედ ამ შესაძლებლობის რეალიზაციის მცდელობას უწოდეს ნემანის ცნობილი საქმე. ბიზანტიის ინტერესების საპირისპიროდ, სხვა ჟუპანების წინააღმდეგ წარმოებული ომებით, ნემანმა სერბეთი გააერთიანა და მის მიერ წამოწყებულ ახალ "აღმშენებლობას" თეოკრატიული მოტივი მაშინვე გაუჩნდა. ნემანის შვილმა, პირველკურთხეულმა სტეფანემ, თავდაპირველად რომთან გარიგება დაიწყო, ეს მოლაპარაკება ბიზანტიის პირველი დაცემის ეპოქაში, პაპ ინოკენტი მესამესთან მიმდინარეობდა. შემდეგ, როგორც სჩანს, სტეფანეს უმცროსი ძმის - ათონელი ბერის საბას ზეგავლენით სიტუაცია შეიცვალა. საბამ თავისი, უკვე ხნიერი ნემანის (მოხუცებულობაში ისიც ათონზე ბერად აღიკვეცა) დახმარებით წმინდა მთაზე სერბული ქილენდარის მონასტერი დააარსა. ათონიდან საბა ნიკეაში გაემგზავრა - იქ სადაც 1204 წლის სასტიკი მარცხის შემდეგ ბიზანტიის იმპერიის დედაქალაქი იქნა გადატანილი. ეს მაშინ ხდებოდა, როდესაც ბიზანტიელები ლათინი დამპყრობლების წინააღმდეგ მოკავშირეებს ეძებდნენ და ამიტომ სლავების საკუთარ ორბიტაში დატოვებას მათთვის სასიცოცხლო მნიშვნელობა ჰქონდა. სწორედ ამიტომ ბერძნებმა სერბეთის ეკლესიას ავტოკეფალია მიანიჭეს და პირველ არქიეპისკოპოსად საბა აკურთხეს. სერბეთში დაბრუნების შემდეგ ჟიჩის მონასტერში საბამ ახალი სამეფოს, საეკლესიო ცენტრი მოაწყო. სახელმწიფო ეპარქიებად დაჰყო და ყველგან თავისი მოწაფეები აკურთხა. შემდეგ საბამ ქრისტიანული სერბეთის "განახლების" შესახებ საზეიმოდ გამოაცხადა. ჟიჩეში ორგანიზებულ საგანგებო კრებაზე მოიწვიეს ყველა სასულიერო პირი და საგანგებო მსახურების შემდეგ მთელი საზოგადოების სახელით არქიეპისკოპოსმა აღსარება წარმოთქვა და ყოველგვარი ერესი დაწყევლა. ბოლოს, ყველაფრის ლოგიკური დასასრული ის იყო, რომ საბამ თავისი ძმა სტეფანე პირველკურთხეული დიდი ზარ-ზეიმით მეფედ თავიდან აკურთხა. 14 წლის განმავლობაში საბამ ეკლესია დაამკვიდრა, სამეფო განამტკიცა, არქიეპისკოპოსობა თავის მოწაფეს - არსენს გადაულოცა და თავად კვლავ წმინდა ადგილებს დაუბრუნდა. საბა 1236 წელს ბულგარეთში თავის ნათესავის მეფე იოანე ასენისსასახლეში სტუმრობის დროს გარდაიცვალა. 12 იანვარი მისი ხსენების დღე სერბეთის ნაციონალურ დღესასწაულად გადაიქცა, რადგან წმინდა საბა, როგორც სერბული მართლმადიდებლობის, ისე სახელმწიფოებრიობის დამაარსებლად დარჩა სერბეთის ისტორიაში.

სერბეთის შემდგომი ისტორია ჩვენთვის უკვე ცნობილი სქემის გამეორებაა, ეს არის: რომთან ისეთივე გართულებული ურთიერთობა, უნიასთან დაკავშირებული იგივე პოლიტიკური საკითხი, ორიენტაციის მუდმივი ცვლილება, - ხან ბერძნებთან ერთობა, ხან მათ წინააღმდეგ მოქმედება. სერბეთის ბოლო აღორძინება მეფე სტეფანე დუშანის სახელს უკავშირდება (1331- 1355 წწ.). ამ დროისათვის შეიქმნა ილუზია თითქოს სერბებმა სლავების დიდ ოცნებას: დაქუცმაცებული იმპერიის სლავური დროშის ქვეშ გაერთიანებას მიაღწიეს. დუშანს ერთი პოლიტიკური მიზანი, კონსტანტინოპოლის აღება და სერბების, ბულგარელებისა და ბერძნების საკუთარი ძალაუფლების ქვეშ გაერთიანება ჰქონდა. მას ამ გზით კარსმომდგარი თურქული საფრთხის ლიკვიდირება სურდა. 1346 წელს ქალაქ სკოპიეში დუშანი "სერბებისა და ბერძნების იმპერატორად" აკურთხეს, მანამდე ქალაქ პეჩში სერბეთის არქიეპისკოპოსი პატრიარქის რანგში იქნა აყვანილი, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ ეს პატრიარქი რომთან ფარულ მოლაპარაკებებს აწარმოებდა, ამიტომ იგი კონსტანტინოპოლის ეკლესიიდან სასწრაფოდ იქნა განკვეთილი. 1355 წელს დუშანმა საბოლოოდ გადაწყვიტა კონსტანტინოპოლის დალაშქვრა და ეს ის მომენტია, როდესაც ბიზანტიის სლავური "ჩანაცვლების" ოცნება, რეალურად შესაძლებელს მაქსიმალურად დაუახლოვდა. ამ სიახლეს იმპერია დუშანის მოულოდნელი სიკვდილის გამო გადაურჩა.

უკვე ყოველგვარი იმპერიის დასასრული ახლოვდებოდა - იწყებოდა თურქული ბატონობისა და ამასთან ერთად კრახით მთავრდებოდა დიდი თეოკრატიული ოცნებები. შეიძლება ითქვას, რომ ამ პირველი სლავური აღმაფრენის დასრულებულ მდგომარეობაში ყველაზე უკეთ ჩანს მართლმადიდებლური ეკლესიის გვიან-ბიზანტიური შენაჯამი: მასში ერთი მხრივ, კარგად არის გამოკვეთილი რელიგიურ-პოლიტიკური იდეების შინაგანი ზღუდეები, ხოლო მეორე მხრივ, ბიზანტიური მართლმადიდებლობის სულიერი ცხოვრებისუნარიანობა. ბიზანტინიზმის სლავურ "პარაგრაფში" აშკარად მოსჩანს ეკლესიისა და სამეფოს ერთი იდეა, ერთი მთავარი მსოფლმხედველობრივი ხაზი, რომელიც თავისი არსით, მიუხედავად იმისა, რომ იმპერიულობასთან წინააღმდეგობაშია, მაინც იმპერიიდან გამომდინარეობს. სწორედ ამ დაპირისპირებაშია ბიზანტიური მემკვიდრეობითობის ძირითადი ბრალეულობა, რომელიც დღესაც სხვადასხვა სახის ცდუნებებსა და გაუგებრობებში ვლინდება. ამ სინამდვილეში აუცილებლად გასათვალისწინებელია, რომ ბიზანტიისადმი სლავური სამეფოების სამკვდრო-სასიცოცხლო მტრობა, რომელიც საუკუნეების მანძილზე გრძელდებოდა და რამაც უამრავი მართლმადიდებლური სიცოცხლე შეიწირა, ვერაფრით ჩაანაცვლა მმართველობის ბიზანტიური სტილი და მის ფონზე სლავური ქრისტიანობა, უწინარეს ყოვლისა, იყო და დარჩა ბიზანტიურობის ზუსტი ასლი, ანუ ქრისტიანობის სლავური განვითარება. ამასთან, თუ სლავურ მართლმადიდებლობას მის გარეგან პოლიტიკურ სახეს ჩამოვაშორებთ, ნამდვილად ერთი ფესვებით ნასაზრდოვებ, ერთი სულით აღვსილ ერთიან მართლმადიდებლურ სივრცეს მივიღებთ და ეს ერთიანობა გაცილებით უფრო მყარი იქნება, ვიდრე ნებისმიერი პოლიტიკური და ნაციონალური იდეები. სლავიანობას აღმოაჩნდა ბიზანტიის საუკეთესო ეკლესიური გადმოცემების შემოქმედებითად შეთვისების, განღმრთობასთან, გაბრწყინვებასთან, და როგორც ამჟამად იტყვიან, "კოსმიურ ნათელმოსილებასთან" დაკავშირების უნარი. ბიზანტინიზმმა თავისი თეოკრატიული "მისიონიზმით" და იმ უშრეტი სიმდიდრით რასაც ქალკედონური კაცღვთაებრივი მისწრაფებები ქმნიან, მოაჯადოვა სლავიანობა. ამის შესახებ, წმინდანებთან, ღირს მამებთან და მარტვილებთან ერთად, ბოლო დროს დანახული და აღთქმული, ბალკანური ტაძრების ბრწყინვალე ხელოვნების იდუმალი მტკიცებულება მეტყველებს. აქ არის დაუნჯებული ბიზანტიური ქრისტიანობის სლავური "ფსიქეის" (სულის გამოხატულების) ყველაზე საუკეთესო ჭირნახული და ნაყოფი.

შემდგომში ჩვენ დავინახავთ, რომ ბიზანტიური ქრისტიანობის სიღრმისეულ ერთიანობას და ამ მართლმადიდებული მტკიცებულების გარეგნულ ბზარებს, ვერაფერს დააკლებს თურქული გამგებლობის "ბნელით მოცული საუკუნეები".