პროტოპრესვიტერი
ალექსანდრე შმემანი

 

მართლმადიდებლობის ისტორიული გზა

 

თავი მეოთხე. ქრისტიანობის გამარჯვება

 

3. ეკლესიურ ცხოვრებაში მიმდინარე ცვლილებები

 

არიანულ შფოთში საჩინო ხდება მსოფლიო ეკლესიის ახალი სირთულეები და მისი მდგომარეობის ორაზროვნება. წარმატებას მარცხი მოსდევს, დევნის შეწყვეტას ხშირად ძალაუფლებაზე დამოკიდებულება ენაცვლება. უნდა ვაღიაროთ, რომ თანამედროვე ქრისტიანულ კვლევებში კონსტანტინეს დროინდელი ისტორიული ეპოქის გადაფასების ტენდეცია გაჩნდა. უფრო მეტიც, არიან ისეთი ანალიტიკოსებიც, რომლებიც ქრისტიანობის ისტორიის მოცემულ მონაკვეთს უფრო უარყოფითად აფასებენ, ვიდრე დადებითად. როგორც ჩანს, თანამედროვე ადამიანი ადრეული ეკლესიის "ესქატოლოგიურობისადმი" უფრო მგრძნობიარე გახდა. ასევე სულ უფრო აქტუალური ხდება კითხვა: შეცდომა ხომ არ იყო, ამ საუკუნეებში ეკლესია ასე მჭიდროდ რომ დაუკავშირდა სახელმწიფოს, კულტურას, ელიტარულ საზოგადოებას; ამ კავშირმა ეკლესია ზედმეტად სახელმწიფოებრივი ხომ არ გახადა? როგორც წესი, ცხოვრების ტრაგიკულ მომენტებში ეკლესიის მთლიანობა საშიშროების წინაშე დგება, თავს იჩენს ერთიანობისა და ურთიერთპასუხისმგებლობის დაქვეითებული შეგრძნება. აქტუალური ხდება ეგრეთ წოდებულ წმინდა ინდივიდუალურ "სულიერებაში" წასვლის საკითხი.

მაგრამ ისტორიული მარცხის ტკივილი მხოლოდ ახშობს ჩვენი მეხსიერებისა და აზროვნების შესაძლებლობებს. გვიჭირს ამ ათწლეულებში ისეთი პროცესის დასაწყისი დავინახოთ, რომლის მნიშვნელობაც მის გარეგნულ, ერთი შეხედვით, შენიშნულ ფორმას უსასრულოდ აღემატება. სინამდვილეში კი ეს არის ის, რასაც შემდგომში ქრისტიანული სამყაროს დაბადება უნდა ეწოდოს. ამ სიტყვებში არც ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობის ფორმების დამკვიდრებას და არც საზოგადოების მიერ ქრისტიანული წეს-ჩვეულებების, სიმბოლოებისა და ყოფითი ტრადიციების შეთვისებას არ ვგულისხმობთ; მხედველობაში გვაქვს ადამიანის თვითშეგნებაში მიმდინარე ღრმა ცვლილებები, რომლებიც შეფარულად და მუდმივად თან სდევდა საზოგადოებას და მთელ ამ ცვლილებებს დასაწყისში თითქმის შეუმჩნეველი, მაგრამ თავისი შედეგებით უსასრულოდ შორს მიმავალი პერსპექტივები მოჰქონდა. ასეთია ადამიანის აზროვნების მაცხოვრის ხატთან შეხვედრა, რაც, შეიძლება ითქვას, პიროვნების სინდისისა და დაცემული ბუნების "აცრა" აღმოჩნდა. კონსტანტინეს შემდეგ ქრისტიანობა მართლაც ისეთ განგებულებად გადაიქცა, რომ ქვეყნიერებაზე რაც არ უნდა მოხდეს, ასე თუ ისე ყველაფერი უკვე ქრისტიანობასთან არის დაკავშირებული და მხოლოდ მასთან მიმართებით შეიძლება იქნეს განხილული და გადაწყვეტილი. ამაშია აღნიშნული ეპოქის უცვალებელი და განუმეორებელი თავისებურება.

მიუხედავად ამისა, მეოთხე საუკუნე გარკვეული თვალსაზრისით ნომინალურად მოქცეულების ეპოქის შთაბეჭდილებას ტოვებს, ანუ ახალმოქცეულები ქრისტიანებად კი იწოდებოდნენ, მაგრამ რეალურად მათი ცხოვრების წესი ქრისტიანულს არ შეესაბამებოდა. გარეგნულად საუკუნე აღვსილი იყო ქრისტიანული დავებით, ქალაქებში ბრწყინვალე ტაძრების მშენებლობა მიმდინარეობდა, ტაძრებში მსახურება სულ უფრო ლამაზ და პომპეზურ იერს იძენდა, შესამოსელზე ჩნდებოდა ოქროსა და ძვირფასი ქვების ელემენტები... მაგრამ ჩვენ უფრო მნიშვნელოვნად მიგვაჩნია და გვაინტერესებს, საზოგადოების ზნეობრივი განახლების პროცესზე, კანონებზე, ცხოვრების წესზე რა ზეგავლენას ახდენდა ქრისტიანობა. ცნობილია, რომ კონსტანტინემ კვირა დასვენების დღედ გამოაცხადა, ეკლესია და სასულიერო პირები გადასახადებისგან გაათავისუფლა, ეპისკოპოსებს მსაჯულის უფლებები უბოძა, მიიღო ოჯახის დაცვისთვის საჭირო ზომები. მაგრამ მის მიერ მიღებული "ქრისტიანული" კანონების ერთი ნაწილი თუ ეკლესიის მდგომარეობის გაძლიერებას უწყობდა ხელს, სხვა კანონები ჯერ კიდევ მესამე საუკუნეში დაწყებული რომის სამართლის "გაადამიანურებისკენ", ანუ სახელმწიფოს "ფილანთროპულად" განვითარებისკენ იყო მიმართული. ერთი სიტყვით, მიუხედავად გარკვეული ფორმალური ცვლილებებისა, საზოგადოებრივ აზროვნებაში არავითარი მნიშვნელოვანი გარდატეხის პროცესი არ ჩანდა. უფრო მეტიც, მეოთხე საუკუნეში გატარებულმა რეფორმებმა, მრავალი თვალსაზრისით, ადამიანი დამონებას შეუწყო ხელი და სახელმწიფოს მასზე უფრო ძლიერი წნეხის განხორციელების საშუალება მისცა...

მაშინდელი ეკლესიისთვის ქვეყნიერ ცხოვრებაზე ზეგავლენის მცნებას თანამედროვე თვალსაზრისისგან განსხვავებული შინაარსი ჰქონდა. იმდროინდელი ქრისტიანული მაქსიმალიზმის შესახებ დღეს იმის კვალობაზე შეგვიძლია ვიმსჯელოთ, რომ უკვე გაიარა საუკუნეებმა, რომელთა განმავლობაშიც ადამიანის თვითშეგნებაში სწორედ ეს გრძნობა, აბსოლუტური სრულყოფილების წყურვილთან შეზავებული, ცხოვრების ყველა სფეროში ძლიერდებოდა და თანმიმდევრულად მკვიდრდებოდა. ჩვენ სახელმწიფოში, კულტურასა და საზოგადოებაში არსებულ "პრობლემებზე" ვსაუბრობთ, მაგრამ არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ეს პრობლემები მხოლოდ მაშინ გამოიკვეთა, როდესაც აზროვნებაში ადამიანისა და ცხოვრების სრულყოფილი ხატი გაჩნდა, როდესაც "ბოროტებისა და სიკეთის" ახლებურად განხილვა გახდა შესაძლებელი. ჩვენ ხშირად ვივიწყებთ, რა ძალისხმევა და თავგანწირვა დასჭირდა ამ სრულყოფილების რეალურ ცხოვრებაში გადმოტანას და პიროვნებაში მასთან მიმსგავსების მოთხოვნის გაჩენას.

პირველი, რასაც ეკლესია შეეჯახა, არც სახელმწიფოებრივი და არც საზოგადოებრივი არასრულყოფილება არ ყოფილა; ეს იყო წარმართობა და თუ ვერ გავიაზრებთ ქრისტიანობისთვის წარმართობასთან ბრძოლის მნიშვნელობას, სწორად ვერც ეპოქის მიღწევას გავიგებთ. ჩვენ წარმართობა პრიმიტიული "კერპთაყვანისმცემლობა" გვგონია და მასზე ეკლესიის გამარჯვებას ჩვეულებრივ, ბუნებრივ მოვლენად მივიჩნევთ. მაგრამ "კერპთაყვანისმცემლობაშია" მიჩქმალული და მის "პრიმიტიულობას" სიცოცხლის უნარს მატებს ერთიანი მსოფლმხედველობა. ეს უკანასკნელი კი ღრმად არის გამჯდარი ადამიანურ რწმენაში და იდეების მთელი კომპლექსით არის შემოსილი. ასეთი მყარი ნიადაგის დამარცხება იოლ საქმეს სულაც არ წარმოადგენდა (ყველაფერი, რაც კერპთაყვანისმცემლობასთან არის დაკავშირებული, საბოლოოდ დღეს, ორი ათასი წლის შემდეგაც არ არის განადგურებული). პრიმიტიული მსოფლმხედველობის ყველაზე უფრო საერთო და მარტივ ფორმად ადამიანის ირაციონალური ძალებისადმი მორჩილება შეიძლება მივიჩნიოთ. ასეთი შეგრძნება წარმართული აზროვნებისკენ მიდრეკილ ადამიანს ბუნებაზე დაკვირვების პროცესში ეუფლება და იგი მიიჩნევს, რომ მისი "ბედ-იღბალი" მთლიანად ამ ძალებზეა დამოკიდებული. ადამიანი ფიქრობს, რომ მას ასე თუ ისე შეუძლია, ეს ძალები თავის მიმართ ლმობიერი გახადოს; მაგალითად: დანაშაული მსხვერპლის შეწირვით გამოისყიდოს; იგი მიიჩნევს, რომ "მაგიის" გამოყენებით ღმერთებზე, გარკვეული თვალსაზრისით, ზეგავლენაც შეიძლება მოახდინოს. მიუხედავად ამისა, ადამიანს არ შეუძლია გაერკვეს ამ ღვთაებათა შინაარსში, მის შემეცნებაში ადამიანი ვერ ვითარდება და ამიტომ მას, ვინც მათზეა დამოკიდებული, გაურკვევლობა არ აძლევს საშუალებას, შეიგრძნოს საკუთარი პიროვნული თავისუფლება. ასეთი ადამიანის მიმართება სამყაროსადმი შიშითა და საიდუმლო ძალებისადმი ფარული შურითაა დაბურული. ის ცდილობს "დაათილისმოს", "შეულოცოს", "მოაჯადოოს" ეს ძალები, მაგრამ ასეთი ხერხები მას არ აძლევს გააზრებისა და არსში ჩაწვდომის საშუალებას, მისთვის კერპი უფრო ახლობელი და კეთილი არ ხდება, გაურკვევლობით მოცული შიში და ძრწოლა მის მიმართ კვლავაც რჩება.

ამიტომ ქრისტიანობა წარმართულ იდეოლოგიაში ყოველთვის სამყაროსა და ღმერთის შესახებ უსინდისო ტყუილს, ადამიანის შემეცნებითი საწყისების გასამსალებისა და დათრგუნვის საშუალებას ხედავდა. ქრისტიანობის ჭიდილი წარმართობასთან იყო და არის ადამიანის სულის გადარჩენის საშუალება, მისი ჯოჯოხეთიდან გამოხსნისთვის გამიზნული ბრძოლა.

ის, რაც დღეს ეკლესიის "გაქვეყნიურებად" შეიძლება მოგვეჩვენოს, თავის ჭეშმარიტ შინარსს ამ ბრძოლის კონტექსტში იძენს. დევნის ეპოქაში ეკლესია "მცირე სამწყსოს" წარმოადგენდა, რომლის უბრალო, კანონთან მიახლოებული გაკიცხვაც კი საკმარისი იყო იმისთვის, რომ ეკლესიის წევრები სახელმწიფოსა და საზოგადოებისგან დევნილობაში ყოფილიყვნენ. ამ დროს ეკლესიას თავისი "აქტივობის" გამოვლენა მხოლოდ სიტყვითა და საკუთარი სისხლის გაღებით შეეძლო. ახლა კი მდგომარეობა საფუძვლიანად იყო შეცვლილი. იმპერატორის მიბაძვით ეკლესიას საზოგადოების ბევრმა წარმომადგენელმა მიმართა. უფრო მეტიც, იმპერატორის გაქრისტიანებამ იმპერიაში ეკლესიას უპირველესი მნიშვნელობა წარმართობის ოფიციალურად დაგმობამდე მიანიჭა. ეკლესიამ ის პრივილეგირებული მდგომარეობა დაიკავა, რომელიც კონსტანტინემდე წარმართულ რელიგიას ეჭირა.

ოფიციალური რელიგია სახელმწიფოსა და ხალხის კეთილდღეობას კულტის თაყვანისცემითა და მსხვერპლშეწირვით იცავდა, საზოგადოებრივი ყოფიერება კი აღიარებული ღვთაებების კანონების შესაბამისად მიემართებოდა. ზოგიერთი ფიქრობს, რომ ეკლესია მხოლოდ "ესქატოლოგიური" მოძღვრების - ამქვეყნიური ცხოვრების უარყოფის მქადაგებელია, ანუ ქრისტიანები მხოლოდ "არა ამის სოფლისაგანნი" არიან. ეს რომ ასე ყოფილიყო, ამ ახალი ფუნქციების მიღება მართლაც ეკლესიის "გაქვეყნიურებად" შეიძლებოდა მიგვეჩნია. მაგრამ წმინდა მოწამეთა რწმუნებულებამ დაამტკიცა, რომ ქრისტიანობა რწმენასა და ცხოვრებას ერთმანეთს არ აშორებს, ამ ორ გაგებას არ აცალკევებს. პირიქით, მაცხოვრის მიერ დაკანონებულ ცხოვრების წესს სრულ პიროვნებაში, ადამიანის მთელ არსებაში ამკვიდრებს. ქრისტიანული ქადაგების მთელი არსიც ის გახლავთ, რომ "მოახლოვდა" ღმერთის საუფეველი და იგი ყოველ ადამიანში, ამ მიწიერ სინამდვილეში ახალი ცხოვრების თესლად ახლავე უნდა იქცეს. ღვთის განგებულებასთან მიმართებით აბსოლუტურ ფასეულობად აღარ შეიძლება მოვიჩნიოთ არავითარი ძალა - არც სახელმწიფო, არც კულტურა, არც ოჯახი; ყველაფერი ერთ ჭეშმარიტ ღმერთს არის დაქვემდებარებული და მხოლოდ მის მორჩილებაში განიხილება. სწორედ ამიტომ იმპერატორს "ღმერთს" არ უწოდებდა ქრისტიანი და ამის გამო დაუნდობლად ნაწამები მოწამეების სისხლით ირწყვებოდა დედამიწა. ახლა კი დადგა დრო, როდესაც თავად ქვეყანამ მიიღო და აღიარა ჭეშმარიტი უფალი. იმპერატორმა მთელი სამეფო და იმპერია მის მფარველობას დაუქვემდებარა, ეკლესიისგან კი ის სანქციები მოითხოვა, რასაც უწინ ღმერთებისგან ითხოვდა. როგორ შეეძლო ეკლესიას ამ გამოწვევაზე უარი ეთქვა, მაშინ როცა თავად ათანასემ წარმოთქვა ასეთი სიტყვები: "ქმნილებისთვის ჯვარი მკურნალია და არა ზიანის მომტანი"?

ამრიგად, კერპთაყვანისმცემლობის დამარცხება მხოლოდ კერპების მოსპობასა და წარმართული რწმენის განადგურებას არ ნიშნავდა; ეს იყო იმ მუდმივი წყურვილის დაკმაყოფილებაც, რასაც ღვთის ძლიერი ხელის დახმარება და ადამიანის ცხოვრებაზე, მის ქმედებაზე, ყველაფერზე - დიდსა თუ მცირეზე გაცემული "სანქცია" ანუ კურთხევა ჰქვია. უფრო მეტიც, საჭირო იყო გასაგებად განმარტებულიყო ცხოვრების ჭეშმარიტი აზრი და თავად ცხოვრება ახალი ნათელით გაბრწყინებულიყო.

 

 

ცალკეულ შემთხვევებში ისტორიკოსები ფიქრობენ, რომ წარმართობასთან ბრძოლის პროცესში ქრისტიანობამ თავად შეიძინა მრავალი "წარმართული" ელემენტი. დაირღვა სახარებისეული "სულითა და ჭეშმარიტებით" ღვთის თაყვანისცემის ფორმა. მათი აზრით, ღვთისმოსაობის ტაძრული წესი, თაყვანისცემის პროცესის განვითარება და გართულება, წმიდანთა და წმინდა ნაწილების თაყვანისცემა მეოთხე საუკუნის რელიგიურ ცხოვრებაში "მატერიალურისადმი" სწრაფად განვითარებული ინტერესის შედეგია. ისინი წმინდა ადგილების, წმინდა საგნებისა და რელიკვიებისადმი თაყვანისცემაში ეკლესიაზე წარმართობის გავლენას ხედავენ და ფიქრობენ, რომ სწორედ ეს არის იმ კომპრომისის შედეგი, რომელმაც ქრისტიანობას "მასობრივი" წარმატება მოუტანა. მაგრამ ქრისტიანი ისტორიკოსისგან არ უნდა ველოდეთ ქრისტიანობის დაცვის მიზნით ამ ბრალდებების უარყოფას.

მართლაც, ქრისტიანობამ მრავალი წარმართული ფორმა მიიღო და ამ ფორმებს ახალი შინაარსი შესძინა. ეს არა მხოლოდ იმის გამო მოხდა, რომ ეს ფორმები სამარადჟამო რელიგიური თაყვანისცემის ფორმებია, არამედ იმის გამოც, რომ ქრისტიანობა მოწოდებულია, ამქვეყნად არსებული რელიგიური ცხოვრების ყველა ფორმა შეინარჩუნოს და მათ ახალი ჭეშმარიტი შინაარსი შესძინოს. წყლით ნათლობა, რელიგიური სერობა, ზეთისცხება - ყველა ეს ფუძემდებლური რელიგიური აქტი ეკლესიას არ გამოუგონია და არ შეუქმნია, ისინი უკვე მოქმედებდა ძველ რელიგიურ ყოფაში. რელიგიების ამ "ბუნებრივ" კავშირს ეკლესია არასოდეს უარყოფდა, ოღონდ პირველივე საუკუნეებიდან მათ იმის საპირისპირო შინაარსით აღავსებდა, რასაც რელიგიის ზოგიერთი თანამედროვე ისტორიკოსი გულისხმობს. ამ უკანასკნელთათვის მთავარი სიტყვები "გადმოღება" და "ზეგავლენაა", ხოლო ეკლესია ტერტულიანეს მსგავსად ყოველთვის ამტკიცებდა, რომ ადამიანის სული "თავისი ბუნებით - ქრისტიანია", ამიტომ "თავისთავადი" რელიგიაც კი, თვით წარმართობაც მხოლოდ რაღაც ჭეშმარიტისა და სასიკეთოს დამახინჯება და გაუკუღმართებაა. ნებისმიერი "ფორმის" მიღების შემთხვევაში, ეკლესია - საკუთარი არსის შემეცნების გზით - ღმერთს იმას უბრუნებდა, რაც მას თავისთავად ეკუთვნოდა. ეკლესია ნებისმიერ გამოყენებულ ფორმაში "დაცემულ ხატს" ხედავდა და მას თავის ჭეშმარიტ სახეს უბრუნებდა.

ამრიგად, საკითხი მხოლოდ ისე კი არ უნდა დაისვას, საიდან და რატომ იქნა გადმოღებული ესა თუ ის "ფორმა", არამედ - ამ ფორმებს რა შინაარსი შესძინა ეკლესიამ. ამ თვალსაზრისით მეტად საინტერესოა ტაძართმშენებლობა, რაც უკვე კონსტანტინეს დროს დიდი მრავალფეროვნებით გამოირჩეოდა და ინტენსიურად ვითარდებოდა. რა თქმა უნდა, დევნის პირობებში, იმ ელემენტარული მიზეზის გამო, რომ ამის შესაძლებლობა არ იყო, ეკლესიას ტაძრები არ გააჩნდა. ამასთან, პირველი ქრისტიანების რელიგიური თვითშეგნება კატეგორიულად ეწინააღმდეგებოდა ყველაფერ იმას, რაც, ერთი მხრივ, ტაძრისადმი იუდაისტურ დამოკიდებულებას განასახიერებდა, ხოლო, მეორე მხრივ, რაც ტაძარში წარმართული შინაარსით შეიძლებოდა ყოფილიყო აღქმული. წარმართობისთვის ტაძარი მათი ღმერთის წმინდა სამყოფელია. ამ შემთხვევაში "წმინდა" გულისხმობს ყოველგვარი უცოდინარობისგან განცალკევებულს, უვიცობის ანუ "პროფანულის" საპირისპიროს. ასეთი ტაძარი იმდენად არ აახლოებს, რამდენადაც აშორებს ადამიანს ღმერთთან. ამგვარ ტაძარში ადამიანის საკეთილდღეოდ შეიძლება მსხვერპლის მიტანა, ღმერთის წინაშე ვალის მოხდა, მაგრამ ტაძრის გარეთ ყველაფერი კვლავ გაუგებრობასა და უმეცრებში იძირება. ქრისტიანული მთავარი არსი კი იმაში მდგომარეობს, რომ უფალმა საკუთარ ტაძრად თვით ადამიანი აირჩია და იგი, "რომელმან შექმნა სოფელი და ყოველი, რაი არს მას შინა, ესე ცისა და ქუეყანისაი არს უფალი, არა ხელით ქმნულთა ტაძართა შინა დამკვიდრებულ არს" (საქმ. 17:24); და კიდევ: "არა უწყითა, რამეთუ ხორცნი ეგე თქუენნი ტაძარნი თქუენ შორის სულისა წმიდისანი არიან?" (1 კორ. 6:19). ეს უკვე ნიშნავდა, რომ ქრისტეს მოსვლით კურთხეულია ადამიანი და მისი ცხოვრება კვლავ უშუალოდ ღმერთთან არის დაკავშირებული, მასში აღდგენილია სიწმინდე და შესაბამისად უკვე დაძლეულია ზღვარი "სიწმინდესა" და "უმეცრებას" შორის. უწოდებდნენ რა საკუთარ თავს ქრისტეს სხეულს, ქრისტიანები ამ აზრს იერუსალიმის ტაძრის დანგრევისა და მის სამ დღეში აღდგენის შესახებ წარმოთქმულ ქრისტეს სიტყვებთან აკავშირებდნენ. უფალი ამ სიტყვებში "გულისხმობდა თავისი სხეულის ტაძარს" (იოან. 2:21). ახალ ტაძრად თავად ქრისტიანები წარმოგვიდგებიან და მათი ერთობა ეკლესიაა. "ხელთუქმნელ" ტაძრად ინათლებიან ადამიანები და სულიწმინდის მადლით, რომელიც მათში მკვიდრდება, ქმნიან საძმო ერთობას ანუ ცოცხალ ტაძარს. ყველა ის ადგილი წმინდაა, სადაც ისინი არიან, რადგან სწორედ ამ ერთობის სიწმინდე ტაძრად აქცევს მათი შეკრების ყველა ადგილს. დაბოლოს, ისინი მოწოდებულნი არიან, მთელი ქვეყანა წმინდა ტაძრად გადააქციონ...

დადგა ჟამი და თავად ქრისტიანები იწყებენ ტაძრების მშენებლობას, კონსტანტინეს დროიდან მოყოლებული კი ქრისტიანული ცხოვრების უმთავრესი ნიშანი სწორედ ტაძრების მშენებლობა გახდა. მაგრამ ნიშნავს კი ეს ქრისტიანულ თვითშემეცნებაში რაიმე მნიშვნელოვან გარდატეხას? ანდა ხომ არ არის ქრისტიანობის ტაძრული რელიგიის უკვე გაკვალული გზაზე დაბრუნება? პასუხი ისეთ ფაქტებშია დავანებული, რომლებიც ერთი შეხედვით მხოლოდ არქეოლოგიურ ინტერესს იწვევს. მეოთხე საუკუნეში აშენებული ქრისტიანული ტაძრები ძირითადად ბაზილიკის სახით წარმოგვიდგება. მაგრამ ბაზილიკა თავისი წარმომავლობით რელიგიურ ნაგებობას არ წარმოადგენს, ის უბრალო, მარტივი, დიდი შეკრებებისთვის განკუთვნილი შენობაა, რომელსაც სასამართლოსთვის, პოლიტიკური დებატებისა და ვაჭრობისთვის იყენებდნენ. ეს ნიშნავს, რომ ტაძრის მშენებლობისას ქრისტიანები შეგნებულად ამბობდნენ უარს როგორც იერუსალიმის ტაძრის (დაწვრილებით ბიბლიაშია აღწერილი) პროტოტიპზე, ისე წარმართული შენობის მსგავს ტაძარზე. ეს იმის გამო ხდებოდა, რომ ქრისტიანულმა თვალსაზრისმა ტაძარს აბსოლუტურად სხვა, ისეთი შინაარსი შესძინა, რომელიც ყოველგვარ ძველთან შეუსაბამო იყო. წარმართული ტაძარი მთლიანად შეესაბამება თავის რელიგიურ შინაარსს: ეს არის წარმართული ღმერთის სახლი და ამიტომ მის ცენტრში კერპი ან რაიმე ღმერთის გამოსახულებაა დგას; ქრისტიანული ნაგებობა მთლიანად ერთობის შეკრების ადგილია და მასში ეკლესიურობის შინაარსია გადმოცემული. მისი ცენტრალური ადგილი კი სწორედ ის არის, რაც ამ ერთობას ეკლესიად აქცევს და ქრისტიანებს მაცხოვრის ცოცხალ ტაძართან - მის სხეულთან აერთიანებს. ეს არის ევქარისტიისთვის განკუთვნილი სპეციალური მაგიდა. შესაბამისად, ტაძრების მშენებლობა ქრისტიანობაში არსობრივად არაფერს ცვლის, პირიქით, თვით ტაძარი იძენს ახალ, ქრისტიანულ შინაარსს.

მაგრამ კონსტანტინეს შემდეგ ქრისტიანული შეკრებები ნახევრად გასაიდუმლოებულ ხასიათს აღარ ატარებს და ტაძარიც, როგორც ქალაქის რელიგიური ცხოვრების ხილული ცენტრი, ყველას დასანახად შენდება. კონსტანტინოპოლის, თავისი ახალი სატახტო ქალაქის, შექმნით, რომელიც საზეიმოდ 331 წელს "გაიხსნა", კონსტანტინემ ქალაქმშენებლობის ახალ ტრადიციას დაუდო სათავე. ამ სიახლით მთელი შუა საუკუნეების მანძილზე ქრისტიანული ქალაქმშენებლობა იხელმძღვანელებს. ეს არის ქალაქი, რომლის მისტიკური ცენტრი ან გული - ტაძარია. ტაძარი ქალაქს თავისი გუმბათით აგვირგვინებს ან თავისი წმინდა საგრილობლით ფარავს. დაე, ეს იდეა წარმართული ტრადიციის ანარეკლი იყოს და ისტორიკოსები ნუ შეწყვეტენ დავას იმის შესახებ, თუ რა ძალით იყო შთაგონებული იმპერატორი, როდესაც ძველი ბიზანტიის გარდასახვა გადაწყვიტა: ეს იყო ქრისტიანული იმპერიის ცენტრის წარმოდგენა თუ "ფილოსოფიურ ქალაქზე" ძველი ოცნების აღსრულება. მთავარი ისაა, რომ მომავალი თაობებისთვის კონსტანტინოპოლი დარჩა ქრისტიანული იმპერიის შუაგულად და დედაქალაქად... ტაძარი ამ მომენტიდან გახდა ადამიანის რელიგიური ცხოვრების მთავარი დასაყრდენი. მასში განხორციელებული ეკლესიური შეკრებები რაოდენობრივად ნელ-ნელა სამოქალაქო თავყრილობებს გაუტოლდა. დამკვიდრდა სამოქალაქო ცხოვრებასთან ეკლესიის ახალი "ფიზიკური" კავშირი. მოწამემ, რომელიც ამ ქალაქში ეწამა, როგორც ადგილობრივმა წმინდანმა და ქალაქის სულიერმა "პატრონმა", მოწამეთა შორის თავისთავად გამორჩეული ადგილი დაიკავა. ტაძარში წარმოთქმული საყოველთაო ლოცვებში გამორჩეულად საგრძნობი გახდა ამ ადგილსა და ამ ადამიანებთან მიმართება; ლოცვებში თავისი ადგილი დაიკავა ადამიანების ყოველდღიურმა საზრუნავმა. ეს ლოცვები ახლებურად დაუკავშირდა და აკვნიდან სამარის კარამდე მთლიანად მოიცვა ადამიანის ცხოვრება... გარკვეული თვალსაზრისით, საეკლესიო ღვთისმსახურება ადამიანის ყოველდღიური ცხოვრების კურთხევა და მომავალი წარმატებული მოქმედებისთვის გაცემული სანქცია გახდა. ამავე დროს, ტაძარი ღვთისმსახურების, ქადაგებისა და ნახევრად წარმართული საზოგადოების ქრისტიანულად აღზრდის მთავარ ადგილად იქცა. ეკლესიამ უპასუხა ადამიანის ჩვეულებრივ მოთხოვნებს, შეითავსა ის ფუნქციები, აქამდე წარმართულ კულტს რომ მოეთხოვებოდა. ამ "ევოლუციის" შინაარსს ეკლესია სახარებასთან აკავშირებს და ცხოვრებისა და ქვეყნიერების შუაგულად თავად იესო ქრისტეს აქცევს. როგორც არ უნდა მოენდომებინათ, ქრისტიანობისთვის მოერგოთ და ტაძრში შეეტანათ ყველაფერი, რასაც წარმართული კულტისგან მოელოდნენ და რაც ნანახი ჰქონდათ, ეკლესიაში შესვლისას ისინი უკვე ჩვენი ცოდვებისთვის ჯვარცმულის, ჩვენი მაცხოვარის, ადამიანისადმი ჭეშმარიტი ღვთაებრივი სიყვარულისა და ადამიანის საბოლოო მიზნის - ცათა სასუფევლის შესახებ სამარადისო და უცვლელ ქადაგებას ისმენდნენ.

 

 

როგორც ერთმა ისტორიკოსმა ბრძანა, "დროის კურთხევაა" ამ ევოლუციური ეკლესიის ცხოვრება. თუ მის უმაღლეს აზრად და საბოლოო შინაარსად საეკლესიო საიდუმლო რჩება, მაშინ ამ საიდუმლოში ეკლესიის მთელი სისრულის ჭვრეტა და ცათა სასუფევლის, დროის მიღმიერი სიხარულის შეგრძნებაა დაუნჯებული; თუ ადამიანი ამქვეყნიური ყოფიდან ნათლობის ვიწრო ბილიკს საიდუმლოებებისკენ გაჰყავს, ღვთის მოყვარეთა შორის იესო ქრისტეს მუდმივი მკვიდრობა და საიდუმლოთა ნათელი ამქვეყნიურ ცხოვრებას უკვე აქ - დედამიწაზე გაასხივოსნებს. დროის კურთხევა, ბუნების კურთხევა, ცხოვრების კურთხევა, ურყევი რწმენა, რომ "ჯვარია კურნება", ყველაფრის იესო ქრისტეს მადლით კურთხევა - აი, ეს არის ის, რასაც ხანდახან ეკლესიის "გაქვეყნიურებად" მიიჩნევენ. მთავარია, ეს "გაქვეყნიურება" ხშირი დაცემით კი არა, მისი სულიერი აღტკინებითა და შთაგონებით ფასდებოდეს; ამ შეფასებებში ახლებურად წარმოგვიდგება ეკლესიის ის "კათოლიკე" - საყოველთაო და ყოვლისმომცველი თვითშემეცნება ოჯახისა, რომელიც ქვეყანაზე თვითგადარჩენისთვისაა დატოვებული...

სახელმწიფოებრივი წნეხი და ეპისკოპოსთა მონური მორჩილება. ეს კედელი საბოლოოდ ევსევი ნიკომიდიელმა კი არა, ათანასემ და ბასილიმ გაარღვიეს და განადიდეს ეკლესია. მათ მიერ წარდგენილ ჭეშმარიტებას ღებულობს და ემორჩილება სახელმწიფო. ბედნიერი შემთხვევითობა? რა თქმა უნდა, არა! ობიექტური ჭეშმარიტების პრინციპი პირველად დგება სახელმწიფოსა და საზოგადოებაზე, ყოველგვარ ძალაუფლებასა და ავტორიტეტზე მაღლა და ის მსოფლიოში არაფერზე არ არის დამოკიდებული. ამჟამად ჩვენ თითქმის ვერც კი ვაცნობიერებთ, რომ "ობიექტური ჭეშმარიტების" იდეა, რასაც დღეს მთელი თანამედროვე მსოფლიო აღიარებს, ადამიანის შემეცნებაში სწორედ მაშინ - დავებსა და სიტყვების გამო გაჩენილ კამათში დაიბადა. მაშინ დაიწყო ჩამოყალიბება თანამედროვე ადამიანის შემეცნებამ, მისი პიროვნული აზროვნების რწმენამ; თავისუფლების რწმენამ, უშიშარმა შეხვედრამ ისეთ სინამდვილესთან, როგორიც თავად რეალობაა, რადგან არსებობს რაღაც, რაც ადამიანმა აღმოაჩინა და რაც ყველაფერზე მეტია: ეს არის ჭეშმარიტება.

ამქვეყნიურთან შეგუება, მისი კულტურის, ცხოვრების ფორმების, ენისა და აზროვნების მიღება. ბასილი დიდი და მისი მეგობარი გრიგოლ ღვთისმეტყველი მთელი ცხოვრების მანძილზე მადლიერების გრძნობით მოიხსენიებენ იმ "ოქროს" წლებს, ათენის წარმართულ უნივერსიტეტში (იულიანე განდგომილთან ერთად!) რომ გაატარეს. ბასილიმ მცირე ტრაქტატიც კი დაწერა იმის შესახებ, რომ მოზარდთათვის წარმართული ლიტერატურის შესწავლა სასარგებლოა. გრიგოლ ღვთისმეტყველმა წმინდა სამების საიდუმლოს კლასიკური ლექსის ფორმით უმღერა. ყველა იმდროინდელი შერიგება ჯვრის ნიშნით განხორციელდა. აბსოლუტური სრულყოფილების განცდა ამქვეყნიურ სინამდვილეში სწორედ ჯვარს შემოაქვს. ამიტომაც მოჰყვა ყველაფერ ამას განკითხვისა და გაორების პროცესი. ყველაფერს კურთხევის ძალა მოეფინა, მაგრამ ამავდროულად მომავლის სასუფევლის გაგებამ ყველაფერს ახლებური სიფხიზლე შესძინა; ამქვეყნიურობამ სასრული სახე მიიღო, ქრისტიანისთვის ის გზად, ბრძოლად და ბრძოლის მატებად განცხადდა...

არაფერი განმარტავს ისე სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთობაში დაზავების პროცესის დაწყებას, როგორც მეოთხე საუკუნეში ბერმონაზვნობის წარმოქმნა. ეკლესიის ისტორიაში, თავისი შინაარსით, ეს ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი მოვლენაა.

როგორც წესი, ბერმონაზვნური ცხოვრების დასაწყისს ღირსი ანტონი დიდის სახელს უკავშირებენ. ამ ბუმბერაზი ღვთისმოსავი პიროვნების ცხოვრება წმინდა ათანასე ალექსანდრიელმა აღწერა. ეს ძეგლი სამუდამოდ დარჩა ეკლესიის წიაღში ბერმონაზვნობის არსებობისა და განვითარების გამსაზღვრელ ფაქტორად და სამონაზვნო ცხოვრების შეფასების კრიტერიუმად.

გარეგნულად ანტონი დიდის ცხოვრება საკმაოდ მარტივი სქემითაა შემოფარგლული. ის დაიბადა დაახლოებით 250 წელს ეგვიპტეში, კოპტი ქრისტიანების ოჯახში. სრულიად ახალგაზრდამ ეკლესიაში წმინდა წერილის კითხვის დროს ყურადღება მიაქცია სიტყვებს: "თუ გინდა, სრულქმნილი იყო, წადი, გაყიდე, რაც გაბადია, მიეცი გლახაკთ, და გექნება საუნჯე ცაში; მერე მოდი და გამომყევი მე" (მათ. 19:21). ამ ფრაზამ ანტონის გულსა და აზროვნებაში უმნიშვნელოვანესი ადგილი დაიკავა. მართლაც, მან ყოველგვარ ამქვეყნიურ სიკეთეზე უარი თქვა, ყველაფერი, რაც ებადა, გლახაკებს დაურიგა და ასკეტურ ცხოვრებას თავის სოფელშივე ეზიარა, შემდეგ მალევე გადაიხვეწა უდაბნოში. აქ მან სრულ მარტოობაში თორმეტი წელი დაჰყო. ანტონი დიდის ცხოვრების ამ მონაკვეთს წმინდა ათანასე მაცდუნებელ ძალებთან განუწყვეტელ, სრულიად რეალურ ბრძოლად წარმოგვიდგენს.

ცხოვრების მეორე პერიოდში წმინდა ანტონს უამრავი მიმდევარი გამოუჩნდა. ბოლოს იძულებული გახდა, დაყუდება შეეწყვიტა და ქვეყნიერების ყოველი მხრიდან მასთან განუწყვეტლივ მომავალი მორწმუნეებისთვის გამოცდილება გაეზიარებინა, მათ ახალ ცხოვრებას ჩასდგომოდა სათავეში. ანტონი დიდის სწავლების პრინციპები ათანასე ალექსანდრიელს გადმოცემული აქვს ქადაგება-სიტყვებში, რომლებითაც წმინდა ანტონი ბერებს მიმართავდა. "იმ დროს, - წერს წმინდა ათანასე, - მონასტრები მთებსა და უდაბნოებში შენდებოდა და იქ როგორც ბერები, ისე ამქვეყნიური ყოფით უკმაყოფილო ჩვეულებრივი ადამიანები სახლდებოდნენ. ანტონი დიდის გვერდით ცხოვრების პროცესში ამ ხალხის სახელები ცათა სასუფეველში მკვიდრდებოდა".

მონაზვნობა თავის საბოლოო და ნამდვილ "ფორმას" მოგვიანებით, კვლავაც ეგვიპტეში დაბადებული ღირსი პახუმი დიდის მოღვაწეობის დროს იძენს. პირველი საერთო საცხოვრებელი სწორედ მან შექმნა, მასვე გამოეცხადა ბერის სამოსლით ღვთის ანგელოზი და სამონასტრო ცხოვრების წესდება - "ტიპიკონი" გადასცა. წმინდა პახუმის ხელმძღვანელობით ბერმონაზონთა 7000-კაციანი დასახლება დაარსდა, რომელსაც ზოგჯერ სახელმწიფოსაც კი უწოდებენ.

357-358 წლებში ღირსი პახუმი ბასილი დიდმა მოინახულა. სამშობლოში, მცირე აზიაში, დაბრუნების შემდეგ თავის ძმასთან გრიგოლ ნოსელთან და მეგობართან გრიგოლ ღვთისმეტყველთან ერთად წმინდა ბასილიმ მონაზონთა საცხოვრებელი დააარსა. უფრო ადრე ანტონი დიდის მოწაფემ ილარიონმა მონაზვნობა სირიასა და პალესტინაში გაავრცელა; ამავე წლებში იწყება სამონაზვნო ცხოვრება დასავლეთშიც.

ბერმონაზვნური ცხოვრების წესი ადამიანებს უდაბნოებისა და ტაძრებისკენ მოუხმობდა. ამის გარდა მან სხვა, ახალი ფუნქციაც შეიძინა. მეუდაბნოეთა თავდადებული ცხოვრების ამსახველი ლიტერატურა: "ანტონის ცხოვრება", "პავლე თებაიდელის ცხოვრება", "ლავსაიკონი", "მონაზვნობის ისტორია" და სხვა, - საუკუნეების მანძილზე ბიზანტიელთა საყვარელი საკითხავი გახდა. ღვთისმსახურების მონაზვნურმა თავისებურებებმა ქალაქების ტაძრებშიც შეაღწია. მონასტრები ქალაქებშიც გაჩნდა. მეექვსე საუკუნის შუა წლებში მხოლოდ კონსტანტინოპოლში მათი რიცხვი 76-ს აღწევს; საეკლესიო ცხოვრებაში მონაზვნები სულ უფრო ქმედით და მნიშვნელოვან ადგილს იკავებენ. მონაზვნობამ ნელ-ნელა უმაღლესი საეკლესიო მსახურების იერარქიულ სისტემაში თავისი ადგილი დაიმკვიდრა. გვიანდელ ბიზანტიაში ეპისკოპოსებად მხოლოდ მონაზვნებს აკურთხებდნენ.

რას ნიშნავს მონაზვნობის ეს გამალებული აღმასვლა? რა იყო მიზეზი ამ წარმატებისა? გარეგნული ანალოგიებით გატაცებული ბევრი ისტორიკოსი ცდილობდა, საწყისები არაქრისტიანულ წყაროებში მოეძია, დაენახა ახალი "მეტამორფოზა" ანუ ადრეული "თეთრი" ქრისტიანობა წარმოეჩინა შუა საუკუნეების "შავი" ქრისტიანობის საწყისად. ადრეული ქრისტიანობის ანალოგია აქ მხოლოდ მონაზვნების მიერ მთელი გულისყურით შემუშავებული ასკეტური ცხოვრების პრაქტიკაში უნდა ვეძიოთ, მაგრამ მათ ცალკეულ ფორმებს შეიძლება არაქრისტიანულ სწავლებებშიც წავაწყდეთ. ამასთან, არ შეიძლება ითქვას, რომ აზრებთან, ზრახვებთან, გულისთქმებთან ბრძოლა, განცალკევება, "გონების კონცენტრირება", უკვდავებაზე ფიქრი და სხვა ამგვარი ქრისტიანობაში უეჭველად ასკეტური ცხოვრების სხვადასხვა ტალღით გარედან არის შემოტანილი...

ამავე დროს, თუ მონაზვნური ცხოვრების საწყისები ამქვეყნიურობაზე უარის თქმაშია, ეს ვერ იქნება იმის მიზეზი, განვაცხადოთ, რომ, მაგალითად, განდეგილობა უშუალოდ ქრისტიანულ აზროვნებაში წარმოიქმნა. თუმცა თუ მონაზვნობის განვითარების პროცესში ზოგიერთი რამ სხვა ასკეტური ტრადიციებიდან, თუნდაც აბსოლუტურად მიუღებელი მიმდინარეობებიდან, შემოიჭრა, ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ამ უდიდესი მნიშვნელობის მოძრაობის გაჩენის მიზეზი რომელიმე ნასესხებ ფორმაში ან ფორმის ავკარგიანობაში უნდა ვეძებოთ. ეს ისევე აშკარაა, როგორც ის, რომ ქრისტიანული ღვთისმეტყველების გაჩენის მიზეზი არ ყოფილა ბერძნული ფილოსოფია, თუმცა ქრისტიანობის შინაარსის გახსნისთვის ბერძნული ენა გამოიყენეს.

უკანასკნელ ათწლეულებში, უძველესი ბერმონაზვნური ძეგლების რუდუნებით შესწავლის შედეგად, ერთმნიშვნელოვნად გაირკვა, რომ მონაზვნობა სხვა არაფერია, თუ არა ახალ პირობებში ქრისტიანული საწყისების იმ ჭეშმარიტი შინაარსის გახსნა, რომლითაც ადრეული ეკლესიური ცხოვრება იყო განმსჭვალული. განდგომა ამა ქვეყნისგან ქრისტიანობის უმთავრესი პირობაა: "თუ ვინმე მოდის ჩემთან და არ მოიძულებს თავის დედ-მამას, თავის ცოლ-შვილს, თავის და-ძმას და თავის თავსაც, ვერ იქნება ჩემი მოწაფე" (ლუკ. 14:26). მაგრამ განდგომისა და განდეგილობის თვითმიზანი არც განკითხვა და არც სიძულვილია ამა სოფლისა. საქმე ისაა, რომ მაცხოვარმა ადამიანებს მომავლის სასუფეველი დაანახვა და მის ნათელში გამოჩნდა წარმავალი ხატი ამის სოფლისა (1 კორ. 7:31). ახლა ყოველივე მომავლის სასუფევლისკენაა მიმართული და ყველაფერი მასთან შედარებით იზომება. ამავე დროს, ბატონობს ბოროტება "ამას სოფელსა": სასუფევლისკენ მიმავალ გზაზე ის ხელის შემშლელ ძალას წარმოადგენს, გვიმზადებს ათასგვარ საცდურს, გვიქმნის ილუზიებს. ამა სოფლის მიზეზით ქრისტიანის გზა ბრძოლის ვიწრო გზად იქცევა. სახარება კი სწორედ ბოროტების ძალის, მასთან ბრძოლისა და ცათა სასუფევლის გამო ამა სოფლისგან განდგომის შესახებ გვესაუბრება.

თუ ადამიანი ქრისტიანი იყო, ქრისტიანობის დევნის ეპოქაში ის თავისთავად საზოგადოებიდან განდევნილი ხდებოდა. "საკმარისია, წარმართულ სინამდვილეში მცირე ქრისტიანული ჯგუფის მდგომარეობა წარმოვიდგინოთ, - წერს მონაზვნური ცხოვრების ისტორიკოსი, - და საზოგადოებრივი ცხოვრებიდან, თეატრიდან, ცირკიდან, ყოველგვარი ზეიმიდან, დღესასწაულიდან სრულად იზოლირებულ ხალხს დავინახავთ, ხოლო ის შეზღუდული სივრცე, რომელშიც მათი ყოფიერება მიედინებოდა, დაგვარწმუნებს, რომ ადრექრისტიანული ცხოვრება გარე სამყაროსგან ბუნებრივად განცალკევებული, "მონაზვნური" იყო... ამავე დროს, რაც უფო მეტად უახლოვდებოდა და იჭრებოდა ამქვეყნიური ცხოვრების წესი ეკლესიის წიაღში, - გავიხსენოთ თუნდაც მეორე საუკუნის ბოლო წლები - დრო, როდესაც მორწმუნეების მიერ ქრისტიანული მორალის ნორმები ირღვეოდა, - ეკლესია შინაგანად ძლიერდებოდა და მასში უფრო ფასეული ხდებოდა ყოველი ადამიანი, რომელსაც შეეძლო წარმოედგინა სახარებისეული ცხოვრების ხატი. ამასთან დაკავშირებით უნდა ითქვას, რომ ეკლესიის ისტორიაში უკვე მესამე საუკუნეში ასკეტური ცხოვრების წესის ამსახველი მრავალი მაგალითი მოიპოვება, ხოლო მეოთხე საუკუნეში სამონაზვნო ცხოვრების ყველა ელემენტი საბოლოოდ ყალიბდება. თუ ყურს მივუგდებთ წმინდა ათანასე დიდის სიტყვებს, რომელიც ბრძანებს, რომ "ანტონ მეგვიპტელამდე დიდი უდაბნო არც ერთ ბერს არ ენახა", ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ თვითონ ანტონისთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა იქონია მეზობელ სოფელში მცხოვრები ადამიანის ღვაწლმა, რომელიც "დღენიადაგ განცალკევებით ცხოვრებაში იწაფებოდა". როგორც მონაზვნური ცხოვრების ერთი თანამედროვე ისტორიკოსი წერს: "ქრისტიანული ცხოვრების ზებუნებრივი არსი ყოველთვის საჭიროებდა თავისი მაქსიმალიზმის ისეთ გამოვლინებას, რომ ნათლად გამჟღავნებულიყო ყველა ამქვეყნიური რეალობიდან მორწმუნის დამოუკიდებლობა. მოწამებრიობა იყო ის პირველი ფორმა, რომელიც ეკლესიის გარეთ არსებული პირობებიდან აღმოცენდა. ეს იყო პასუხი წამოჭრილ და თავსმოხვეულ პრობლემებზე. როდესაც პირობები შეიცვალა და სახელმწიფო კი აღარ ებრძოდა ქრისტიანობას, არამედ მოკავშირეობას სთავაზობდა, ძალიან მალე გაირკვა, რომ ეს შეთავაზება თავის არსში ქრისტიანული სულიერებისთვის მეტად დიდი საშიშროების მატარებელი იყო. სწორედ აქ გამოავლინა თავისი დამოუკიდებლობა ბერმონაზვნობამ და ამ ახალ პირობებში იგი გადაიქცა ძალად, რომლის შეუვალობაშიც ჭეშმარიტი ქრისტიანული ბუნება აისახა... პირველ საუკუნეებში ბერმონაზვნობას ეკლესიურ ცხოვრებაში მნიშვნელოვანი სიახლე არ შეუტანია; მან ახალ პირობებში, ახალი ფორმით მხოლოდ ის გამოავლინა, რასაც შეიძლება ქრისტიანობის "ესქატოლოგიური" ბუნება ვუწოდოთ: ბერმონაზვნობის მიერ ახალი ფორმით წარმოდგენილ ამ მონაპოვარს კარგად გრძნობდნენ პირველი ქრისტიანები და თავის დროზე იგი მოწამეობად აღიქმებოდა. დასაწყისში ქალწულობის იდეალი და ამქვეყნიურ სიკეთეებზე ნებაყოფლობით უარის თქმა მოწამეობის პარალელურად ხდებოდა. როდესაც ამ უკანასკნელის მასობრიობა დაასრულა, ყველაფერმა, რასაც მოწამეობა მოიცავდა და გამოხატავდა, ბერმონაზვნობაში გადაინაცვლა..."

მაგრამ აქვე ჩნდება კითხვა: ადრეული ეკლესიის არსი, წყარო და გამოვლინება განა ერთობა, კრებითობა, ღვთის განდიდება, ერთი პურითა და ერთი ბარძიმით ზიარება არ არის? განცალკევების სამონაზვნო იდეალი, როგორც ხსნის საშუალება, ხომ არ უპირისპირდება ადრეული ეკლესიის გამოცდილებას? უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ბერმონაზვნური განცალკევება მეოთხე საუკუნეში განვითარებული მსუბუქი "საკრამენტულობის" საწინააღმდეგო რეაქციაც იყო. ამ პერიოდში საეკლესიო შეკრებები სულ უფრო მეტად ემსგავსებოდა მოქალაქეების უბრალო თავყრილობებს, ყოველდღიურობისგან განსხვავება სულ უფრო ნაკლებად შეიგრძნობოდა. ეკლესიის როგორც "მომავლის საიდუმლოს" შინაარსი სუსტდებოდა და იკარგებოდა. ბერმონაზვნობამ ყველას შეახსენა, რომ თუ საიდუმლოში გადმოსული მადლი წყაროა მომავალი ცხოვრებისა, მისი მიღება მხოლოდ ადამიანის მიერ გაღებული ნებაყოფლობითი ღვაწლით არის შესაძლებელი. ეს ღვაწლი მაცხოვრის მიერ გაღებული მსხვერპლით სულაც არ მცირდება, არ კნინდება ადამიანის თავისუფლება და მის მიერ გაწეული ძალისხმევა... ამასთან, განდგომაში მყოფი მონაზვნები საუფლო დღეებს ერთად ატარებდნენ და ევქარისტიულ საიდუმლოს ერთად აღასრულებდნენ. ამავე დროს, საკუთარი ღვაწლით ყველასთვის გასაგებს ხდიდნენ იმ პასუხისმგებლობის შინაარსს, რომელიც საიდუმლოებებში მონაწილე ქრისტიანს უნდა ჰქონოდა.

ბრძოლა ეშმაკთან, რომელსაც სახარება უწოდებს "მთავარს ამის სოფლისა", საკუთარ პიროვნებაში იესო ქრისტეს ხატის - ახალი ადამიანის აღზრდა, "განღმრთობა", ანუ ღმერთთან ურთიერთობა, "სიტკბოებითა და სულითა წმიდითა" ცხოვრება, ღმერთის ნათელის, ისეთი ცათა სასუფევლის ჭვრეტა, როგორიც დაგვიხატა თავის ეპისტოლეებში პავლე მოციქულმა - აი იდეალი და დიდი გამოცდილება, რომელიც დაფიქსირებულია უსაზღვრო სამონაზვნო მწერლობაში. ეს გამოცდილება, როგორც "სულიერი ცხოვრების სიტყვაკაზმულობა", საუკუნეების მანძილზე წვრილადაა შესწავლილი. ადამიანში მოძიებულ იმ სიღრმეებთან, ადამიანის შესახებ იმ ცოდნასთან შედარებით, რაც ამ გამოცდილებასთანაა დაკავშირებული, ძალიან უბრალოდ და უმნიშვნელოდ გამოიყურება ნებისმიერი სხვა მეცნიერული ფსიქოლოგია. უნდა ითქვას, რომ ბერმონაზვნობა დღემდე წარმოგვიდგება ქრისტიანობის ღვაწლმოსილ, რეალურ, ათასობით ცოცხალი მაგალითით შემკულ უდიდეს გამარჯვებად კაცობრიობის ისტორიაში... საუკუნეების მანძილზე ქრისტიანობას მუდმივად დასცქეროდნენ ღირსი სახეები ბერმონაზვნებისა. მათ მზერაში ყოველთვის გამოსჭვივის მარხულობაში მოქანცულობა, სიფხიზლე და დაუცხრომლობა, ცრემლით გაჯერებული სინანული, "მსჯელი, გონივრული ხილვებით" გასხივოსნებულობა; მათი სხეული სულიერებითაა შემკული. ქრისტიანთა უამრავმა თაობამ საკუთარი თვალით იხილა უდავო მტკიცებულებები ახალი ცისა და მიწისა, რომლის სევდიან მონატრებასაც სულით ატარებს სახარებას ზიარებული ყოველ ადამიანი...

 

 

საუკუნის ბოლოს გარკვეული დასკვნების გამოტანა ხდება შესაძლებელი. იმპერატორ თეოდოსუს ფლავიუს დიდის მიერ ტახტის დაკავებით (379-395), შეიძლება ითქვას, დასრულდა სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის ახალი ურთიერთობების ჩამოყალიბების პროცესი. 380 წლის ედიქტით, ქრისტიანობა აუცილებელ სახელმწიფოებრივ სარწმუნოებად გამოცხადდა. ამ დროისთვის მილანის ედიქტით აღიარებულმა თავისუფლებამ თავისი მოქმედების შესაძლებლობა ამოწურა, რადგან ანტიკური სახელმწიფოებრიობის თეოკრატიული ბუნების გამო მისი ხანმოკლეობა თავიდანვე განსაზღვრული იყო. ამავე დროს, კონსტანტინეს მოქცევით სახელმწიფოში უფრო გაძლიერდა საზოგადოების თეოკრატიული თვითშეგნება. ფაქტობრივად, წარმართობის დევნა უკვე კონსტანტინეს დროს დაიწყო, შემდეგ ეს პროცესი მისმა ვაჟებმა უფრო გააძლიერეს: 341 წელს კანონით აიკრძალა ყოველგვარი "უგუნური მსხვერპლშეწირვა", 353 წელს დაიგმო ყველა სახის კერპი და გამოიცა წარმართული ტაძრების დახურვასთან დაკავშირებული კანონები. თუმცაღა ეს კანონები პრაქტიკულად არ მოქმედებდა, რადგან ქვეყანაში კერპთაყვანისმცემლობა ჯერ კიდევ სერიოზულ ძალას წარმოადგენდა. სწორედ ამით აიხსნება იულიანე განდგომილის წარმართობის აღდგენისკენ მიმართული მცდელობები. სკოლა, მეცნიერება, კულტურა, იდეოლოგია ჯერ კიდევ დიდხანს საზრდოობდა წარმართული ფასეულობებით. ყოველივე ამის მიუხედავად, იმპერატორ კონსტანტინეს მოქცევით კერპთაყვანისმცემლობას მაინც დაედო ზღვარი და რაც უფრო მეტად უახლოვდებოდნენ ახალი იმპერატორები ეკლესიას, მით უფრო ნათლად იკვეთებოდა ამ ზღვრის სიმტკიცე. გამოიკვეთა ტენდენცია, როდესაც სახელმწიფოსგან წარმართობასთან ბრძოლას თავად ეკლესია ითხოვდა. დავიწყებულ იქნა ქრისტიანობის დევნის დროს ტერტულიანეს მოწოდება მდევნელთა მიმართ: "საერთო წესი და ბუნებრივი კანონი მოითხოვს, ყოველი ადამიანი იმ ღმერთს სცემდეს თაყვანს, რომელიც მას სწამს. ერთი რელიგიისთვის სრულიად შეუფერებელია რომელიმე სხვა რელიგიის მიმართ ძალადობა". ქრისტიანი მწერალი ფირმიკუს მატერნუსი, რომელიც თავის ნაწარმოებს "წარმართული რელიგიების ცდომილებათა შესახებ" კონსტანტინეს შვილებისთვის წერდა, ძალადობისკენ მათ თვითონვე მოუწოდებდა. "უშველეთ რამე ამ საცოდავებს, უმჯობესია მათი ნების საწინააღმდეგოდ გადაარჩინოთ, ვიდრე თავი საბოლოოდ გაინადგურონ...", - წერდა იგი. მწვალებლობით გამობრძმედილ და ევანგელური იდეალებით გაბრწყინებულ ქრისტიანულ რელიგიურ თავისუფლებას ქრისტიანული თეოკრატიის საფარველი დაეფინა და ამის გამო დიდხანს ადამიანები არა მხოლოდ მადლით, არამედ კანონის ძალითაც იქნენ იესო ქრისტეს ეკლესიაში მოყვანილნი. თეოდოსუს დიდის შემდეგ ეკლესია უკვე თავისუფალ მორწმუნეთა კავშირი კი არა, მოვალეობით მორწმუნეთა კავშირად გადაიქცა. სახელმწიფოს მხრიდან ერთმნიშვნელოვანი მხარდაჭერა ეკლესიას არნახულ ძალას ანიჭებდა და ამ რთული გზაჯვარედინიდან მართლაც ბევრი ადამიანი გადმოვიდა ახალ ცხოვრებაში, რწმენაში, ეკლესიაში. მაგრამ, ამავე დროს, მომავალში სწორედ ეს გახდა ეკლესიაში მომხდარი განხეთქილების საფუძველი.

კონსტანტინოპოლის მეორე მსოფლიო კრებით (381 წ.) სრულდება დიდი საღვთისმეტყველო დავების პირველი თავი. მართლმადიდებლობა ნიკეის პირველ მსოფლიო კრებაზე მიღწეულ გამარჯვებას ზეიმობს. მაგრამ თავად კონსტანტინოპოლის კრების მსვლელობაში არ იგრძნობა ისეთი სულიერი დღესასწაული, როგორითაც თავის დროზე ნიკეაში იკრიბებოდნენ ეპისკოპოსები. მათ ახლა მრავალწლიანი განხეთქილების შედეგად გაჩენილი ჭრილობების მოშუშება უხდებათ. შეიგრძნობოდა არიანული შფოთის დანატოვარი სიმძიმე. გარდაუვალი კომპრომისებისა და მსხვერპლის გაღების ხარჯზე უნდა გადაწყვეტილიყო მრავალი პიროვნული სადავო საკითხი. ასე მაგალითად, უმაღლეს საეკლესიო "პოლიტიკაში" გამოუცდელი, გულუბრყვილო გრიგოლ ღვთისმეტყველი, რომელიც არიანული მოძრაობის ცენტრში თავგამოდებით იცავდა ნიკეურ ჭეშმარიტებას, აქ, კონსტანტინოპოლში, ზედმეტი აღმოჩნდა და მას კრების დატოვება მოუხდა. ამ დღით მიყენებული ტკივილი მას ცხოვრების ბოლომდე გაჰყვება. ეკლესიას უჭირს "გარდაქმნა" და საკუთარ ახალ ოფიციალურ მდგომარეობასთან შეგუება. ყველას არ ჰყოფნის სიბრძნე, დამყოლობა და მოთმინება. დოგმატური ერთიანობის მიღწევის პროცესში შეიგრძნობა ახალი კონსტანტინოპოლის ეკლესიისადმი ძველი - ანტიოქიისა და ალექსანდრიის კათედრების ეჭვიანობა. კონსტანტინოპოლის ეკლესიის გაძლიერებას შორიდან სულ უფრო მეტ უხერხულობას უქმნის მოციქულ პეტრეს რომის კათედრა. ბიზანტიური მართლმადიდებლობის გაზაფხული იწურება. იწყება გრძელი, თაკარა სიცხით დამძიმებული დღეები...

ამ თავის დასასრულს კიდევ ერთი უმნიშვნელოვანესი პიროვნება უნდა დავასახელოთ, - ეს არის იოანე ოქროპირი. მის ცხოვრებასა და ნაწერებში ყველაზე უკეთ მოჩანს და შეიგრძნობა საეკლესიო ცხოვრების ის ნამდვილი გარემოებები, რომლებითაც შესაძლებელია, დაწყებული პროცესების სიღრმე და სიძნელეები გაიზომოს. ანტიოქიელი პრესვიტერი, თავისი მქადაგებლური ნიჭით გამორჩეული მართლმადიდებელი იოანე, 398 წელს კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსის ხარისხში იქნა აყვანილი. მის ბრწყინვალე ქადაგებებში ცენტრალური ადგილი მრევლის ქრისტიანულ ცხოვრებას უჭირავს. მის წინაშეა ხალხი, რომელმაც ქრისტიანობა მიიღო, მაგრამ რამდენადაც ახლოსაა ეს ხალხი წარმართობასთან, იმდენად ღრმად არის მათში ფესვგადგმული ქრისტიანისთვის შეუფერებელი ცოდვიანობა. ტაძარი ხალხითაა სავსე, მაგრამ მის მიღმა ისევ ისეთი აღვირახსნილი ცხოვრება, შური და უსამართლობა მძვინვარებს. იოანე ოქროპირი ყველაფერ ამას აღიხილავს, იესო ქრისტეს სწავლების ცეცხლში ატარებს, კეთილსა და ბოროტს უკომპრომისოდ აშორიშორებს. იოანე ოქროპირი არა მხოლოდ ქადაგებს, არამედ მოწყალე ქრისტიანულ ბუნებას საკუთარი მაგალითით წარმოაჩენს. ის აშენებს სახლებსა და ღატაკთა თავშესაფრებს, ამხელს მდიდრებს, დაუნდობლად კიცხავს ფუფუნებას. მისი სოციალური პათოსი უშუალოდ სახარების შინაარსიდან გამომდინარეობს. ყოველგვარი ბოროტება, - ბრძანებს იოანე ოქროპირი, - "ამ ცივი: "ჩემი" და "შენი"-დან გამომდინარეობს"... ყველა ადამიანი თანაბარია, ყველას ერთნაირი მოთხოვნილება და ერთნაირი უფლებები აქვს: "დააყენეთ თქვენი მონების ადგილას ღმერთი, თქვენ მათ ანდერძით უბრუნებთ თავისუფლებას... მაგრამ ეს არ არის საკმარისი; გაჭირვებიდან და უქონლობიდან გაათავისუფლეთ ქრისტე, ანუ ყოველი ადამიანი"... ოჯახი, საზოგადოება, თავად რელიგიის გაგება - ყველაფერი ქრისტეთი უნდა იყოს გასხივოსნებული. მთელ თავის ცხოვრებას ამ განახლებას უძღვნის წმინდა იოანე ოქროპირი. ის არ ერიდება თვით იმპერატორის უახლოესი ადამიანების ზნედაცემულობის მხილებას და შედეგიც არ აყოვნებს - ასეთი გაბედულების შემდეგ მისი პირადი გოლგოთა იწყება. წმინდა იოანე ოქროპირს უღალატეს უახლოესმა ადამიანებმა, რის შემდეგაც იმპერატორმა მას მსჯავრი დასდო და გადაასახლა. მაგრამ არც ერთი წმინდანისადმი არ გამოუჩენია ბიზანტიას ისეთი თაყვანისცემა, ისეთი სიყვარული და ერთგულება, როგორიც იოანე ოქროპირისადმი. ჭეშმარიტად ოქროპირია ბიზანტიის სინდისი და მისი სიტყვა არასოდეს დადუმდება; ამაში აშკარად ვრწმუნდებით მაშინაც, როცა თვალს გადავავლებთ მის თხზულებათა დღემდე მოღწეული ხელნაწერების სიმრავლეს.

ამრიგად, იოანე ოქროპირის მოღვაწეობით მთავრდება მეოთხე საუკუნე; და მის მოწამებრივ სიკვდილს მართლმადიდებლობის ისტორიის ახალ სივრცეში გადავყავართ.