პროტოპრესვიტერი
ალექსანდრე შმემანი

მართლმადიდებლობის ისტორიული გზა

თავი მეხუთე. მსოფლიო კრებების ეპოქა

5. ბიზანტია და რომი

ეკლესიის ისტორიაში გვიანბიზანტიურ პერიოდს სხვაგვარად "ეკლესიის განყოფის ეპოქად" იხსენიებენ, ასეთი სახელწოდება, რა თქმა უნდა, შეესაბამება იმ უდიდეს ტრაგედიას, რომელიც, საუბედუროდ, ქრისტიანული ცხოვრების გზაზე ისტორიის ამ მონაკვეთში მოხდა. გარკვეული თვალსაზრისით, ბიზანტიური სახელმწიფოს ცხოვრება მართლაც გაყოფასთან დაკავშირებული მოვლენების ნიშნით მიმდინარეობდა და ასეთ ტალღაზე აღძრული ეს შეგრძნებები, თავისი მუქი ტონალობით, მართლმადიდებლურ აღმოსავლეთსა და რომს შორის დღემდე ამძიმებს ურთიერთობებს.

ეკლესიის გაყოფა შეიძლება როგორც ისტორიული, ისე დოგმატური თვალსაზრისით იქნეს შესწავლილი. ისტორიულად შესწავლა ძალიან რთულია, რადგან არაკეთილსინდისიერი და ტენდეციური მიდგომის შემთხვევაში შესაძლებელი ხდება მთელი ბრალეულობა ერთ მხარეს დაეკისროს, ხოლო მეორე "უდანაშაულოდ" გამოცხადდეს. დოგმატური თვალსაზრისით განხილვის შემთხვევაში კი არსობრივად მნიშვნელოვანია არა ის, თუ როგორ გაიყო, არამედ რამ გაყო ეკლესია. მაგალითად, საინტერესოა ისეთი საკითხები, როგორიც არის რომის ეკლესიის მტკიცება მისივე ბუნებასა და მნიშვნელობაზე (დოგმატი რომის პაპის უცოდველობის შესახებ); რომის ეკლესიური რწმენის გამომხატველი საკითხები (კათოლიკური სწავლება სულიწმინდისა და ღვთისმშობლის უბიწოდ ჩასახვის შესახებ), ყველა ამ საკითხის რომაული ხედვა, მართლმადიდებლური თვალსაზრისით, სრულიად ეწინააღმდეგება ჭეშმარიტ ქრისტიანულ საფუძვლებს. მაგრამ ვინაიდან ამჯერად ჩვენ გვსურს დავადგინოთ, რა ისტორიული მნიშვნელობა ჰქონდა ეკლესიის განყოფას მართლმადიდებლობისათვის, უწინარეს ყოვლისა, ამ მოვლენების ისტორიულ ასპექტებს დავაკვირდებით.

ჩვენ უკვე ვისაუბრეთ ადრეული ეკლესიის ერთიანობისა და იმის შესახებ, რომ ამ ერთიანობას პირველქრისტიანულ თვითშეგნებაში არა მხოლოდ "ფორმალური", არამედ შინაარსობრივი მნიშვნელობაც ჰქონდა: ქვეყნად მაცხოვარი მობრძანდა "იმისთვისაც, რომ ერთად შეეკრიბა ღმრთის გაფანტული შვილები" (იოან. 11:52), რათა "ბუნებრივი" მიზეზით გაყოფილი ადამიანები ღვთის ახალ, ისეთ ზებუნებრივ ხალხად გაეერთიანებინა, "სადაც არ არის ბერძენი და იუდეველი, წინადაცვეთილობა თუ წინადაუცვეთელობა, ბარბაროსი, სკვითი, მონა თუ თავისუფალი, არამედ ქრისტეა ყველაფერი და ყველაფერში" (კოლ. 3:10). ადრექრისტიანულ სამყაროში ყველა ეკლესია ამ ერთიანობაში მკვიდრდებოდა. ეკლესიის მრევლი ეპისკოპოსის მეთაურობით ერთიან სხეულს წარმოადგენდა, ხოლო ეკლესიის თავი იესო ქრისტე იყო. ერთი რწმენა, ერთი მოციქულებრივი მემკვიდროებითობა, ერთი ცხოვრების წესი, ამ ერთიანობით განმსჭვალული საერთო სიხარული და ბოლოს ყოველგვარ ბუნებრივ გაყოფაზე ღვთის გამაერთიანებელი მადლის გამარჯვების მუდმივი შეგრძნება - აი, ეს იყო ადრეული ეკლესიის აღმაფრთოვანებელი მოტივი და ამ გრძნობებით იყვნენ ერთმანეთთან გაერთიანებული ადრექრისტიანული ეკლესიები. როდესაც ისტორიულ ფაქტებს ვაკვირდებით, ეკლესია ყოველთვის ერთიანად წარმოგვიდგება. ჩვენ ვხედავთ, რომ ერთიანობა ეკლესიისთვის მართლაც არ იყო მიუღწეველი იდეალი. სწორედ ამიტომ, ყველა სახის განყოფასთან დაკავშირებულ ცოდვას და ტრაგიკულობას სწორედ ამ ერთიან სხეულთან მიმართებით უნდა ვხედავდეთ.

ჩვენ საუბარი იმის შესახებაც გვქონდა, რომ ეკლესია აგებული და გამყარებული იყო ადგილობრივი ეკლესიების ერთიანი სამოციქულო მემკვიდრეობით, ერთიანი წმინდა გადმოცემით, განუხრელი "კათოლიკე" თანხმობით და სტრუქტურულად გაერთიანებულ მსოფლიო კავშირს წარმოადგენდა. თითოეული ეკლესიური თემი თავის თავში ერთდროულად იესო ქრისტესა და ეკლესიური ერთიანობის სრულ სახეს ქმნიდა და ამავდროულად, თემის წევრებსაც ქრისტიანულ ერთობაში მყოფი ღვთის ხალხის შეგრძნება ჰქონდათ. მაგრამ თუ ადგილობრივი ეკლესიის შინაგანი მოწყობა ეკლესიურობის ერთმნიშვნელოვანი და ურყევი "ნიშანი" იყო და მისი სხვა ეკლესიებთან კავშირი ქრისტიანული არსიდან გამომდინარეობდა, ამ კავშირის გარეგნული ფორმები მოქნილებით გამოირჩეოდა, ისტორიული პირობების შესაბამისად ვითარდებოდა და იცვლებოდა. ასე მაგალითად, მოციქულთა ეპოქაში ქრისტიანულ ცენტრად იერუსალიმის თემი ითვლებოდა, ის, ამ სიტყვის სრული გაგებით, ისეთი "დედა ეკლესიის" ფუნქციას ასრულებდა, რომელიც სხვა ეკლესიური თემებისათვის სულიერების წყაროცა და ყოფიერების მაგალითიც იყო. სხვა სურათს ვხედავთ პალესტინურ იუდეურ-ქრისტიანული პერიოდის მიწურულს. ამ დროს ეკლესიაში უკვე მოციქულთა ავტორიტეტით კურთხეული მრავალი "ცენტრი" არსებობდა, მაგრამ მათ შორის მორწმუნეთა რაოდენობისა და ქალაქის მნიშვნელობის შესაბამისად, ცენტრალურ ფუნქციას რამოდენიმე ეკლესია ასრულებდა. თავიდან ამ ცენტრებს (აღმოსავლეთში - ანტიოქიასა და ეფესოს, ხოლო დასავლეთში - რომს) სხვა ეკლესიებისგან არანაირი გამორჩეული "იურისდიქციური" და "კანონიკური" უპირატესობები არ განასხვავებდა. მაგრამ ის მდგომარეობა, რომ მიმდებარე ტერიტორიებზე მთავარ მქადაგებლად და ქრისტიანობის გამავრცელებლად ისინი ითვლებოდნენ, მათი გამორჩეული მდგომარეობისა და ავტორიტეტის დამკვიდრებას უწყობდა ხელს. მაგალითად, პირველი საუკუნის მიწურულს კორინთოს ეკლესიაში განხეთქილების საშიშროება გაჩნდა, რომის ეკლესიამ კორინთელთა მიმართ წერილი გაგზავნა, რომელშიც მოწამებრივ გზაზე მდგარი ეპისკოპოსი ეგნატე ანტიოქიელი მცირე აზიის ეკლესიებს მოძღვრავდა და ერთიან რწმენაში განმტკიცებისაკენ მოუწოდებდა; წერილში არც "უფლებებზე" და არც "ურთიერთდაქვემდებარების" საკითხებზე საუბარი არ არის, მაგრამ ამ წერილში ნათლად მოჩანს, რომ ქრისტიანობის მსოფლიო ერთიანობისა და ეკლესიის "კეთილდღეობის" გამო ძველი ცენტრები ახალ ეკლესიებთან შედარებით მეტ პასუხისმგებლობასა და მზრუნველობას იჩენენ. "ცენტრებს" შორის იმპერიის დედაქალაქი და ამავდროულად მოციქულების პეტრესა და პავლეს ქალაქის ეკლესია თავიდანვე გამორჩეული ავტორიტეტით სარგებლობდა. ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ, რომ უთანხმოებები ამ საფუძველზე დასაწყისშივე წამოიჭრა: რომის ეპისკოპოსებმა თავიდანვე მოისურვეს, თანასწორობასა და "სიყვარულში პირველობა" ფორმალურ "უფლებრივ" და იურიდიულ ჭრილში გადაეტანათ. რომის ასეთ მცდელობებს იმპერიის როგორც აღმოსავლეთის, ისე დასავლეთის ეკლესიების მხრიდან ყოველთვის სერიოზული წინააღმდეგობა მოჰყვებოდა. მეოთხე საუკუნის დასაწყისში რომის ეკლესიის პირველობას არავინ უარყოფს, მაგრამ ამავე დროს, მსოფლიო ეკლესიის სტრუქტურა თავისი ძირითადი მახასიათებლებით უკვე ისე იყო მოწყობილი, რომ მისი ერთიანი მმართველობა, პატრიარქების უფლებებში, ანუ ერთი ცენტრის ირგვლივ გაერთიანებულ ეკლესიათა კავშირში იყო თავმოყრილი.

ასე გამოიყურებოდა "კონსტანტინეს პერიოდის" დასაწყისი. ამავე დროს, განუხრელად მწიფდებოდა აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიებს შორის არსებული ისეთი მწვავე და უმნიშვნელოვანესი "გაუგებრობა", რომელიც ეკლესიის გაყოფით უნდა დასრულებულიყო. რომში საბოლოო სახეს იღებდა უმნიშვნელივანესი მცნება, რომლის მიხედვითაც, მსოფლიო ეკლესიაში პაპს ღვთივკურთხეული, განსაკუთრებული და გამორჩეულად უპირატესი მდგომარეობა უნდა დაეკავებინა; დასავლეთის იმპერიის ნგრევასთან ერთად ძლიერდებოდა პაპის ძალაუფლება და სახელმწიფოებრივი ქაოსის ფონზე რომის ეკლესია დასავლეთის იმპერიაში ერთადერთ ნათელ, საიმედო ძალად რჩებოდა. მეხუთე საუკუნეში ასეთ პოლიტიკურ ტალღაზე პაპ ლეონ დიდის შემოქმედებაში გაჩენილმა პაპიზმის თეორიამ უკვე აშკარა და ჩამოყალიბებული სახე შეიძინა. მაგრამ, ამავე დროს, ეს "სიახლე" ასევე აშკარად ეკლესიური მოწყობის იმ ტრადიციულ გაგებას დაუპირისპირდა, რომელიც მთელ აღმოსავლეთში იყო გავრცელებული და დამკვიდრებული. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, უკვე მეხუთე-მეექვსე საუკუნეების ქრისტიანობაში არა მხოლოდ განსხვავებულ თვალსაზრისებს, არამედ ორ ურთიერთგამომრიცხავ პოზიციაზე აგებულ "ეკლესიოლოგიას", ანუ ორ სხვადასხვა ეკლესიურ სწავლებას ვხედავთ.

ახლა უკვე შეგვიძლია ვისაუბროთ იმის შესახებ, თუ რა მნიშვნელობა ჰქონდა აღმოსავლეთის ეკლესიის ქმედებას ეკლესიების გაყოფის საქმეში. უფრო კონკრეტულად: საუბარი იმის შესახებ გვექნება, რომ ამ ეკლესიოლოგიური გაუგებრობისა და პაპიზმის გავლენის გაძლიერების პერიოდში პროცესების მიმდინარეობის მიმართ აღმოსავლეთის ეკლესიამ სრულიად არათანმიმდევრული პოზიცია გამოავლინა. მსოფლიო კრებების ეპოქაში რომში ღიად ქადაგებდნენ მსოფლიო ეკლესიაზე რომის მღვდელმთავრის "ძალაუფლებას" (პოტესტას), რომელიც, პროტესტანტი კანონისტის ზომის სიტყვებით რომ ვთქვათ: "ეკლესიის თავი რომია, ეკლესია რომის გარეშე ეკლესია არ არის და ადგილობრივი ეკლესიები მხოლოდ რომის ეკლესიასთან გაერთიანების შემთხვევაში შეიძლება მოიაზრებოდნენ კათოლიკე ეკლესიის შემადგენლობაში". მაგრამ საკუთარი სწავლების საწინააღმდეგო ამგვარ თეორიას აღმოსავლეთის ეკლესია არ იზიარებს და არ სურს მისით იხელმძღვანელოს. რომს ყოველთვის ნათლად ჰქონდა ჩამოყალიბებული საკუთარი პოზიცია, ხოლო აღმოსავლეთს რომაული დოქტრინა ყოველთვის მიუღებლად მიაჩნდა. თანაც იმდენად, რომ მე-9 საუკუნემდე საკუთარი დამოკიდებულების რაიმე ნათელი ფორმით გამოხატვა არც უფიქრია. აღმოსავლეთი ყოველთვის მხოლოდ იმას ცდილობდა, პრობლემა მიეჩუმათებინა ან მის მიმართ დამოკიდებულება ორაზროვანი ფრაზით დაეფიქსირებინა. ამიტომ, როდესაც კათოლიკეები ქალკედონისა და ეფესოს კრებების მასალების გამოყენებით ცდილობენ დაამტკიცონ, რომ აღმოსავლეთი იმ დროს რომის პრიმატს აღიარებდა და იგი მხოლოდ მოგვიანებით დაივიწყა, ამ ორი კრების მასალებში კონტრარგუმენტის მოძიება და ფორმალურ-ისტორიული საფუძვლით ამ დებულების უარყოფა მართლაც საკმაოდ ძნელია. მაგრამ თუ ამ მოვლენებს აღმოსავლური აზროვნების სრულ "კონტექსტში" განვიხილავთ და ეკლესიურ ცხოვრებაში არსებულ სხვა ფაქტებსაც მოვიშველიებთ, დავინახავთ, რომ ეს ასე არ არის. ფორმალურად აღმოსავლეთს არც ეფესოში ცელისტინისთვის და არც ქალკედონში ლეონისათვის პასუხი არ გაუცია. როდესაც პაპი ცელისტინის ლეგატმა ეფესოში განაცხადა, რომ "უფალმა სასუფევლის გასაღები პეტრეს ჩააბარა და როგორც გახსნის, ისე შეკვრის ძალაუფლებითაც სწორედ პეტრე აღჭურვა და ამიტომ ამიერიდან და უკუნითი უკუნისამდე თავისი მემკვიდრეების მეშვეობით ის მყოფობს და განსჯის", ბერძენმა ეპისკოპოსებმა პასუხად მხოლოდ დუმილი გამოიყენეს. როდესაც პაპმა ლეონ დიდმა ქალკედონის ყბადაღებული 28-ე კანონი გააკრიტიკა, რომელიც ახალი რომის პატივს ეხებოდა, პატრიარქმა ანატოლიმ პაპს წერილით უპასუხა, რომელშიც ამ კანონის გამო სულმოკლედ მოიხსნა პასუხისმგებლობა და თან ლეონ დიდს არწმუნებდა, რომ მისი თანხმობის გარეშე მსოფლიო კრების არც ერთ გადაწყვეტილებას ძალა არ შეიძლებოდა ჰქონოდა. ამ გაუგებარი კომპრომისების თვალსაზრისით კიდევ უფრო დამახასიათებელია აღმოსავლეთის ეპისკოპოსების მიერ 515 წელს პაპ ჰორმიზდის "ფორმულარის" ხელმოწერა, რომლის ძალითაც რომსა და კონსტანტინოპოლს შორის ოცდაათწლიანი სქიზმა დასრულდა. შეუძლებელია უფრო ზუსტად გამოიხატოს პაპის მიერ აღმოსავლეთის ეპისკოპოსებისთვის თავსმოხვეული მოთხოვნების მთელი არსი, ვიდრე ამ დოკუმენტშია მოცემული. დიუშენის გამოთვლთ, კონსტანტინეს ზეობიდან მეშვიდე მსოფლიო კრებამდე აღმოსავლური ეკლესია რომს 203 წლის მანძილზე უპირისპირდებოდა და მიზეზი არასოდეს ყოფილა პაპიზმის უარყოფა. განხეთქილება ყოველთვის დოგმატურ საკითხებსა და ერესებთან იყო დაკავშირებული... "აღმოსავლეთი, - წერს პროფესორი კარტაშოვი, - არათუ დროულად არ რეაგირებდა პაპისტური მისტიკის დოგმატური შინაარსის გადასხვაფერების პროცესებზე, არამედ პაპის ფორმულებს მდუმარე ხელმოწერებით ეთანხმებოდა... ამასთან, გაუაზრებელი იურიდიული აპელაციებით ან გულუბრყვილო რომოფილობით რომაელების გულწრფელ და არარეალურ ილუზიას თვითონვე მხარს უჭერდა და აძლიერებდა. იქმნება შთაბეჭდილება, რომ პაპისტური მისტიკის დასავლურ თვალსაზრისს თითქოს ბერძნები იზიარებდნენ კიდეც".

საინტერესოა, რით შეიძლება აიხსნას აღნიშნული მოვლენის ეს უცნაური შეუსაბამობა? კათოლიკეები, როგორც წასი, ამას ან აღმოსავლეთის ეკლესიაში მკაფიო ეკლესიური სწავლების არარსებობას, ან ბერძნული იერარქიის "ოპორტუნიზმს" მიაწერენ და მიიჩნევენ, რომ აღმოსავლეთის ეპისკოპოსები რომის ეკლესიის პრიმატს საჭიროების შესაბამისად აღიარებდნენ ან უარყოფდნენ. ცხადია, ეს პოზიციები სამართლიანად არ შეიძლება ჩაითვალოს. აღმოსავლეთის ეკლესიის იურიდიულ-კანონიკური ასპექტები დასავლეთთან შედარებით მართლაც ნაკლებად დამუშავებული და "გაფორმებულია", მაგრამ ეს აღმოსავლური სპეციფიკაა და იგი, უწინარეს ყოვლისა, ეკლესიური ცხოვრების საკრალურ რეალობაზე დაფუძნებულ ძალიან ღრმა განცდით აიხსნება. მეორე მიზეზი აღმოსავლეთში დასავლური პაპიზმისადმი ინდეფერენტული დამოკიდებულებისა იმაში მდგომარეობს, რომ აღმოსავლეთის ეკლესია იმპერიასთან საკმაოდ მჭიდროდ იყო დაკავშირებული. ეს კავშირი უკვე საკმაოდ დაწვრილებით განვიხილეთ და დავინახეთ, რომ კონსტანტინეს მოქცევის ერთ-ერთი მთავარი თავისებურება იმაში მდგომარეობდა, რომ ეკლესიამ იმპერატორის თეოკრატიული ოცნება თავად შეითვისა და იმპერია, გარკვეული თვალსაზრისით, ეკლესიის მიწიერი არსებობის აუცილებელ საშუალებად დაინახა. შესაბამისად, საკმაოდ ხანგრძლივი დროის მანძილზე იქმნებოდა შთაბეჭდილება, რომ ქრისტიანობის მიწიერებასა და ისტორიასთან შეხების ერთადერთ და ბუნებრივ წერტილს ის "მსოფლიო" წმინდა და ერთიანი ქრისტიანული იმპერია წარმოადგენდა, რომლის დამაარსებელი იმპერატორი კონსტანტინე ეკლესიისათვის სამუდამოდ მოციქულთასწორად დარჩა. უნდა ითქვას, რომ ეს იყო "რომაული იდეა" და იგი როგორც დასავლეთისთვის, ისე აღმოსავლეთისთვის მისაღები იყო. მაგრამ იმპერიის დასავლეთ ნაწილში სახელმწიფოებრიობის რღვევამ ქვეყნის მართვისათვის ახალი, სხვა სახის ფორმების არსებობის საჭიროება გააჩინა, ეს კი პაპიზმის განვითარების ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი გახდა. რაც შეეხება იმას, რომ პაპებისა და გერმანიის იმპერატორების დაპირისპირება გრანდიოზულ კონფლიქტად გადაიქცა, სინამდვილეში ერთი და იგივე რომაული ტრადიციის სხვადასხვაგვარი ინტერპრეტაციის შედეგი იყო. ეს იყო ორი მსოფლმოწყობის ორი ერთნაირად თეოკრატიული კონცეფციის ურთიერთდაპირისპირება. მაგრამ ჩვენ ამჯერად აღმოსავლეთი, ანუ ქრისტიანული სივრცის ის ნაწილი გვაინტერესებს, სადაც ამ რომაულმა იდეამ თანმიმდევრულად ეკლესიურ-სახელმწიფოებრივი იდეოლოგია და ეკლესიისა და სახელმწიფოს ორგანული კავშირი წარმოშვა. ამასთან, საჭიროა გვახსოვდეს, ამ იდეოლოგიას თავისი საშიშროებაც გააჩნდა, რაც იმაში მდგომარეობდა, რომ მის წიაღში "ეკლესიოლოგიას" - მარადიული ეკლესიის შესახებ სამარადჟამო სწავლებასა და ამ სწავლების მოცემულ ისტორიულ პირობებში "დროებითობასთან" მორგებას შორის ზღვარი თითქმის წაშლილი იყო და ამიტომ იმპერია მართლაც გამოდიოდა ეკლესიის მიწიერი დასაყრდენი. ამ კონცეფციაში ეკლესიური სწავლება როგორღაც შეირწყა იმპერიის საეკლესიო-სახელმწიფოებრივმა სწავლებამ. სწორედ ამიტომ რომის ამბიციები ამ იდეოლოგიურ სივრცეში თავის ადგილს უბრალოდ ვერ პოულობდა, ბიზანტიურ საეკლესიო თვითშეგნებაში ის მთლიანად იფარებოდა და ქრებოდა. აღმოსავლეთის ეკლესიამ თავისი ადმინისტრაციულ-კანონიკური საკითხები სახელმწიფო სტრუქტურებთან შეთანხმებით, ასე თუ ისე, თავადვე მოაგვარა. სწორედ ამ თავისებურებიდან გამომდინარე აღმოსავლეთის ეკლესიას რომის მიერ წამოყენებული საკითხი არ შეეძლო ეკლესიურად განეხილა. საკითხი, რომელიც რომს ეკლესიურად მიაჩნდა, აღმოსავლეთისათვის სახელმწიფოებრივ-ეკლესიურ შინაარსს ატარებდა. ხოლო მას შემდეგ, რაც აღმოსავლეთი და დასავლეთი დაშორიშორდა და მათ შორის ცოცხალი კავშირი დაირღვა, აღმოსავლეთისათვის სრულიად გაუგებარი გახდა, რატომ ცდილობდნენ პაპები საკუთარი იურისდიქციული პრეტენზიებისათვის დოგმატური შინაარსი მოერგოთ. ბიზანტიელებს "სჯეროდათ, რომ ყველაფრის თავიდათავი ადმინისტრაციული პირველობა და ძალაუფლების სიყვარულია" (კარტაშოვი). ამასთან, როგორც აღვნიშნეთ, ტრადიციული აღმოსავლური თვალსაზრისით, ეს საკითხი არა ეკლესიური, არამედ უპირატესად ეკლესიურ-სახელმწიფოებრივი სფეროს პრეროგატივაა. ამიტომ სწორედ ეს სახელმწიფოებრივი მიჯნა გახდა ის წყალგამყოფი, რომელიც ხელს უშლიდა ბიზანტიურ ეკლესიას, პაპიზმში წმინდა ეკლესიოლოგიური და ღვთისმეტყველური შინაარსი დაენახა. ვინაიდან კონსტანტინოპოლის ეკლესიის "ხვედრი" ამაღლება იყო, მასთან მიმართებით პაპების პროტესტი პრივატის შესახებ განწირულად გამოიყურებოდა, რადგან ისინი ამ ხვედრს ეწინააღმდეგებოდა. მეორე მხრივ, გაუთავებელი დოგმატური დავებით გადაღლილ აღმოსავლეთს, კრიტიკულ მომენტებში, ნაკლებად "ღვთისმეტყველი", მაგრამ ერეტიკოსობისადმი კარგი იმუნიტეტის მქონე დასავლეთისთვის დახმარების თხოვნა უხდებოდა. ასეთ შემთხვევებში აღმოსავლეთის ეკლესიის მამები ანაზდეულად რომის პაპს მამას და მასწავლებელს უწოდებდნენ, ცხადია, ისინი დარწმუნებული იყვნენ, რომ ეს სიტყვები აღმოსავლეთის ეკლესიის იმპერიული მართვის სისტემაზე ვერანაირ ზეგავლენას ვერ მიახდენდა. ხშირი იყო შემთხვევა, როდესაც დოგმატური დავის სახელმწიფო არეულობაში გადაზრდის საშიშროების წინაშე მდგარი იმპერატორები თვითონ უბიძგებდნენ აღმოსავლეთის ეკლესიის მამებს პაპისთვის მიემართათ და არათანმიმდევრული "რომოფილური" ნაბიჯი გადაედგათ. ასე იყო, მაგალითად, "აკაკიანური განხეთქილების" ლიკვიდაციის დროს, 515 წელს, იგივე მოხდა მოგვიანებით, იუსტინიანეს ზეობის დასაწყისში, პაპ აგაპიტუსის მიერ პატრიარქ მინას ხელდასხმის შემთხვევაში. სრულიად უსამართლოა იმის მტკიცება, თითქოს აღმოსავლური მართლმადიდებლობა მუდმივად მეტაფიზიკურ სიმაღლეებში დანავარდობდა და ეკლესიური მოწყობის საკითხებით არ იყო დაინტერესებული. საკმარისია გავიხსენოთ ბიზანტიური კანონიკური გადმოცემები, რომლებთანაც სახელგანთქმული პიროვნებები არიან დაკავშირებული: ბალსამონი, ზონარა, ხომატინი და სხვები. თუმცაღა აქვე უნდა ითქვას, რომ აღმოსავლური კანონიკური თვითშეგნება დასავლეთისაგან ოდითგანვე განსხვავებული იყო. აღმოსავლეთში მიაჩნდათ, რომ მას შემდეგ, რაც იმპერატორის ძალაუფლებამ ქრისტიანული სახე შეიძინა, საეკლესიო მოწყობის გარეგანი მხარეები ერთობლივად უნდა წყდებოდეს და ამიტომ, ერთი მხრივ, საეკლესიო კანონები იმპერატორის მიერ უნდა იყოს სანქცირებული, ხოლო მეორე მხრივ, ამ კანონებმა სახელმწიფო კანონების მნიშვნელობა უნდა შეიძინოს... ერთი სიტყვით, აღმოსავლეთისათვის რომთან დაშორიშორების საკითხებში გამოწვეული გაუგებრობების მნიშვნელოვანი ნაწილი ბიზანტიური ეკლესიის სახელმწიფო მოწყობასთან მჭიდრო კავშირის პრინციპიდან გამომდინარეობდა.

ადრე თუ გვიან ამ გაუგებრობას თავისი შედეგი უნდა გამოეღო. მოხდა ისე, რომ ეკლესიური ურთიერთობა, რასაც დაშორიშორების პროცესი უნდა შეეჩერებინა და მხარეები ისტორიულ თუ საღვთისმეტყველო დაავადებებისგან ურთიერთგანკურნების გზაზე დაებრუნებინა, საუკუნეების მანძილზე სულ უფრო მეტად მძიმდებოდა და ირღვეოდა. ამ ეპოქაში დაიშალა თავად რომაული "იკუმენი" და ერთმანეთთან კავშირმორყეულ, ჩაკეტილ სივრცეებად გადაიქცა. იმპერიის ორ ნაწილს შორის მჭიდრო ურთიერთობა დაირღვა ჯერ კიდევ დიოკლეტიანეს დიარქიის გამო დედაქალაქის ბოსფორზე გადატანით, თეოდოსიური დაყოფით (თეოდოსი დიდმა (379-395 წლები) სიკვდილის წინ რომის იმპერია თავის ორ შვილს გაუნაწილა) და ბარბაროსთა შემოსევებით იმპერია სულ უფრო მეტად დაქუცმაცდა. ამ მდგომარეობაში ბიზანტიის იმპერიის მთავარ პოლიტიკურ სატკივარს აზიური აღმოსავლეთიდან კარს მომდგარი მტრისგან თავის დაცვა წარმოადგენდა. დასავლეთი ბიზანტიისათვის საჭირო აღარ იყო. იუსტინიანეს ოცნების კრახით დამთავრების შემდეგ იმპერატორების პოლიტიკაში დამკვიდრებული ასეთი აღმოსავლური ორიენტაცია სახელმწიფოებრივი მდგრადობისა და ძლიერების უზრუნველყოფის იმ საშუალებად გადაიქცა, რომელმაც სახელმწიფოს არსებობა კიდევ რამოდენიმე საუკუნით უზრუნველყო. ეს "აღმოსავლური" პერიოდი კი მანამდე გაგრძელდა, სანამ ბიზანტიამ აზიური სახელმწიფოების შემოსევებს გაუძლო. ამ პერიოდს განეკუთვნება ისავრიელთა და მაკედონიელთა დინასტიების მმართველობა, ხოლო აღმოსავლური "ავტარქიის" უკანასკნელ გაბრწყინებად შეიძლება ბასილი ბულგართმმუსვრელის მეფობა ჩაითვალოს (976-1025 წ.წ.), რომლის დროსაც იმპერია ისტრიიდან ეფრატამდე და დრავიდან კვიპროსამდე იყო გადაშლილი. ნიშანდობლივია, რომ "ამ პერიოდში იმპერია ისე საიმედოდ არც ერთი მხრიდან არ იყო ჩაკეტილი, როგორც დასავლეთიდან... ეს იყო დრო, როდესაც ბიზანტია მთლიანად აღმოსავლეთისაკენ იყო შებრუნებული" (ნეიმანი).

როგორც დავინახეთ, გარკვეული თვალსაზრისით, ეკლესია ისტორიულ წნეხს ყოველგვარი წინააღმდეგობის გარეშე "დაემორჩილა". ეკონომიკური და სახელმწიფოებრივი მთლიანობის მოშლამ უარყოფითი ზეგავლენა ეკლესიურ ერთიანობაზეც მოახდინა. ამ პერიოდში ოფიციალურად ეკლესია ერთიანია, კავშირები საბოლოოდ არ არის გაწყვეტილი, მაგრამ ისიც ცხადია, რომ ერთიანობა თავისი არსით არც "ოფიციალური" კავშირებიდან გამომდინარეობს და არც ოფიციალური ურთიერთობებით არ საზრდოობს. ერთიანობა, უწინარეს ყოვლისა, ცხოველი ურთიერთობა, ერთმანეთზე მუდმივი ზრუნვა და "ბუნებრივი" ცალცალკეობის ერთმანეთისთვის ბოძებული მადლით გადაფარვაა. მსოფლიო ეკლესიური თვითშეგნება, ანუ ყველაფერი ის, რაც თავის დროზე ირინეოს ლიონელს და კვიპრიანე კართაგენელს ასერიგად აღაფრთოვანებდა, ბოლოს და ბოლოს ამოიწურა და გადაილია. აღმოსავლეთიცა და დასავლეთიც ჯერ პოლიტიკურად, ხოლო შემდეგ უკვე ეკლესიურადაც საკუთარ ნაჭუჭებში ჩაიკეტნენ. ხატმებრძოლობის კრიზისის დროს, ბიზანტიის იმპერატორების ქმედების გამო, იმპერიასა და პაპს შორის უკანასკნელი კავშირები მოირღვა. აქვე საჭიროა ისიც აღინიშნოს, რომ პაპების კონსერვატიულმა და "იმპერიულმა" თვითშეგნებამ, მანამდე, სანამ ისინი განხეთქილების გადაწყვეტილებამდე მივიდოდნენ, მრავალი ეჭვითა და ტანჯვით აღვსილი გზა გამოიარა. მხოლოდ იტალიისა და რომის უმძიმესმა პოლიტიკურმა მდგომარეობამ და იმან, რომ ვერ იქნა და დასავლეთის სამყაროსათვის დახმარების გაწევაზე ბიზანტია ვერ დაიყოლიეს, განაპირობა ის, რომ სასოწარკვეთილი პაპები ქვეყნის გადასარჩენად ფრანკ მეფეებს მიეკედლნენ და სწორედ ეს გახდა დასავლეთის სამყაროს ისტორიაში ახალი პერიოდის დაწყების განმაპირობებელი უმთავრესი ფაქტორი. მეორე მხრივ, აღმოსავლეთის დასავლეთისგან გამიჯვნის ეპოქაში განხორციელდა ის უმნიშვნელოვანესი მოვლენა, რასაც ბიზანტიური მართლმადიდებლობის კრისტალიზაცია ჰქვია. ამრიგად, შეიქმნა ორი სამყარო, ორი ტრადიცია, ორი ეკლესიური ფსიქოლოგია, რომლებმაც უწინარეს ყოვლისა ძალიან ცოტა იცოდნენ ერთმანეთის შესახებ და თუ ეკლესიის ერთიანობა ფორმალურად ჯერ კიდევ იყო შენარჩუნებული, ცხოვრებაში ის უკვე აღარ არსებობდა. ამ დრომდე აღმოსავლეთში არც კი წამოჭრილა რომაული პაპისტური დაჩემების საკითხი, ბოლო დრო დასავლეთთან წყვეტილი და შემთხვევითი ურთიერთობის ფონზე, ფაქტობრივად, მისი გადაწყვეტის საჭიროებაც კი დავიწყებას მიეცა და პრობლემის კვალიც დაიკარგა. ამ არეულობასა და "ბნელ ეპოქაში" პაპებს აღმოსავლეთისათვის აღარ ეცალათ, ხოლო თავის სიძნელეებში ჩაძირულ ბიზანტიას დასავლეთი არც კი გახსენებია. უწინ აღმოსავლეთი დასავლეთთან თუნდაც იმის გამო ურთიერთობდა, რომ თავს დოგმატურად მასთან ერთად "კურთხეულად" შეიგრძნობდა, ახლა ეს ძმობაც გაფერმკრთალდა, აღმოსავლეთი დასავლეთის გარეშე ყოფნას მიეჩვია და საკუთარ "იმპერიულობაში" ჩაიკეტა. ის, რაც იმპერიის ფარგლებს მიღმა ხდებოდა, ბიზანტიაში ერთი ტერმინით - "ბარბაროსით" განისაზღვრებოდა და დამოკიდებულებაც ამ ბარბაროსებისადმი სრულიად განუსაზღვრელი იყო. ბიზანტიური ეკლესიური გაგებისათვის არსობრივად გაუგებარი შეიქნა რომის ეპისკოპოსის ახალი მდგომარეობაც. ამ გაუგებრობის ახსნას ე.წ. "პენტარქიის" (ხუთი პატრიარქატის) ან "ხუთი გრძნობის" თეორიით ცდილობდნენ და იმაზე არც კი ფიქრობდნენ, თვითონ პაპი მიიღებდა თუ არა ასეთ თეორიას.

ამ გაუცხოებამ საქმე იქამდე მიიყვანა, რომ როდესაც ეს ორი სამყარო ერთმანეთს შეხვდა, ისინი მართლაც უცხონი, მიუღებელნი და ერთმანეთის მიმართ მტრულად განწყობილნი აღმოჩნდნენ. ცოტა თუ მოიძებნება ეკლესიის ისტორიაში სამწუხარო პერიოდი, რომელიც ისეთი უსიყვარულობის, ურთიერთუნდობლობის, მეწვრილმანეობისა და უგულისყურობის შესახებ მოგვითხრობს, რომელიც ამ ისტორიულ მონაკვეთში ორივე მხარემ გამოავლინა.

პირველ ასეთ "შეხვედრას" ჩვენ ვხედავთ მეცხრე საუკუნის დასასრულს პატრიარქების - ფოტისა და ეგნატეს საქმეში: ამ ისტორიამ აღმოსავლეთში ერთობ ნაღვლიანი მოგონებები დატოვა. ძნელია უფრო მეტი გაუგებრობა, შეუწყნარებლობა და ქედმაღლობა წარმოიდგინო, ვიდრე იმ პერიოდში ბიზანტიის ეკლესიაში არსებული შინაგანი სირთულეების გამო პაპ ნიკოლოზისა და მისი მემკვიდრეების მიერ იქნა გამოვლენილი. არცთუ დიდი ხნის წინ ეს თვალსაზრისი კათოლიკურმა მეცნიერებამ აბატი დვორნიკის სახით აღიარა, ამავე ავტორმა პატრიარქ ფოტის "რეაბილიტაციის" საკითხს, რომელიც კათოლიკურ ეკლესიაში დღემდე "განყოფის მამად" მიიჩნევა, საკმაოდ სქელტანიანი ნაშრომი მიუძღვნა. მაგრამ ეს დრამა ჩვენთვის უფრო იმით არის საინტერესო, რომ პატრიარქმა ფოტიმ პირველმა მიუთითა გასაგებად და ერთმნიშვნელოვნად დასავლური ეკლესიის დოქტრინის იმ მიუღებელ თავისებურებებზე, რომლებიც სინამდვილეში წარმოადგენენ განყოფის არსს. ესენია პაპიზმი და სწავლება სულიწმინდის გამომავლობის შესახებ. ფოტიმ დააყენა ორივე საკითხი და თავადვე დაასაბუთა Fილიოქუე-ს დოგმატურად არამართლმადიდებლური შინაარსი. მოგვიანებით ფოტიმ თვითონვე მიაჩუმათა და შემდეგ მოხსნა ეს საკითხები "დღის წესრიგიდან", მაგრამ ამ ისტორიაში მაინც აშკარად გამოჩნდა, რომ დასავლურ შეცდომებზე პირველმა სწორედ ფოტიმ გამოავლინა ჭეშმარიტი ეკლესიური და მართლმადიდებლური რეაქცია.

ფოტის შემდეგ კვლავ "გაუცხოების" პერიოდი დადგა და ბიზანტიის ისტორიაში დასავლეთთან შეხვედრის დრომ XI საუკუნის შუა წლებამდე გადაინაცვლა, მაგრამ ახალი შეხვედრა უკვე სახელმწიფოებრივი მიზანშეწონილობიდან გამომდინარეობდა. ეპოქა, რომელიც იმპერატორ ბასილი ბულგართმმუსვრელის სიკვდილის შემდეგ დაიწყო ბიზანტიის ისტორიაში, მნიშვნელოვანი დაცემით გამოირჩევა. კომნენოსების ან პალეოლოგოსების პოლიტიკური წარმატებები მხოლოდ იმპერიის დანაწევრებული და შერყეული ორგანიზმის "რესტავრაციად" შეიძლება მივიჩნიოთ. სწორედ ამ შინაგან კრიზისთან არის დაკავშირებული და მასშივე იკითხება მრისხანე შინაარსი აღმოსავლეთში ახალი მტრის - თურქ-სელჩუკების გამოჩენისა, რომელიც, გელცერის სიტყვებით რომ ვთქვათ, სამგლოვიარო ზარად გაისმა ბიზანტიაში. შინაგანად დასუსტებულ იმპერიას აღარ გააჩნდა უნარი აღმოსავლეთიდან მოზღვავებულ ძალებს მარტო გამკლავებოდა. უწინ მიღწეული ძალთა ბალანსი ახლა უკვე აშკარად ირღვეოდა. ისტორიულმა სინამდვილემ კვლავ აიძულა ბიზანტია დახმარება დასავლეთში ეძებნა. სწორედ ამავე პერიოდში ნორმანების გამოჩენამ რომის პაპი აიძულა, დახმარებისათვის ბიზანტიისათვის მიემართა. იწყებოდა მორიგებების ხანგრძლივი, უსიხარულო ეპოქა, რომელიც იმპერიის არსებობის ბოლო დღემდე არ შეწყვეტილა.

ჩვენ არ ძალგვიძს ამ პერიოდის წვრილმანებში ჩავიხედოთ. მაგრამ ნათქვამი ალბათ საკმარისად გვიჩვენებს, რომ მოვლენა, რომლითაც 1054 წლის ეკლესიის გაყოფა იწყება, იმ პოლიტიკური სიტუაციის კონტექსტში უნდა განიხილებოდეს, რომელიც მოცემულ პერიოდში სუფევდა და ეკლესიების შეხვედრაც "აუცილებლობიდან" გამომდინარეობდა. იმპერატორი კონსტანტინე მონომახი ცდილობდა იტალიის ნორმანებისგან ერთობლივად დაცვის საკითხებზე რომის პაპს მოლაპარაკებოდა (საქმე ეხებოდა სამხრეთს, რომელიც ჯერ კიდევ ბიზანტიას ეკუთვნოდა) და სანაცვლოდ რომის პაპ ლეონ I-ს ჯერ კიდევ კონსტანტინოპოლის პატრიარქის იურისდიქციაში შემავალ სამხრეთ იტალიის ეპარქიების დაბრუნებას ჰპირდებოდა. ამ მოლაპარაკებას საგულდაგულოდ მალავდნენ პატრიარქ მიხეილ კერულარისგან, მაგრამ სიმართლე მან მაინც შეიტყო. კერულარი ბიზანტიის პატრიარქების გრძელ ჩამონათვალში ერთ-ერთი ნათელი გამონაკლისია. თავისი ნების გარეშე ბერად კურთხეული მიხეილი (ის იყო მონაწილე წარუმატებელი პოლიტიკური შეთქმულებისა, რომლის განხორციელების შემთხვევაშიც მას მეფის ტახტი უნდა დაეკავებინა) მთელი სულით და გულით ეკლესიის მართვას მიეცა, მაგრამ ამ საქმეს მან თავისი ინდივიდუალური სახე შესძინა, რაც იმაში გამოიხატა, რომ მიხეილმა ეკლესიის მმართველობაში სახელმწიფო ძალაუფრებრივი ტემპერამენტი შემოიტანა. მისი მმართველობის პერიოდში "სიმფონიის" სასწორი გარკვეული თვალსაზრისით ეკლესიისაკენ გადაიხარა, რაც ხაზს უსვამს ეკლესიის შესაძლებლობებს ისეთი შემთხვევისთვის, თუ ეკლესიური ცხოვრება სხვაგვარ ფსიქოლოგიაზე იქნებოდა აგებული. მოცემულ პოლიტიკურ სიტუაციაში კერულარმა გადაწყვიტა, სუსტი და გაუბედავი კონსტანტინე მონომახისათვის თავისი დამოუკიდებლობა და ძალა ეჩვენებინა. მისი დავალებით ერთ-ერთმა ცნობილმა ბიზანტიელმა იერარქმა ლეონ ოქრიდელმა ლათინური წეს-ჩვეულებების საწინააღმდეგო თხზულება დაწერა. მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ საბოლოო განხეთქილების მომენტში დავისა და პოლემიკის საგანი, ეკლესიის გაყოფის მთავარი მიზეზი პაპობისა და სულიწმინდის გამომავლობის საკითხები კი არა, აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიების წეს-ჩვეულებები გახდა, ესენი იყო: ხმიადისა და საფუვრიანი პურის, შაბათის მარხვის, აღდგომის ალილუიას გალობისა და სხვა საკითხები. ამ დავაში თავი იჩინა მსოფლიო ეკლესიური თვალსაწიერის სივიწროვემ, რომლის დროსაც: მეორეხარისხოვანმა, გარეგნულმა საწესო ელემენტებმა აშკარად გადაფარა ჭეშმარიტება! ერთი სიტყვით, რაც არ უნდა პარადოქსულად მოგვეჩვენოს, ცხადია, რომ XI საუკუნეში იმის გამო არ მომხდარა გახეთქილება, რაც აცალკევებდა და დღესაც ყოფს ეკლესიებს. დღეს კი ნათელია, რომ დიდი ხანია აღარავინ ამახვილებს ყურადღებას ლათინური წესების საპირისპირო ბიზანტიურ არგუმენტებზე, დარჩა მხოლოდ ჭეშმარიტად დოგმატური შინაარსის მართლმადიდებლობას გადაცდომილი რომაული სიახლეები. ამ გადახვევების შესახებ არაფერი თქმულა მაშინ, როდესაც ბიზანტიასა და რომს შორის ურთიერთობის უკანასკნელი კავშირები ირღვეოდა! მეორე მხრივ, სწორედ ამ საწესო პოლემიკის უკან იმალებოდა აღმოსავლეთის ეკლესიის მთლიანობის დაცვის მექანიზმი, რომელსაც, იმპერატორის მიერ რომის წინაშე გამოცხადებული კაპიტულაციის საწინააღმდეგოდ, პატრიარქი კერულარი იყენებდა. ყოველ შემთხვევაში, ერთი ნათელია - იმპერატორის პოზიცია რომმა ამგვარად გაიგო. ლეონ I-მა იმპერატორსა და პატრიარქს შორის ბრძოლას უკიდურესად მკაცრი პაპისტური შინაარსის წერილით უპასუხა: "არავის ძალუძს უარყოს ის, რომ როგორც, ჩვეულებრივ, კარი იმართება კავით, ისე პეტრე და მისი მემკვიდრეები განსაზღვრავენ ეკლესიური მოწყობისა და წესრიგის საკითხებს. და როგორც თავად უძრავი კავი აღებს და ხურავს კარს, ისე პეტრეს და მის მემკვიდრეებს ხელეწიფებათ განიკითხონ ყოველი ეკლესია და ამიერიდან სხვას არავის აქვს უფლება, მის წიაღში შფოთი ან მერყეობა შეიტანოს, რადგან უზენაესი კათედრა არავისგან განიკითხება..." ამასთან, თავისი ძალაუფლების საბუთად პაპი ეგრეთ წოდებულ დოკუმენტს - "კონსტანტინეს საჩუქარს" იყენებს, რომლის მიხედვითაც, თითქოს პირველმა ქრისტიანმა იმპერატორმა პაპებს რომი სამარადჟამო საჩუქრად გადასცა. ამ დოკუმენტის სიყალბე არანაირ მტკიცებულებას არ საჭიროებს. დასასრულ, პაპი კონსტანტინოპოლის ეკლესიას იხსენიებს როგორც ცდუნებულს, ცოდვილს, სკანდალურს და ისეთს, რომელსაც ქალებიც კი მართავენ! - რომელსაც რომის დედაეკლესიამ თავის შემდეგ მეორე ადგილი მოწყალებით და არა დამსახურების გამო მიანიჭა... …

შეხედულებათა ამგვარი სისტემა, ცხადია, გამორიცხავდა ეკლესიის ერთიანობას. ჩვენ შეიძლება ბერძნები მეწვრილმანეობაში, უსიყვარულობაში, მსოფლიო ეკლესიური აზროვნების უქონლობაში დავადანაშაულოთ, მაგრამ ყველაფერი ეს ჯერ კიდევ ვერ იქნებოდა ეკლესიის გაყოფის მიზეზი. პაპიზმი კი თავისთავად განკვეთს ყოველს, რომელსაც არ შეუძლია დაეთანხმოს მის სულიერ მონარქიას. ამიტომ რა სახისაც არ უნდა ყოფილიყო მაშინდელი აღმოსავლეთის მონარქთა ცოდვები, რასაკვირველია, არა ისინი, არამედ პაპიზმია მთავარი მიზეზი ეკლესიური განხეთქილებისა. რაც არ უნდა ეკეთებინათ ბერძნებს, ფაქტი ერთია: აღმოსავლეთი პაპებმა თავად ჩამოიშორეს...

მიმდინარე მოვლენებში შემდგომ მიწერ-მოწერას აღარანაირი ცვლილების შეტანა აღარ შეეძლო. 1054 წლის ზაფხულში კონსტანტინოპოლს პაპის ლეგატები - კარდინალი ჰუმბერტი, ეპისკოპოსი პეტრე ამალფიტელი და დიაკვან-კარდინალი ფრიდრიხ ლოტარინგიელი (შემდგომში პაპი სტეფანე I) ეწვივნენ. ყველა ლეგატი იმ რეფორმის მონაწილე იყო, რომელმაც მოამზადა პაპ გრიგოლ VII ჰილდებრანდის დროინდელი აღორძინება. იმპერატორს ჯერ კიდევ იმედი ჰქონდა, რომ პაპთან პოლიტიკური მორიგება მოხერხდებოდა და ამიტომ ლეგატები დიდი პატივით მიიღო. ასე მაგალითად, მათი გულის მოსაგებად ღირსი სვიმონ ახალი ღვთისმეტყველის მოწაფეს და ბიოგრაფს ნიკიტა სტიფატს საჯაროდ უნდა დაეგმო და დაეწვა საკუთარი თხზულებები, რომლებიც ლათინურ სწავლებაში შეტანილი სიახლეების საწინააღმდეგოდ იყო დაწერილი. ყოველივე ამის საპირისპიროდ, პატრიარქმა დუმილით ჩამოართვა ლეგატებს პაპის გზავნილება, არავითარი პატივი არ მიაგო მათ და შემდეგ საერთოდ უარი განაცხადა მათთან შეხვედრაზე. ლეგატები ხუთი კვირის მანძილზე ამაოდ ცდილობდნენ პატრიარქთან შეხვედრას. განხეთქილება მწიფდებოდა. უშედეგო იყო ანტიოქიის სწავლული პატრიარქის წერილობითი ვედრება მიხეილისა და დასავლეთის იერარქების მიმართ, ეკლესიის ერთიანობა წესებზე მაღლა დაეყენებინათ! მისი პათოსი დაგვიანებული აღმოჩნდა: ის ვერ ხედავდა, რომ პაპიზმმა ეკლესია უკვე განყო! ბოლოს ლეგატების მოთმინების ფიალა აივსო და მათ გადაწყვიტეს პატრიარქის წინააღმდეგ საკუთარი და რომის ეკლესიის დამოკიდებულება დემონსტრაციულად, სახალხოდ გამოეხატათ: 1054 წლის 16 ივლისს, დილას, როდესაც მრევლი წმინდა სოფიის ტაძარში ლიტურგიაზე დასწრებისათვის ემზადებოდა, ლეგატები საკურთხეველში შევიდნენ და ტრაპეზზე კაურალისა და მისი მომხრეების განკვეთის სიგელი დადეს. "...ვინაიდან ჩვენთვის შეუძლებელი იყო წმინდა პირველი სამოციქულო ტახტისადმი გაუგონარი უპატივცემულობის ატანა და ამასთან მოვალენი ვართ, ყოველნაირად დავიცვათ წმინდა კათოლიკური სარწმუნოება, წმინდა და განუყოფელი სამების ძალითა და სამოციქულო ტახტის ძალაუფლებით, რომლის უფლებამოსილებასაც ჩვენ აღვასრულებთ... ხელს ვაწერთ ანათემას... მიხეილისა და მისი მიმდევრების მიმართ, თუ ისინი არ მოინანიებენ"...

ლეგატებმა იმპერატორის შესაძლებლობები სწორად ვერ შეაფასეს: მიიჩნიეს, რომ დემონსტრირებული აქტი მათ მდგომარეობას გაამყარებდა და მიხეილ კერულარისთან ბრძოლაში იმპერატორისგან მეტ მხარდაჭერას მოიპოვებდნენ. ლეგატებმა ის შესაძლებლობები ვერ დაინახეს, რომელსაც პატრიარქი ფლობდა. დედაქალაქში სახალხო ბუნტი მომწიფდა, იმპერატორს ლეგატების მხარდაჭერისათვის აღარ ეცალა. ის საკუთარმა პრობლემებმა დაამძიმა და პრაქტიკულად დამარცხება აღიარა. ოფიციალურად გამოაცხადა, რომ ბერძენმა მთარგმნელებმა ლათინური სიგელის შინაარსი გააუკუღმართეს და დოკუმენტი სახალხოდ დაწვეს. 20 ივლისს კერულარის თავმჯდომარეობით მიმდინარე კრებამ, რომელსაც 2 არქიეპისკოპოსი, 12 მიტროპოლიტი და 7 ეპისკოპოსი ესწრებოდა, საზეიმოდ განკვეთა 16 ივლისის გამოხდომის მონაწილეები, ხოლო პატრიარქის მრგვლივმოსავლელი წერილის საშუალებით მომხდარის შესახებ აღმოსავლეთის ყველა იერარქმა შეიტყო. ასე დასრულდა აღმოსავლეთის ეკლესიაში განვითარებული ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი დრამა.

მაგრამ 1054 წლის განხეთქილება ეკლესიის განყოფის პროცესის ჯერ კიდევ დასაწყისი იყო. თავიდან ის კათედრებს შორის მრავალჯერ მომხდარ ერთ-ერთ დროებით გაუგებრობად აღიქმებოდა. მაშინ ჯერ კიდევ ერთიან ქრისტიანულ სივრცეში ეკლესიური კავშირები არც ყველგან და არც საბოლოოდ არ იყო გაწყვეტილი. პროცესმა რეალური სახე იმ დროს შეიძინა, როდესაც განხეთქილება რასობრივ-რელიგიურ დაპირისპირებაში გადაიზარდა და ეს უბედურება მომდევნო ეპოქაში, "ჯვაროსნული ლაშქრობების" ფონზე განხორციელდა. სწორედ ჯვაროსნული ლაშქრობები აღმოჩნდა ბიზანტიის დასავლური პრობლემა, რომელმაც მთელი ისტორიული სირთულეები გამოავლინა. XI საუკუნეში აზიური წნეხით შეძრწუნებულ იმპერატორებს ჯერ კიდევ ვერ გაერკვიათ, დასავლეთისგან სიკეთის ასეთ გულუბრყვილო მოლოდინს ისინი სადამდე შეიძლებოდა მიეყვანა. ურთიერთობის ორაზროვნება უკვე თავად ბიზანტიის დასავლეთისაგან დახმარების თხოვნის შინაარსში გამოსჭვიოდა. ხელგაწვდილ ბიზანტიას დასავლეთის წინაშე საკუთარი სისუსტის აღიარება და ყველა სახის შიდა პრობლემის სააშკარაოზე გამოტანა უხდებოდა. ბიზანტიაში ჯერ კიდევ არ უწევდნენ ანგარიშს, რომ დასავლეთს, რომელსაც ახლა ის თხოვნით მიმართავდა, დიდი ხანია დასრულებული ჰქონდა დაქუცმაცებული რეგიონების ანარქიული ძალებით მართვის პროცესი. ბიზანტიას გამორჩა მხედველობიდან, რომ მის გვერდით ახალგაზრდა, ენერგიით აღვსილი სახელმწიფო გაჩნდა, რომელსაც საკუთარი ძალების ყველა გზით გამოვლენის უდიდესი სურვილი ჰქონდა. ჯვაროსნული ლაშქრობა კი დასავლეთის წიაღში უმისამართოდ მოთარეშე უამრავი ენერგიის რეალიზაცია, შუა საუკუნეების ევროპული სახელმწიფოების საწყისი ექსპანსიისათვის მშვენიერი საშუალება აღმოჩნდა. და აი, "დასავლეთმა", რომელიც ბიზანტიას, "აღმოსავლეთთან" ბრძოლაში დროებით დამხმარე საშუალებად მიაჩნდა, მოულოდნელად დამოუკიდებელი და ძალიან მრისხანე სახე გამოავლინა.

ყველასათვის კარგადაა ცნობილი, რომ 1204 წელს მეოთხე ჯვაროსნული ლაშქრობა დასრულდა: კონსტანტინოპოლის აღებითა და ბარბაროსული ძარცვით, მართლმადიდებლური სიწმინდეებისადმი მკრეხელური, შეურაცხმყოფელი დამოკიდებულებით და აღმოსავლეთში "ლათინური იმპერიის" სამოცი წლისთავის ზეიმით! მაგრამ ეს მხოლოდ სიძულვილის ეფექტური "მწვერვალი" იყო, რომლის საფუძველიც ორი ქრისტიანული სამყაროს ხანგრძლივი შეხვედრების პროცესში მუდმივად ვლინდებოდა. ახლა უკვე ეკლესიის განყოფასთან დაკავშირებულ საკითხებზე იერარქები და ღვთისმეტყველები აღარ დაობდნენ. ამ სიტუაციაში ნიადაგი იმისთვის მზადდებოდა, რათა პრობლემა ეკლესიური ხალხის სისხლსა და ხორცში დამკვიდრებულიყო და საუკუნეების მანძილზე საეკლესიო მსჯელობის მთავარ საგნად ქცეულიყო. აღმოსავლეთისათვის "ლათინობა" და დასავლეთისათვის "ბერძნობა" ბოროტების, ერესის, მტრობისა და ლანძღვის სინონიმად იყო ქცეული. იერარქების ნაცვლად ერთმანეთს ხალხები უპირისპირდებოდნენ, მათ ფსიქიკაში განყოფას უკვე სტიქიური სიძულვილის სახე ჰქონდა. ადამიანში საკუთარი რწმენის ერთგულება თავისთავად წყენას, საკუთარი სიწმინდეების შეურაცხმყოფელ მოგონებებს აღძრავდა, ხოლო სხვის რწმენაში სიკეთე თუ ბოროტება ერთმანეთისგან აღარ განირჩეოდა, ის უბრალოდ სხვისი იყო. ყველაზე დასანანი კი ის არის, რომ მრავალი საუკუნის მანძილზე ჩვენ თითქმის არც ერთი ისეთი შემთხვევის აღნიშვნა არ შეგვიძლია, სადაც ქრისტიანული მთლიანობის დარღვევის და არანორმალური მდგომარეობის გამო სევდისა და ცოდვიანობის განცდის კვალი შეინიშნება. იმდროინდელ შეგრძნებებში მთავარი ის კი არ იყო, რომ ჭეშმარიტებას ერთობის გამო ვერ წირავდნენ (ერთიანობის მქადაგებელთა სიმრავლე ფსიქოლოგიურად საპირისპირო შედეგს იძლეოდა...), არამედ ის, რომ თვით განყოფა ის ნიადაგი ხდებოდა, რომელიც მოწინააღმდეგე ბანაკში უამრავი უარყოფითი ფაქტის აღმოჩენისა და განზოგადების საშუალებას და თვითკმაყოფილების მიზეზს იძლეოდა. ეკლესიის განყოფის ეს ეპოქა არა მხოლოდ აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ფაქტობრივი გაშორიშორების პერიოდია, არამედ ეკლესიებს შორის გაჩენილი ხევის გაღრმავების, გაფართოებისა და უფსკრულად ქცევის პროცესია.

სწორედ ასეთი სიბინძურითა და სიყალბით არის აღვსილი მაშინდელი "უნიალური" მცდელობები, რომლებიც პირველი ჯვაროსნული ლაშქრობებიდან, ანუ მეთერთმეტე საუკუნის მიწურულიდან იმპერიის არსებობის ბოლომდე წითელ ზოლად გასდევს ამ ურთიერთობებს. ასეთი მცდელობების მუდმივად განახლების მიზეზები თავისთავად ნათელია. დასავლეთისათვის ეს იყო პაპობის თეოკრატიული მისწრაფებები, რომელმაც მაქსიმალურ ძლიერებას გრიგოლ VII-ის დროს მიაღწია და მთელი მსოფლიოს საქრისტიანოს უდავო მორჩილების წყურვილში გამოიხატა. ცხადია, გარკვეული თვალსაზრისით, ეს ეკლესიური მთლიანობის აღდგენისათვის გამიზნული მცდელობაცაა, მაგრამ იგი ძალიან არის დაშორებული, უწინარეს ყოვლისა, რწმენის იმ ერთიანობას, რომლითაც ადრეული ეკლესია იყო განმსჭვალული. თუ მაშინ ერთიანობა პირველ რიგში ერთიან რწმენას, სიყვარულსა და ცხოვრებას გულისხმობდა, ამ დროისათვის დასავლეთის პრობლემა ერთ მთავარ მიზნამდე - რომის მორჩილებამდე და მისი აბსოლუტური პრიმატული მდგომარეობის გარეგნულად აღიარებამდე იყო დასული. ბიზანტიის ყოველ თხოვნას რომი მუდმივად ასეთ პასუხს ახვედრებდა: აღიარეთ პაპის ძალაუფლება და მთელი დასავლეთის სამყარო თქვენს მოკავშირედ გადაიქცევა... შესაბამისად, რადგან რომი მართლაც გადაიქცა მთელი დასავლეთის სამყაროს უდავო სულიერ ცენტრად, ხოლო ბიზანტია ისლამთან ჭიდილმა თითქმის მოაშთო, უმძიმესი გაჭირვებიდან თავის დასაღწევად ამ უკანასკნელს ერთადერთი, მხოლოდ რომისკენ მიმავალი გზა რჩებოდა. და აი, ეს სამარცხვინო მოლაპარაკებების, დავების, შეპირებების და სიცრუით ვაჭრობის დაუსრულებელი ჯაჭვი უსასრულოდ გრძელდებოდა. მთავარი კი ის არის, რომ არა და არ დადგა დრო ქრისტეს ეკლესიის აღზევებისა, არც ერთიანობის სურვილი და ნამდვილი სევდა შეიგრძნობოდა და არსაიდან არც რაიმე სასიკეთო მოჩანდა... იმ უამრავი მცდელობის აქ ჩამოთვლაც კი ყოველგვარ აზრს არის მოკლებული, რომლებიც სიტუაციის გამოსწორების მიზნით განხორციელდა. უბრალოდ ვიტყვით, რომ ბიზანტიისათვის ამას მხოლოდ პოლიტიკური შინაარსი ჰქონდა. ამ სიტუაციაში იმპერატორის მცდელობებისა და წნეხის მიუხედავად ეკლესია რომისათვის სასურველ, მსოფლიო საქრისტიანოს დამორჩილებით განსმჭვალულ კავშირზე ყოველთვის უარს აცხადებდა. ყველაზე მეტად ამ "უნიატურ თემაში" ის გამოიკვეთა, რომ იმპერატორს ბიზანტიაში საკითხების თავისებურად გადაწყვეტა არ შეეძლო: მიხეილ VIII პალეოლოგი, რომელმაც ეკლესიის წინააღმდეგობის მიუხედავად 1274 წელს თაღლითური გზით ლიონის უნიას მოაწერა ხელი, ეკლესიიდან განკვეთილი მოკვდა და ეკლესიური წესით არ დაიმარხა! ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ მეცამეტე საუკუნიდან ბიზანტიაში ჩნდება ე.წ. "ლათინოფრონების", ანუ უნიისა და დასავლური სწავლების მომხრეების ჯგუფი; უმაღლეს წრეებში კი ახალი "რომოფოლობის" მოდა შეინიშნება. საბედნიეროდ ბიზანტიურ "ლათინოფრონობას" XIX საუკუნის რუსული მართლმადიდებლობის მსგავსად შიდა ეკლესიური მოძრაობის სახე არ მიუღია. იქ ეს იყო უბრალოდ ზოგიერთი მართლმადიდებლის კათოლიკედ "მოქცევის" ფაქტი და ამიტომ აღმოსავლურ მართლმადიდებლობაში მნიშვნელოვნად არაფერი შეცვლილა და არც უნიის ბიზანტიურ უარყოფას მოუხდენია დასავლეთის თვითშეგნებაზე ტრაგიკული ზეგავლენა.

მაგრამ ბიზანტიისათვის სწორედ ეს "უნიონალური სერია" დამთავრდა სულიერი კატასტროფით: 1438-1439 წლებში მიმდინარე ფერარა-ფლორენციის კრება თითქმის ყველა ბერძენი იერარქის რომის მიმართ სრული კაპიტულაციით დასრულდა. იმისათვის, რომ გასაგები გახდეს იმ ტრაგედიის შინაარსი, რომელიც "უკურთხეველ" კრებაზე გათამაშდა, უნდა წარმოვიდგინოთ მთელი ის სატანჯველი, რაც მაშინ იმპერიის განადგურებით დაშინებულმა ბერძნებმა ლათინებისგან განიცადეს (ბერძნები ისეთ მდგომარეობაში იყვნენ, რომ სამშობლოში დასაბრუნებელი ფულიც კი არ გააჩნდათ!), ამავე დროს, ისინი საშინელ წნეხს განიცდიდნენ იმპერატორისა და ლათინოფრონებისგან, რომლებსაც გადაწყვეტილი ჰქონდათ, რადაც არ უნდა დასჯდომოდათ უნიისათვის მიეღწიათ. ეს ყველაფერი უნდა გვესმოდეს იმისათვის, რათა თუ არ გავამართლებთ, ადამიანურად მაინც გავიგოთ ის მდგომარეობა, რომელიც ფლორენციაში ბერძნების მიერ გამოვლენილი სულმოკლეობის მიზეზი გახდა. 1939 წელს კათოლიკეების მიერ გამართულ ფლორენციის უნიის იუბილემ ნათელყო, რომ მათთვის სრულიად გაუგებარია ნამდვილი მართლმადიდებლური ეკლესიური თვითშეგნების შინაარსი. შეიძლება ითქვას, რომ ის, რაც ფლორენციაში მოხდა, პაპმა ევგენი IV-მ უკეთ გაიგო. მან თავისი ეპისკოპოსების სასიხარულო ცნობას, რომ უნიას ხელი ყველა ბერძენმა მოაწერა, უპასუხა შეკითხვით: "მოაწერა თუ არა ხელი მარკოზ ეფესელმა?" წმინდა გადმოცემის მიხედვით, როდესაც უარყოფითი პასუხი მიიღო, თქვა: "ესე იგი ჩვენ არაფერისთვისაც არ მიგვიღწევია". მართლაც, ხელი ერთი ადამიანის გარდა ყველამ მოაწერა. მაგრამ ეს ერთადერთი, ვინც მართლმადიდებლური ეკლესიის რწმენა, გამოცდილება და წმინდა გადმოცემის შინაარსი გამოავლინა - წმინდა მარკოზ ეფესელი იყო. როდესაც ბერძნები ბიზანტიაში დაბრუნდნენ, მომხდარისადმი საკუთარი მართალი დამოკიდებულება მყისიერად გამოხატეს და უნია უარყვეს, ხოლო ფლორენციის კრებიდან 14 წლის შემდეგ, მაშინ, როდესაც იმპერია დაეცა, უნიის მნიშვნელობა საბოლოო უაზრობად გადაიქცა. იმპერია, რომლის გადასარჩენადაც ზოგიერთმა საკუთარი მართლმადიდებლური რწმენა გაწირა, უკვე აღარ არსებობდა.

ამრიგად, ეკლესიის განყოფას, ყველაფერ დანარჩენზე მეტად, ძალა და ნამდვილობა სწორედ ამ უნიალურმა მცდელობებმა შესძინა. ეკლესიის მთლიანობასთან დაკავშირებული სარწმუნოებრივი საკითხები ანგარებამ, სიყალბემ და არაეკლესიურმა მოტივებმა ჩაანაცვლა. ვფიქრობთ, ეკლესიამ მხოლოდ განუყოფლობა იცის; აღმოჩნდა, რომ მისთვის ყოველგვარი უნია მიუღებელია. უნია საბოლოო ჯამში განუყოფლობაში ურწმუნოებაა, იმ წმინდა მადლმოსილი ღვთაებრივი ცეცხლის უარყოფაა, რომელსაც ძალუძს ყოველგვარი ისტორიული რწმენა, წინააღმდეგობა, ჭრილობა და გაუგებრობა გააქარწყლოს და ერთიანობის ძალით გადალახოს. მართლმადიდებლობის ისტორიაში ბიზანტიური პერიოდი აღმოსავლეთისა და დასავლეთის განრიდებით დაიწყო. ეს პერიოდი სრული განყოფით დასრულდა - ამიერიდან მართლმადიდებლური აღმოსავლეთი რომაული დასავლეთისგან გაუვალი კედლით გაიმიჯნა. ჭეშმარიტად მართლმადიდებლური კი მხოლოდ "აღმოსავლეთი" დარჩა.