პროტოპრესვიტერი
ალექსანდრე შმემანი

მართლმადიდებლობის ისტორიული გზა

თავი მეოთხე. ქრისტიანობის გამარჯვება

2. არიანული შფოთი. ახალი ურთიერთობები ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის

არიანულ შფოთში მრავალი საკითხი წამოიჭრა და უამრავმა გაუხსნელმა კვანძმა მოიყარა თავი. აქ დაედო სათავე სამ უდიდეს საღვთისმეტყველო დავას, რომელიც ხუთი საუკუნე გაგრძელდა და რომლის შედეგადაც ეკლესიას დარჩა წმინდა მამების ზეშთაგონებული წერილები და მსოფლიო საეკლესიო კრებების მკაფიო, დახვეწილი დოგმატური ფორმულები. მაგრამ ჭეშმარიტებისთვის ეს გულწრფელი ბრძოლა თავიდანვე გაართულა ქვეყნის მმართველობის ჩარევამ. საბოლოოდ ამ დავამ ვეღარ შეინარჩუნა წმინდა ქრისტიანული ხასიათი და მისი მოქმედების არეალმა სახელმწიფო განზომილებაში გადაინაცვლა. ამ სინთეზში ნელ-ნელა და თანმიმდევრულად დაიწყო აღმოცენება ახალმა ქრისტიანულმა ბიზანტიამ. მეოთხე საუკუნე ეკლესიის ისტორიაში, ერთი შეხედვით, ყველაზე ტრაგიკული პერიოდია, მაგრამ თუ დავაკვირდებით, დავინახავთ, რომ სწორედ მაშინ დადგა მთელი თავისი სიგრძე-სიგანით ქრისტიანული მშვიდობის საკითხი, სწორედ მაშინ ჩაისახა სამყაროს ქრისტიანულად აღქმის ის ჩანაფიქრი და მარცვლები, რომლებიც ვეღარასოდეს და ვეღარავინ განდევნა ქრისტიანული აზროვნებიდან.

დავა დაიწყო ქრისტიანული მეცნიერული აზროვნების სათავეში - ალექსანდრიაში. პრესვიტერმა, მოძღვარმა და მეცნიერმა არიოზმა ალექსანდრიაში ახალი სწავლება შემოიღო. ის ქადაგებდა: ვინაიდან იესო ქრისტე ძეა ღვთისა და დაბადება არ შეიძლება დროის მიღმა ხორციელდებოდეს, უნდა ვაღიაროთ, რომ ძე დროშია შექმნილი. მისი თქმით გამოდის, რომ იესო ქრისტე ერთ-ერთი ქმნილი ღვთაებაა. არიოზი ცდილობდა დაემტკიცებინა, რომ ღვთაება - ძე ღვთისა დაიბადა სამყაროს შესაქმნელად, შესაბამისად, "იყო დრო, როდესაც იგი არ არსებობდა". ამრიგად, ძე მთლიანად განსხვავდება მამისგან და არ შეიძლება იყოს მისი ერთარსი.

თანამედროვე ეკლესიური საზოგადოებისთვის, რომლის უმრავლესობას არც კი აინტერესებს საღვთისმეტყველო დავები (ყოველივე ამას იგი "უსარგებლო და საშიშ ტვინის ჭყლეტად" მიიჩნევს), პირველ რიგში ის არის გაუგებარი, როგორ უნდა გაჩენილიყო ისეთი სწავლება, რომელიც აშკარად და ერთმნიშვნელოვნად დაუპირისპირდებოდა ქრისტიანობის ძირითად საფუძვლებს და რაც ისეთ კონფლიქტს ასულდგმულებდა, რომლის "რეზონანსიც" მთელი ორმოცდაათი წლის განმავლობაში ხლეჩდა და ანაწევრებდა ეკლესიურ ერთიანობას. რომ წარმოვიდგინოთ, იმდროინდელი ქრისტიანებისთვის რა მნიშვნელობა ექნებოდა ღვთისმეტყველებას, გავიხსენოთ მამა გიორგი ფლოროვსკის სიტყვები: "ქრისტიანისთვის ეს იყო ცხოვრების აზრი, სულიერი გმირობის ასპარეზი, აღმსარებლობა და ყოფითი საკითხების შემოქმედებითად გააზრების საშუალება". ერთი შეხედვით, ჩვეულებრივი განსაზღვრებების (მაგალითად, სიტყვა "გამოხსნის") შესახებ მოკამათე ქრისტიანები მასში დაუნჯებულ "პრაქტიკულ" და "ეგზისტენციალურ" ამოცანებს წყვეტდნენ. სიტყვა "გამოხსნა" მართლაც არ გულისხმობს რაიმე მაგიურ, გარე ზემოქმედების შედეგად მიღებულ საჩუქარს; გამოხსნა დამოკიდებულია თვით ადამიანის უნარზე, სრულად მიიღოს ის სასურველი ღვთაებრივი მადლი და ძღვენი, რომელსაც უფალი სთავაზობს. თუ ადამიანს ეს ესმის, მის ღვთისმეტყველებაში - მთელი ამ მოვლენის გააზრებასა და გამოხატვაში, ანუ ჭეშმარიტების სიტყვიერ აღსარებაში, გამოვლინდება მისი უმაღლესი საუფლო მოწოდება; მასში აღდგება ღმერთის თანაზიარი პიროვნების პირველქმნილი ღვთაებრივი ბუნება და სამყაროში ადამიანი თავის კუთვნილ ადგილს დაიკავებს.

ღვთისმეტყველება ეკლესიური რწმენის გონიერებაში გახსნაა; ეს არც გასინჯვაა და არც გაუაზრებელი მორჩილება, პირიქით, პიროვნული აზროვნების გაგვარიანება და ღვთაებრივ გამოცხადებამდე გასრულებაა, ჭეშმარიტ რწმენასთან მისი შეთანასწორებაა. რწმენა უწინარესია ღვთისმეტყველებაზე. სწორედ ამის გამოა შესაძლებელი საუბარი ღვთისმეტყველების თანმიმდევრულ განვითარებაზე, საწყისი სრული რწმენის ობიექტის შეგრძნებაზე და მისი მიმართულებით ზრდაზე. ორიგენეს მაგალითზე დავინახეთ, რომ ასეთი აღმასვლის პირველი მცდელობები არასრულფასოვანი, მეტიც - "ერეტიკული" აღმოჩნდა. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ რწმენის გამომხატველი სიტყვების მოძიება ადვილი არ არის, მათ დასაზუსტებლად საჭიროა საუკუნეების გამოვლა, რათა სიტყვა ქრისტიანული ცხოვრებისა და სულიერების პრაქტიკაში გამოიბრძმედოს.

ეკლესია თავისი არსებობის პირველი დღეებიდან მამა ღმერთის, ძე ღმერთისა და სულიწმინდის რწმენითა და ერთიანი სამების შეგრძნების გამოცდილებით ცხოვრობს. სწორედ სამების, როგორც სრული ერთიანობის, სრული სიყვარულისა და სრული ცხოვრების გადმოცემა და ახსნაა წმინდა სახარება. "მადლი ჩვენი უფლის იესო ქრისტესი, სიყვარული ღვთისა და ზიარება სულიწმიდისა ყველა თქვენგანთან" (2 კორ. 13:13), - ეს ლიტურგიული დალოცვა ჯერ კიდევ პავლე მოციქულის ეპისტოლეში გვხვდება. შესაბამისად, თუ ხსნის წყარო და ქრისტიანული ცხოვრების ძალა წმინდა სამებაშია, მაშინ მანვე უნდა გაანათლოს და განამზადოს ადამიანის გონება იმ საიდუმლოებების შესაცნობად, რომლებიც იესო ქრისტემ თავისი ცხოვრებით კაცობრიობისთვის გამოაჩინა. ჭეშმარიტების შეცნობა ყოველთვის უკავშირდება კრიზისს, ძალისხმევასა და განვითარებას. "ჩვეულებრივი" გონი გამოცხადებას ისე ხვდება, როგორც წამოჭრილ წინააღმდეგობასა და პარადოქსს: მართლაც საინტერესოა, როგორ უნდა მომხდარიყო ღვთაებრივი სამების, რომლის რწმენითაც ეკლესია თავისი პირველივე დღეებიდან იყო განმსჭვალული, ისეთივე ურყევ ჭეშმარიტებასთან შერწყმა, როგორიც ამავე წმინდა სამების უდავო ერთიანობა, ანუ ის "მონოთეისტური" ბუნებაა, რომლის გამოც ქრისტიანებმა ებრაელების მსგავსად წარმართობა უარყვეს. მოვიდა დრო და გაჩნდა ამ საოცარი რწმენისა და გამოცდილების ახსნისა და განმარტების საჭიროება. ამგვარად გამოიკვეთა შინაარსით ფუძემდებლური და დროით პირველი - წმინდა სამებასთან დაკავშირებული საღვთისმეტყველო საკითხი.

ჯერ კიდევ მეორე საუკუნის აპოლოგეტები, ანუ იმპერიისა და ხალხის წინაშე ქრისტიანობის დამცველები, ბერძნული ფილოსოფიური აზროვნებისთვის დამახასიათებელი გაგების "ლოგოსის" საშუალებით ცდილობდნენ განემარტათ სამების ქრისტიანული რწმენა. ძე ღვთისა - იესო ქრისტე მამა ღმერთის სიტყვაა. მამა თავისი ძის საშუალებით ქმნის, ზრუნავს ქვეყნის ხსნაზე. დაბოლოს, ძე არის მამისა და ქვეყნის ერთმანეთთან დაკავშირების გზა. ესე იგი "ლოგოსი" ანუ "სიტყვა" ის საშუალებაა, რომლითაც ღმერთს ვეცნობით და ვუერთდებით. მაგრამ ასეთ ახსნას მნიშვნელოვანი ნაკლი ახლდა. ბერძნულ ფილოსოფიურ აზროვნებაში "ლოგოსს" "ინსტრუმენტული" შინაარსი ჰქონდა, "ლოგოსი" ყველგან და ყველაფერში მხოლოდ დამაკავშირებელი, შუალედური ან გამაერთიანებელი რგოლი იყო; ის არ წარმოადგენდა რაიმე დამოუკიდებელ, თავისთავად საწყისს. თუ იოანეს სახარებაში "სიტყვა", ძველი აღთქმის შესაბამისად, ცოცხალი, მოქმედი ღმერთია, ბერძნული თვალსაზრისით ის შეიძლება აღქმულიყო როგორც რაიმე ღვთაებრივი "თვისება" ან "ძალა", რომელიც მიეცა იესო ქრისტეს და ამით გამოირჩა მთელი დანარჩენი კაცობრიობისგან. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ქრისტიანობისა და ელინიზმისთვის საერთო ცნება "ლოგოსი" უნდა დახვეწილიყო და განთავისუფლებულიყო იმ "კოსმოლოგიური" მნიშვნელობისგან, რომელიც მას ბერძნული ფილოსოფიური აზროვნების შესაბამისად ჰქონდა. მაგრამ ამისათვის მეორე საუკუნის აპოლოგეტებს არც სიტყვები და არც ფილოსოფიური უნარი არ ჰყოფნიდათ. მათი ნაწერები უნებლიე ორაზროვნებითა და უთავბოლოობით გამოირჩეოდა: ეკლესიური თვალსაზრისით სრულიად მართლმადიდებლური აზრი "გარეთ" სხვა შინაარსს იძენდა, მამა ძესთან ისე შეიძლება ყოფილიყო გაიგივებული, როგორც ადამიანი საკუთარ "გონსა" და "აზროვნებასთან".

ოდნავ მოგვიანებით, მესამე საუკუნის დასაწყისში, ისევ დასავლეთში გაჩნდა ეგრეთ წოდებული "მონარქიანობა", ანუ სამების შესახებ ისეთი სწავლება, რომელშიც მამა ღმერთის "მონარქია" იყო დაცული. ეს იმ საშიშროებით გამოწვეული რეაქციაა, რომელიც ეკლესიაში სამღმერთიანობის ანუ მრავალღმერთიანობის შემოღებას უპირისპირდებოდა. მონარქიანელთა სწავლების მიხედვით, მხოლოდ მამაა ღმერთი; იესო ქრისტესა და სულიწმინდის შესახებ აზრი ორ ნაწილად იყოფოდა: ერთნი ასწავლიდნენ, რომ ქრისტე - ადამიანია, რომელზეც ღვთაებრივი ძალა გადმოვიდა, ამ ძალით ის ღმერთის ძე გახდა და შემდეგ რაღაც განსაკუთრებული გზით ღმერთს შეუერთდა. სხვები ქადაგებდნენ, რომ მამა, ძე და სულიწმინდა ერთი ჭეშმარიტი ღმერთის სამი სხვადასხვა "მოდუსია". თავდაპირველად ის მამად, შემდგომ - ძედ, ბოლოს კი სულიწმინდად გვიცხადებს საკუთარ ბუნებას. ამ სწავლებას "მოდალიზმი" დაერქვა და მის მთავარ წარმომადგენლად მოგვევლინა რომაელი პრესვიტერი, ვინმე საბელია, რომელიც ეკლესიიდან 217-222 წლებში - რომის პაპის კალისტეს მმართველობის დროს იქნა განკვეთილი. სწორედ ამ ერესთან ბრძოლის პროცესში ჩნდება პირველი მცდელობები, გასაგებ ენაზე აიხსნას და მართლმადიდებლური დახასიათება მიეცეს წმინდა სამებას. დასავლეთში ამას მონტანიზმში გადასვლამდე ტერტულიანე აკეთებდა, აღმოსავლეთში კი ორიგენე. მიუხედავად დიდი განსხვავებისა, ამ ორ მოაზროვნეს ერთი და იგივე ნაკლი აერთიანებს - ღმერთი ორივესთვის მაინც მამა ღმერთი იყო, ამგვარი თვალსაზრისი კი საბოლოოდ "მონარქიანობამდე" მიდიოდა. ტერტულიანესა და ორიგენესთან სამება ისეა წარმოდგენილი, რომ მამა ღმერთის უპირატესობა თუ დროში არა, თანმიმდევრობით გამოჩენაში მაინც "ვლინდება", ამიტომ უპირატესი მაინც მამაა და როგორც იერარქი ღმერთი, თავდაპირველად მაინც სწორედ ის "გამოგვიჩნდება" და "წარმოგვიდგება". ამის საპირისპიროდ, ეკლესიური გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ ღვთაებრივი სამება არის სამთა საიდუმლო სრულყოფილება, რომელსაც აბსოლუტურ სიყვარულში ერთი სრული ცხოვრება აქვს... როგორც ვხედავთ, ეს ის პერიოდია, როდესაც რწმენას აზრი ვერ ეწევა და სიტყვები უძლურნი არიან გადმოსცენ უკვე არსებული გამოცდილების შინაარსი.

ასეთი ვითარება იყო IV საუკუნის დასაწყისში, მაშინ, როდესაც არიანელობა გაჩნდა. ეს არის დრო, როდესაც საჭირო სიტყვებისა და ტერმინების უკმარისობის გამო აზრი დაიკარგა და მასთან ერთად ჭეშმარიტი რწმენაც შესუსტდა, გაუსახურდა და მიინავლა ახალი აღთქმის რაობა. ამასთან, არიანელობასთან ბრძოლაში დადგა მომენტი, როდესაც ყოველგვარი შფოთი და ამბოხი უნდა დამთავრებულიყო: სწორედ არიანელობასთან ბრძოლამ მისცა ეკლესიას სტიმული და საშუალება, ბოლოს და ბოლოს რწმენა იმ სიტყვებით გამოეხატა, რომლებიც მართებულად და კეთილგონივრულად გადმოსცემენ წმინდა სამების შინაარსს.

არიოზი შეცდა, რადგან წმინდა სამების შესახებ საღვთისმეტყველო საკითხს ფილოსოფიურად მიუდგა და ყველაფერი მხოლოდ ლოგიკის საზომებით გაზომა. ორი უმთავრესი და განმსაზღვრელი ქრისტიანული ჭეშმარიტება - ღმერთის ერთიანობა და ძე ღმერთის მიერ ქვეყნის გამოხსნა მან აბსტრაქტულ დებულებებად მიიჩნია. არიოზი ნამდვილი მონოთეისტი იყო, მაგრამ მისი მონოთეისტური ხედვა ძველ აღთქმას არ შეესაბამებოდა; ის იყო ელინისტური ეპოქის შვილი და მისთვის ფილოსოფიური მონოთეიზმი იყო დამახასიათებელი. არიოზი აბსტრაქტულ ერთს ან ერთიან პრინციპს აღიარებდა, რის საფუძველზეც ყოველგვარი არსი, არსთა "მთელი სიმრავლე" საერთო საწყისში უნდა გაერთიანებულიყო. არიოზი ასე მსჯელობდა: ღმერთი ერთია და არ შეიძლება მასში რაიმე სიმრავლე არსებობდეს. თუ მას ჰყავს ძე, ეს იმას ნიშნავს, რომ ძე მისგან განსხვავებულია და, შესაბამისად, არ არის ღმერთი. ძე იბადება, მაგრამ იბადება ის, რაც ოდესღაც არ არსებობდა. ძე იბადება იმისთვის, რათა შექმნას და გამოიხსნას, მაგრამ იმ ერთადერთი, ნამდვილი, აბსოლუტური თვალსაზრისით, როგორც ჩვენ მამას მოვიხსენიებთ, ძეს ღმერთად ვერ განვიხილავთ. ამრიგად, არიანელობა ქრისტიანობის "რაციონალიზებად" გადაიქცა; მასში გონება ახალი, ცოცხალი რელიგიური გამოცდილებით ვერ მდიდრდებოდა. არიანელობამ გონებას ვერ დაანახა ის, რაც მანამდე არ დაუნახავს, ვერ გააგებინა და შეაგრძნებინა ის, რაც არ გაუგია და არ შეუგრძნია. არიანელობა, პირიქით, მუდმივი ლოგიკური ანალიზის გამო ადამიანის გონებას რწმენისგან გამოფიტავდა და ის აბსტრაქტულ კონსტრუქციულობამდე დაჰყავდა. მიუხედავად ამისა, იმ დროისთვის არიანელობას ერთი დიდი უპირატესობა ჰქონდა - მისეული ლოგიკა ეპოქის სულისკვეთებას "შეესაბამებოდა". ეს იყო ყოველგვარი გაუგებრობისა და "ირაციონალურობისგან" გასუფთავებული მკაცრი მონოთეიზმი. ის გასაგები და მისაღები იყო "გონიერი" რწმენის მაძიებელი საშუალო დონის მოაზროვნისთვის. ვისთვისაც გაუგებარი და მიუღებელი იყო ეკლესიური გადმოცემა, ბიბლიური რეალისტური სახეები და გამოხატულებები, არიანელობა სარწმუნო წყაროს წარმოადგენდა. როგორც ერთმა ისტორიკოსმა აღნიშნა, არიანელობა ქრისტიანობას მისი ცოცხალი რელიგიური შინაარსის გარეშე ტოვებდა და ადამიანი "თეიზმის" - კოსმოლოგიური მორალის მიმართულებით მიმავალ გზაზე მიჰყავდა. ამრიგად, შერყვნის საფრთხის წინაშე თავად ეკლესიის წმინდა რწმენა აღმოჩნდა.

პირველი რეაქცია, რომელიც არიანელობამ გამოიწვია, იყო ცოცხალი აღმსარებლობის დრტვინვა. არიოზი უშუალოდ მისმა ეპისკოპოსმა - ალექსანდრე ალექსანდრიელმა დაგმო. მაგრამ ეს მხოლოდ გმობა იყო. პასუხებში თვითონ ეპისკოპოსი იბნეოდა - საკუთარი აზრის სწორად ჩამოსაყალიბებლად სათანადო სიტყვებს ვერ პოულობდა. არიოზმა დახმარებისთვის ცნობილ ანტიოქიელ ღვთისმეტყველს ლუკიანეს და თავის ყოფილ თანასკოლელ მეგობრებს მიმართა. იმ დროისათვის რამდენიმე მათგანს, როგორც განათლებულ ადამიანს, საეპისკოპოსო კათედრა ეპყრა. მაგრამ მათ შორის ორი ევსები მაინც უნდა გამოვყოთ. ესენი იყვნენ: ევსები კესარიელი, ეკლესიის პირველი ისტორიკოსი (მისი "საეკლესიო ისტორია" ჩვენი ცოდნის მთავარი წყაროა, საიდანაც ადრეული ეკლესიური ცხოვრების ამბებს ვგებულობთ) და ევსები ნიკომიდიელი, რომელმაც მოგვიანებით იმპერატორი კონსტანტინე მონათლა. მეგობრებმა მხარი დაუჭირეს არიოზს და თანადგომის მიზეზი მხოლოდ პირადი ინტერესი არ ყოფილა. ამ წლებში ეკლესიაში ძალას იკრებდა "ინტელიგენცია", რომელიც "რწმენის" გონივრულად ახსნას მოელოდა და მიაჩნდა, რომ ეკლესიას საკმარისად არ ჰქონდა განვითარებული რწმენის ფილოსოფიური საფუძვლები. არიოზის ერეტიკული მოძღვრება ამ თვალსაზრისით სავსებით "თანამედროვედ" და განათლებული წრეებისთვის მისაღებად გამოიყურებოდა. ეს ყოველივე კი წინაპირობა აღმოჩნდა იმისა, რომ ადგილობრივი ალექსანდრიული დავა მთელ აღმოსავლეთში გავრცელებულიყო.

სწორედ ამ დროს ჩაერთო კამათში იმპერატორი კონსტანტინე. წარმოიდგინეთ, სამსაუკუნოვანი დაუნდობელი დევნის შემდეგ რა მნიშვნელობა ექნებოდა თვითონ იმპერატორის ქრისტიანად მოქცევას! იმპერატორის კარი მყისვე გადაიქცა მიმზიდველ ცენტრად არა მხოლოდ ოპორტუნისტებისა და კარიერისტებისთვის, არამედ ყველა იმ ადამიანისთვის, რომლებიც, მაცხოვრის გამარჯვებით ფრთაშესხმულნი, ამ წარმატების მთელ ქვეყანაზე გავრცელებას ცდილობდნენ. იმპერატორი და იმპერია თანდათან იესო ქრისტეს სასუფევლის პროვიდენციული (ლათ. პროვიდენტია - განგება, რაც წინასწარ არის განსაზღვრული) ინსტრუმენტი ხდებოდა!.. სწორედ ამიტომ კონსტანტინეს გარშემო სწრაფად წარმოიქმნა ქრისტიან მრჩეველთა წრე, ერთგვარი არაოფიციალური "შტაბი". ამ შტაბის გაჩენისთანავე გამოჩნდა და კონსტანტინეს აღმოსავლური პოლიტიკის არენაზე მნიშვნელოვანი ადგილი დაიმკვიდრა ევსები ნიკომიდიელმა. საუბედუროდ, შემდგომში სწორედ ის გახდა კარის პირველი სავალალო ეპისკოპოსი.

თვითონ კონსტანტინეს საღვთისმეტყველო დავაში ტყუილ-მართლის გარჩევა, რა თქმა უნდა, არ შეეძლო. მაგრამ ამ ახალმა ეკლესიურმა გაუგებრობამ ის აშკარად შეაშფოთა. 323 წელი მისთვის წარმატებებისა და დღესასწაულების წელი იყო, ამ დროს მან ლიკინიაზე გაიმარჯვა და საბოლოოდ განამტკიცა საკუთარი ერთმმართველობა. ამ წარმატების შემდეგ იმპერატორმა ნათლად დაინახა შიგნიდან სულიერად განახლებული და გამთლიანებული ეკლესიით გაძლიერებული ერთიანი იმპერია, მაგრამ ამავე დროს იგი წააწყდა სამწუხარო სინამდვილეს: ახალი ეკლესიური დავებისა და დანაწევრების საშიშროებას.…საფიქრალია, რომ ამ რთულ სიტუაციაში ქრისტიანმა მრჩევლებმა მას მიანიშნეს, რომ საჭირო იყო ეპისკოპოსების საერთო შეკრების მოწვევა, რაც საეკლესიო დავების გადაწყვეტის პროცესში ჩვეულებრივ მოვლენას წარმოადგენდა. მაგრამ კონსტანტინემ მოისურვა, კრება თავისი გამარჯვების სიმბოლოდ ექცია და იმპერიაში ეკლესია ახალ სიმაღლეზე აეყვანა. ასე იქნა მოწვეული 325 წლის გაზაფხულზე ქალაქ ნიკეაში პირველი მსოფლიო საეკლესიო კრება. ეს იყო მსოფლიო კრება არა ეპისკოპოსების რაოდენობის მიხედვით (წმინდა გადმოცემაში ის 318 მამის კრებად მოიხსენიება), არამედ ჩანაფიქრისა და მნიშვნელობის გამო. მართლაც, ავად თუ კარგად, ასწლეულების შემდეგ ყველა მხარის ეპისკოპოსები ერთად შეიკრიბნენ. ბევრ მათგანს ჯერ კიდევ არ ჰქონდა მოშუშებული დიოკლეტიანეს დროინდელი ნაჭრილობევი. წარმოიდგინეთ, გამარჯვების რა შეგრძნება უნდა ჰქონოდათ ამ დროს! არნახული საზეიმო შეხვედრა, მდიდრული მიღება, იმპერატორის თბილი დამოკიდებულება... ყოველივე ეს ახალი ეპოქის დასაწყისს სულ უფრო საიმედოს ხდიდა და მსოფლიოს იესო ქრისტეს გამარჯვების შესახებ ამცნობდა. ასეთად შეიგრძნობდა კრებას უწინარესად თვითონ იმპერატორი. კრება მან თავისი მეფობის ოცი წლისთავის მოახლოებას მიუძღვნა. იმპერატორს მხოლოდ ზეიმი და სიხარული სურდა. ის ყოველთვის ყოველგვარი დავისა და შუღლის წინააღმდეგი იყო. გახსნის დღეს იმპერატორმა კრებას ასე მიმართა: ეს დავები "ომებსა და კონფლიქტებზე საშიშია,…ისინი მე გაცილებით მეტ ტკივილს მაყენებენ, ვიდრე ნებისმიერი სხვა გაუგებრობა".

ნიკეის კრების უმთავრესი მნიშვნელობა, რა თქმა უნდა, ის გახლდათ, რომ მისი მსვლელობის პროცესში უდიდესი გამარჯვება მოიპოვა ჭეშმარიტებამ. ამ კრების შემდეგ, ისევე როგორც სხვა მსოფლიო კრებებიდან, არავითარი ოქმი და "საქმე" არ დარჩენილა. ცნობილია მხოლოდ ის, რომ კრებამ უარყო არიოზის მწვალებლური აზრი იესო ქრისტეს არაღვთაებრიობის შესახებ. შემუშავდა სარწმუნეობრივი სიმბოლოს (კრედოს), ქართულად - მრწამსის, ტექსტი, რომელშიც ყურადღება გამახვილებულია ძე ღმერთის (ქრისტეს) მამა ღმერთთან ერთარსობის მოძღვრებაზე. როგორც ვ. ბოლოტოვი წერს, ეს სიტყვა იმდენად ზუსტად გადმოსცემს განსაზღვრების შინაარსს, რომ "თავისთავად გამოირიცხება მისი ნებისმიერი სხვაგვარი განმარტება": ამ ტერმინის საშუალებით არიანელობა საბოლოოდ და უსიტყვოდ იქნა ძლეული. მაგრამ შემდგომში, მრავალი წლის განმავლობაში, სწორედ ეს სიტყვა გადაიქცა მაცდუნებლად და საჯილდაო ქვად, მის გამო კამათმა ხანგრძლივი დავა გამოიწვია.

დავა ორმოცდათექვსმეტი წელი მიმდინარეობდა. სწორედ ეს დრო აშორებს პირველ მსოფლიო კრებას მეორე - კონსტანტინოპოლის კრებისგან, რომელიც 381 წელს იქნა მოწვეული.

პირველი მსოფლიო კრების შემდეგ ორმოცდათექვსმეტი წელი გავიდა და 381 წელს კონსტანტინოპოლის კრება იქნა მოწვეული. დაწყებული შფოთი ამ ხნის მანძილზე პრაქტიკულად არ შენელებულა. დავებში რამდენიმე პრობლემა და ის ძირითადი საწყისები გამოიკვეთა, რაც ამ პრობლემებს ერთმანეთთან აკავშირებდა: ისინი თითქმის ერთნაირად განსაზღვრავენ ეკლესიის მომავალს და ძნელია სხვა ისეთი ხუთი ათწლეულის მოძიება, რომელსაც მომავლისთვის ასეთი მნიშვნელობა ჰქონოდა.

გარეგნულად ამ დიდი შფოთის მიზეზად ის წარმოგვიდგება, რომ გაკიცხვის შედეგად არიანელობა არათუ "განისწავლა", არამედ ძალიან რთული ინტრიგების საშუალებით სახელმწიფო ხელისუფლებასაც კი დაუახლოვდა და მასი გადმობირება მოახერხა. სწორედ ამ საფუძველზე აღმოცენდა შფოთზე დაფუძნებული პირველი პრობლემა, რომელსაც შეიძლება ეკლესიის ცხოვრებაში იმპერატორის ჩართვა ვუწოდოთ. თავიდანვე უნდა ითქვას, რომ მეოთხე საუკუნემ ამ თვალსაზრისით ცუდი კვალი დატოვა, პრაქტიკულად მისი შედეგები ტრაგიკულიც კი აღმოჩნდა. მაგრამ ჩვენს ყურადღებას სხვა, მეორე პრობლემაც იქცევს. თვით იმპერატორის გადმობირების შემთხვევაშიც შეუძლებელი იქნებოდა არიანელობის წარმატება, თუ ეკლესია, რომელმაც თითქმის ერთხმად გაკიცხა არიანელობა, მის შეფასებასა და, რაც მთავარია, ნიკეის კრების შედეგად მიღებულ სწავლებასთან მიმართებით ერთიანი იქნებოდა. ეს ასე არ მოხდა: ნიკეის კრებამ ცალკეულ მოძღვართა აზროვნებაში გაუგებრობა და ეჭვი აღძრა. აქვე ნიკეის კრების შემდგომი იჭვნეულობისა და უთანხმოების ღვთისმეტყველური მნიშვნელობის შესახებაც უნდა ითქვას. მეოთხე საუკუნეს ამ თვალსაზრისით მეტად დადებითი შედეგები აქვს, რაც თავისთავად იმაზე მეტყველებს, რომ საეკლესიო ცხოვრებისათვის ურთულეს და კრიტიკულ სიტუაციებშიც კი უდიდესი ძალა და მნიშვნელობა სწორედ ჭეშმარიტებას აქვს.

კრების წევრთა უმრავლესობამ არიოზის მწვალებლური აზრი ადვილად უარყო: იგი ძალიან აშკარად ეწინააღმდეგებოდა ეკლესიის წმინდა გადმოცემას. მაგრამ სულ სხვა მდგომარეობა იყო სამების სწავლების საკითხთან და კერძოდ ტერმინ "ერთარსთან" დაკავშირებით. აზრი ამ ტერმინისა და მისი საჭიროების შესახებ ჯერ კონსტანტინეს და შემდეგ კრებას თავს მოახვია მცირე, მაგრამ გაბედული და შორსმჭვრეტელი ღვთისმეტყველების ჯგუფმა, რომელმაც არიოზის დაგმობა საკმარისად არ მიიჩნია და საეკლესიო წმინდა გადმოცემა ისეთი ტერმინით განამტკიცა, რომელიც საკითხის სხვაგვარად ინტერპრეტაციის შესაძლებლობას აღარავის და აღარასოდეს დაუტოვებდა. მაგრამ ეპისკოპოსთა უმრავლესობისთვის სიტყვა "ერთარსი" მაინც გაუგებარი და მიუღებელი იყო: ტერმინის ოპონენტებში ჯერ კიდევ არ იყო განელებული იმ წინააღმდეგობების კვალი, რომელიც საბელიანების მოძღვრების დაძლევას დასჭირდა. ამ ერესის მიმდევრები წმინდა სამებაში სამი ცალკეული პირის ნაცვლად სამ ფორმას აღიარებდნენ. სწორედ ამიტომ, ეპისკოპოსთა ნაწილი შიშობდა, რომ ტერმინ "ერთარსის" დამკვიდრება ეკლესიას უკან, მამისა და ძის გაიგივებისკენ დააბრუნებდა. ამ რთულ სიტუაციაში კონსტანტინეს თხოვნამ გაჭრა და ეს ტერმინი კრებამ მრწამსში შეიტანა. მიუხედავად იმისა, რომ ღრმად ვერ ერკვეოდა ტერმინის შინაარსში, იმპერატორმა განაცხადა, რომ მთავარი ერესის დაძლევა იყო, რაც შეეხება რწმენის სიმბოლოს, იმ დროისთვის ყოველ ეკლესიას მრწამსი სხვა დანარჩენებთან შეთანხმებული, მაგრამ მაინც თავისი ჰქონდა. ამრიგად, გარეგნულად კრება წარმატებულად დამთავრდა, თუ არ ჩავთვლით კონსტანტინეს მიერ დონატისტურ ერესთან დაკავშირებული შეცდომის გამეორებას. იმპერატორმა ამჯერად არიოზი და მისი მომხრეები გადაასახლა. ეკლესიის სამართალს კვლავ ჩაენაცვლა კეისრის სამართალი.

ამ მოვლენების შემდეგ თავისი ძალა უკვე ეპისკოპოსთა იმ წრემ გამოავლინა, რომელსაც ჩვენ "სასახლის ჯგუფი" ვუწოდეთ. ევსევი ნიკომიდიელის წინამძღოლობით მომქმედი ამ კრებულის თითქმის ყოველი წევრი არიოზის მეგობარი იყო. ნიკეის კრებაზე არიოზის დაგმობა მოუხდათ, რადგან კრების მსვლელობის პროცესში დაინახეს, რომ ყველა სხვა ეპისკოპოსმა მწვალებლური მოსაზრება პრაქტიკულად სრული ერთსულოვნებით უარყო. ამ პირობებში "სასახლის ჯგუფმა" მსოფლიო კრებასთან ღიად დაპირისპირება შეუძლებლად მიიჩნია და თავისი ნების გამოსახატავად სხვა ხელსაყრელი დროის შერჩევა გადაწყვიტა. მათ გამოიყენეს ახალი ტერმინის "ერთარსის" მიმართ ეპისკოპოსთა მიერ გამოვლენილი გულგრილობა, ერთგვარად მიივიწყეს იგი და მთელი ძალები იმ მცირე ჯგუფის წინააღმდეგ მიმართეს, რომელსაც ნამდვილად ესმოდა ამ მცნების შინაარსი. ბრძოლაში არიოზის მომხრეებმა ისეთ საშუალებებს მიმართეს, როგორიც იყო დაბეზღება, დაბრალება და ყველაფერი ის, რაც ღვთისმეტყველებას არ უკავშირდებოდა. პირველი მსხვერპლი, რომელსაც იმპერატორის წინაშე "სასახლის ჯგუფმა" სახელი გაუტეხა, ევსტათი ანტიოქიელი იყო. კონსტანტინემ ევსტათი გადაასახლა. ამის შემდეგ, წლების მანძილზე, ინტრიგების სამიზნე ახალგაზრდა ეპასკოპოსი ათანასე ალექსანდრიელი გახდა, რომელიც, როგორც ირკვევა, "ერთარსის" დამკვიდრების მთავარი სულისჩამდგმელი იყო. ათანასესთან თეოლოგიური დავა არავის გაუმართავს, მისმა მოწინააღმდეგეებმა იგი კანონიკურ გადაცდომებში ჯერ ტირის (331) საეპისკოპოსო კრებაზე დაადანაშაულეს, ხოლო შემდეგ საქმე ისე მოაწყვეს, რომ იმპერატორმა იგი მდინარე რაინზე მდებარე ქალაქ ტრითში გადაასახლა. კონსტანტინე ყოველგვარი არეულობისა და შფოთის კატეგორიული მოწინააღმდეგე იყო, ათანასე კი იმპერატორს სწორედ ასეთად დაანახეს. ამის შემდეგ არიოზის დაბრუნება არავითარ სიძნელეს აღარ წარმოადგენდა. მან რაღაც გაუგებარი აღსარების წერილი შეადგინა და ქრისტიანულ წრეებს სრულფასოვან წევრად გამოეცხადა. ხოლო კონსტანტინეს, რომელმაც ბოლომდე ვერ გააცნობიერა, რის გამო მიმდინარეობდა დავა, მოეჩვენა, რომ ყველაფერი რიგზე იყო და ეკლესიაში მშვიდობა საბოლოოდ დამყარდა. მას მიაჩნდა, რომ მხოლოდ ეკლესიის მტრებს შეუძლიათ მიუბრუნდნენ წარსულს და ახალ გაუგებრობებზე იფიქრონ... ამ პირობებში ეკლესია დუმდა, ხოლო "ოპორტუნისტები" ზეიმობდნენ.

კონსტანტინეს მიწიერი ცხოვრების ვადა იწურებოდა. 336 წელს, მაშინ, როდესაც ათანასე გადაასახლეს, კონსტანტინე თავისი მეფობის ბოლო - ოცდამეათე წლისთავს ზეიმობდა. ეს უკვე სხვა კონსტანტინე იყო. მისტიკური შეგრძნებები, რომელიც ბავშვობიდან თან სდევდა, გაძლიერდა და ბოლო წლებში ისეთი სახე მიიღო, რომ სახელმწიფო ინტერესებიც კი დაჩრდილა. სიკვდილამდე ცოტა ხნით ადრე იმპერატორზე ხელდასხმა განხორციელდა. ის ჯერ კიდევ მხოლოდ კათაკმეველი იყო, მაგრამ სამეფო სამოსელით აღარ იმოსებოდა, მდინარე იორდანეში მონათვლაზე ოცნებობდა, მაგრამ ამ ოცნებას აღსრულება არ ეწერა. კონსტანტინე ევსევი ნიკომიდიელმა მონათლა. ამის შემდეგ იმპერატორი მაცხოვართან და მის ნათელთან შეხვედრის სიხარულის მოლოდინსა და რწმენას აღარ დაუტოვებია... ის გარდაიცვალა სულთმოფენობის მზიან შუადღეს... რამდენი შეცდომა ან თუნდაც დანაშაულიც არ უნდა დავინახოთ მის მიერ განვლილ ცხოვრების გზაზე, ძნელია იმაში ეჭვის შეტანა, რომ ეს ადამიანი მთელი თავისი ცხოვრების მანძილზე ღმერთისაკენ მიილტვოდა, ეძიებდა აბსოლუტს, ცდილობდა დედამიწაზე ზეციური ჭეშმარიტებისა და სილამაზის ანარეკლის დამკვიდრებას. ნიშანდობლივია, რომ ისტორიკოსების დაუნდობელი, არამყარი და ზედაპირული სამართალი სამუდამოდ გადაფარა ეკლესიის მადლიერებამ და დიდმა სიყვარულმა...

არიანული შფოთი თავისი ნამდვილი სახით მხოლოდ კონსტანტინეს სიკვდილის შემდეგ გამოვლინდა. მისი მემკვიდრეები იყვნენ კონსტანტინე II დასავლეთში და კონსტანტი - აღმოსავლეთში. ეკლესიის ცხოვრებაში ამ უკანასკნელმა საბედისწერო როლი ითამაშა. კონსტანტინე დიდი საკუთარ პიროვნებას გარკვეული მიზნის განხორციელებისათვის ქრისტეს რჩეულად, "ეკლესიის გარე ეპისკოპოსად" მიიჩნევდა, კონსტანტი კი ქრისტეს ეკლესიას პიროვნული ძალაუფლების ობიექტად თვლიდა. ერთი სიტყვით, "კონსტანტინესეული მშვიდობის" ორაზროვნებას თავისი პირველი უარყოფითი შედეგები უკვე მოჰქონდა. გარდა ამისა, კონსტანტინე შეიძლებოდა შემცდარიყო და ცდებოდა კიდეც, მაგრამ ის დიდი პიროვნება იყო და ყოველთვის ჰქონდა სურვილი, სამართლიანი ყოფილიყო. კონსტანტი კი, მიუხედავად თავისი ქრისტიანული აღმსარებლობისა, წვრილმანი ბუნების ადამიანი იყო, მან თავიდანვე უსინდისო მლიქვნელები და ოპორტუნისტები შემოიკრიბა.

კონსტანტის უფროსმა ძმამ კონსტანტინემ ყველა ეპისკოპოსის საკუთარ კათედრაზე დაბრუნება მოითხოვა. ალექსანდრიაში ათანასეს, რომელსაც არასოდეს უღიარებია საკუთარი გადაყენება, დიდი სიყვარულით შეხვდნენ. მაგრამ "ევსევიელებს" მის საწინააღმდეგოდ ძლიერი არგუმენტი ჰქონდათ: ის ეპისკოპოსების კრებამ დაამხო და მისი უფლებებში დაბრუნება, მათი აზრით, მხოლოდ კრების ძალით შეიძლებოდა. ამ ბრძოლაში მნიშვნელოვანი ისიც იყო, რომ ეპისკოპოსების უმრავლესობას წარმოდგანაც კი არ ჰქონდა, რომ ეს ჭიდილი იდეოლოგიური ხასიათისა იყო. ათანასეს კი მოუსვენარ და კათედრას კანონიერად ჩამოცილებულ ადამიანად მიიჩნევდნენ. 337-338 წლების ზამთარში "ევსევიელების" "იდეოლოგიურ" ცენტრში, ქალაქ ანტიოქიაში, შედგენილ იქნა წერილი, რომელიც დაეგზავნა ყველა იმპერატორსა და კათოლიკე ეკლესიის ყველა ეპისკოპოსს. წერილში ათანასე ალექსანდრიელს ბრალი კათედრაზე უკანონოდ დაბრუნებაში ედებოდა. ათანასემ ამ ბრალდებას 62 ეგვიპტელი ეპისკოპოსის კრებისა და მთელი ეკლესიის სასამართლოსადმი მიმართვით უპასუხა. ეგვიპტელი ეპისკოპოსების კრებამ დაამტკიცა ათანასეს უდანაშაულობა, გამოავლინა მისი ბრალდებების ჭეშმარიტი შინაარსი და პირდაპირ მიუთითა ათანასეს მტრების ნამდვილ სურვილზე - "გაანადგურონ მართლმადიდებლები და ჭეშმარიტ მსოფლიო კრებაზე აღადგინონ და დააკანონ არიანობა". აქვე გამოვლინდა საეკლესიო საქმეებში იმპერატორის ჩარევის გამო პირველი უკმაყოფილება: "რატომ შეიკრიბნენ ეპისკოპოსები, რომლებსაც ათანასეს გადაყენება სურდათ იმპერატორის ბრძანებით?" - კითხულობდა კრება. მაგრამ ეგვიპტელ ეპისკოპოსებს გვიან გაახსენდათ, რომ "გარე ძალაუფლებას" ეკლესიის შიგნით თავისი უფლებები არ უნდა განეხორციელებინა.

ასე იყო თუ ისე, საქმემ უკვე ღვთისმეტყველების ნიადაგზე გადაინაცვლა, მასში ჩაერთო აქამდე დადუმებული დასავლეთი, დაყოვნება შეუძლებელი იყო. ევსევიელებს სასწრაფოდ ესაჭიროებოდათ ათანასეს ლიკვიდირება. საქმეში იმპერატორ კონსტანტიზე მთელი მათი ზეგავლენის რესურსი ამოქმედდა. მათ ალექსანდრიის კათედრისთვის საკუთარი ეპისკოპოსი - ვინმე გრიგოლ კაპადოკიელი აირჩიეს და იმპერატორს მოსთხოვეს, დამხობილი ათანასესთვის ალექსანდრიის ეკლესია ჩამოერთმია. ამ მომენტიდან "ევსევიელებთან" კონსტანტის კავშირმა ღია სახე მიიღო. ეგვიპტის პრეფექტს, არიოზის მეგობარ ფილაგრიუსს, ბრძანება გაეგზავნა, რათა გრიგოლისთვის ყოველგვარი დახმარება აღმოეჩინა. როდესაც ხალხმა შეიტყო, რომ ქალაქს გრიგოლი უახლოვდებოდა, რათა ერეტიკოსი არ შეეშვათ, ეკლესიები დაიკავეს. მათი ევაკუაცია მხოლოდ პოლიციისა და სამხედრო ძალების გამოყენებით მოხდა. პოლიციამ ათანასეს შეპყრობა ვერ შეძლო. 339 წლის 22 მარტიდან ათანასე ალექსანდრიელი მიმალვაში იმყოფებოდა. გრიგოლმა ზარ-ზეიმით დაიკავა ალექსანდრიის კათედრა, დაიწყო ათანასეს მომხრეების დევნა. ევსევიელები კვლავ ზეიმობდნენ.

მაგრამ ათანასემ უხეში ძალის წინაშე უკან არ დაიხია. იგი უშრეტი ენერგიის მქონე და თავისი საქმის მართებულობაში აბსოლუტურად დარწმუნებული ადამიანი იყო. იქმნება შთაბეჭდილება, რომ საცდურები, რომლებითაც მთელი მისი ცხოვრება იყო აღვსილი, მას მხოლოდ ძალას მატებდა. ამ დროს მართლაც დაიწყო ამ ბუმბერაზი ადამიანის ყველა სახის სტიქიის ერთიანობასთან ეპიკური ბრძოლა. სადღაც ალექსანდრიის შორიახლოს მიმალვაში მყოფმა ათანასემ გააჩაღა თავისი ცნობილი "გარემომდებარე გზავნილებით" ბრძოლა, რომელსაც თანამედროვე ისტორიკოსმა "ეკლესიური მწერლობის ისტორიაში ერთ-ერთი ყველაზე პათეტიკური გვერდი" უწოდა. ეს იყო ძახილი, რომელიც მშველელს უხმობდა: "ის, რაც ჩვენში მოხდა, ყოველგვარ დევნას აღემატება... ეკლესია ძალადობის მსხვერპლია, სამღვდელოება შელანძღულია, და უფრო მეტიც, კეთილსინდისიერება უსინდისობით იდევნება... საეკლესიო კანონების, ეკლესიური ერთიანობისა და რწმენის განადგურების საშიშროებით შეძრულმა ყოველმა ქრისტიანმა ხმა უნდა აიმაღლოს და დაგვეხმაროს!"

ძალიან მალე ათანასე რომში აღმოჩნდა. ნელ-ნელა ევსევიელთა ტერორის შედეგად დავნილმა სხვა ქრისტიანებმაც აქ მოიყარეს თავი. ამ დრომდე დასავლეთის ეკლესია ნიკეის კრების შემდგომ შფოთში არავითარ მონაწილეობას არ იღებდა. "ერთარსობის" თაობაზე მათ წიაღში არავითარი დავა არ ყოფილა (არც აღმოსავლეთში იქნებოდა, რომ არა არიანობა). რომმა იმ მძიმე მდგომარეობის შესახებ, რომელიც აღმოსავლეთში შეიქმნა, დაწვრილებით მხოლოდ ახლა, ათანასესა და მისი მეგობრების დახმარებით გაიგო. დადგა დრო, როდესაც აღმოსავლურ ტრაგედიაში ახალმა - რომაულმა მოტივმა დაიწყო დამკვიდრება.

იქმნებოდა შთაბეჭდილება, რომ შემდგომი მოვლენები უბრალო სქემატურ ჩარჩოში განთავსდებოდა: ნიკეის სწავლებაზე დამკვიდრებული მართლმადიდებელი რომი ათანასეს დასაცავად და აღმოსავლეთის ისევ ნიკეის პრინციპებზე დასაბრუნებლად იმოქმედებდა. სინამდვილეში მდგომარეობა გაცილებით უფრო რთული და ტრაგიკული აღმოჩნდა. ტრაგედია კი იმაში მდგომარეობს, რომ ნიკეისა და ათანასეს დასაცავად რომის პაპმა იულიანემ ისეთი რომაული ტონი გამოიყენა, რომელმაც აღმოსავლური დაპირისპირება უფრო გაამწვავა და მის საწინააღმდეგოდ გააერთიანა. აღმოსავლეთი ამ ეტაპზე ნიკეას გაემიჯნა და ათანასე უარყო, მაგრამ ისეთი ეკლესიურობა შეინარჩუნა, რომელმაც იგი მოგვიანებით ნიკეის რწმენაშიც საბოლოოდ დაამკვიდრა და ათანასეც დააბრუნებინა.

ამავე დროს, უკვე მეორე საუკუნეში გაჩენილი ე. წ. რომაული თვითშემეცნება თანდათანობით ძალას იკრებს. რომი დასავლეთში უძველესი ეკლესია და სამოციქულო კათედრა იყო. ამავე დროს ის პეტრე და პავლე მოციქულების სისხლით იყო ნაკურთხი. დასავლეთში ქრისტიანობა რომიდან გავრცელდა და ამიტომ დასავლეთის ეკლესიათა უმრავლესობა რომის ეკლესიას იმ დედაეკლესიად აღიქვამდა, რომლის საშუალებითაც რწმენა და მოციქულთაგან მემკვიდრეობითობა მიიღეს. მაგრამ თუ რომი დასავლეთში გამორჩეული უპირატესობით სარგებლობდა, აღმოსავლეთი პეტრე მოციქულის ეკლესიას დიდ პატივს მიაგებდა. რომის ეკლესიას ჯერ კიდევ ეგნატე ანტიოქიელმა "სიყვარულში თავმდეგი" უწოდა. მას შემდეგ, რაც იერუსალიმის სამოციქულო ჯგუფმა ფუნქციონირება დაასრულა, რომი უდავოდ პირველ ეკლესიად, მსოფლიო საეკლესიო ერთიანობისა და თანხმობის იმ ცენტრად გადაიქცა, რომელსაც ირინეოს ლიონელი გნოსტიკური დაქუცმაცების მთავარ მოწინააღმდეგე ძალად იხსენიებდა. მაგრამ ძალიან სწრაფად გამოჩნდა პირველი საგანგაშო ნიშანი. რომის ეპისკოპოსებმა ყველასთვის მისაღები საკუთარი "უპირატესობის" სხვა ხარისხში აყვანა და "სიყვარულში თავმდეგობის" "ძალაუფლებასა და ავტორიტეტში თავმდეგობად" გადაქცევა მოინდომეს. ასე მაგალითად, 190-192 წლებში რომის პაპმა ვიქტორმა მოციქულების პეტრესა და პავლეს ავტორიტეტი მოიშველია და აღმოსავლეთის ეკლესიას ულტიმატუმის ფორმით მოსთხოვა პასექის აღნიშვნის საკუთარი სადღესასწაულო წესების რომაულით ჩანაცვლება. რომი ამ დღესასწაულს ებრაული პასექის მომდევნო კვირას აღნიშნავდა, ხოლო აღმოსავლეთში ებრაულ პასექს ემთხვეოდა. ვიქტორს პოლიკრატე ეფესელმა უპასუხა. მისი პასუხიც მოციქულთა წმინდა გადმოცემას ეფუძნებოდა: "უკვე ექვსი ათეული წელია, ქრისტეში ვცხოვრობ, წმინდა წერილი სრულად მაქვს შესწავლილი და ვიქტორის კი არა, მასზე დიდების მუქარისაც არ მეშინია, რადგან ნაბრძანებია: უმჯობესია ღმერთს მოუსმინო, ვიდრე ადამიანებს..." ამის შემდეგ ვიქტორმა მცირე აზიის ეკლესიები რომთან ურთიერთობისგან განკვეთილად გამოაცხადა. ამ გადაწყვეტილებამ პროტესტი იმ ეკლესიებშიც კი გამოიწვია, სადაც აღდგომის აღნიშვნის რომაულ პრაქტიკას იზიარებდნენ. ბოლოს ეს საკითხი ნიკეის კრებაზე იქნა განხილული და იქ დადგინდა, რომ პასექი (აღდგომა) ყველა ეკლესიაში ერთდროულად - გაზაფხულის მთვარის აღვსების შემდგომ კვირა დღეს უნდა იდღესასწაულებოდეს. მოგვიანებით, მესამე საუკუნის შუა წლებში, რომისა და აფრიკის ეკლესიებს შორის სადავო საკითხად ერეტიკოსთა ნათლობა გადაიქცა. პაპმა სტეფანემაც რომის მორჩილება მოითხოვა. პაპს აფრიკელი ეპისკოპოსების სახელით კვიპრიანე კართაგენელმა უპასუხა: "არც ერთი ჩვენგანი საკუთარ თავს ეპისკოპოსთა ეპისკოპოსად არ მიიჩნევს და თავისი ძმებისგან თანხმობის მიღების მიზნით არავითარ ტირანიას არ მიმართავს. ყოველი ეპისკოპოსი სრულია თავის ნებასა და ავტორიტეტში და თვითონ იფიქროს საკუთარი გადაწყვეტილებების ავკარგიანობაზე, ის არც თავად განიკითხება და არც სხვას განიკითხავს". შემდეგ სტეფანეს კესარიოს კაპადოკიელი პასუხობს: "მრავალია განსხვავება ეკლესიათა შორის, მაგრამ მთავარი სულიერი ერთობაა, რწმენა და საერთო გადმოცემაა... რა კადნიერებაა - გქონდეს პრეტენზია ყველას მსაჯულობისა. სტეფანე ამით ერთიანი მსოფლიო ეკლესიიდან თავადვე განიკვეთება..."

ამრიგად, ჩვენ უკვე საკმაოდ ადრეულ ქრისტიანობაში ვხედავთ, ერთი მხრივ, მსოფლიო ეკლესიურ თანხმობასა და ერთიანობაში რომის მნიშვნელობის აღიარებას, ხოლო, მეორე მხრივ, ამ აღიარების რომაული ინტერპრეტაციის საწინააღმდეგო რეაქციას. ყველა შემთხვევაში ეს რეაქცია რაიმე კონკრეტული მიზეზის გამო ჩნდებოდა და რომის უსაფუძვლო პრეტენზიების გამო საკითხი არსებითად არასოდეს წამოჭრილა. ამან რომის ფანტაზიას ნიადაგი შეუქმნა საკუთარი პირველობის შესახებ ერთიანი რომაული მითი შეეთხზა და განევითარებინა. როდესაც აღმოსავლეთი (და თვით დასავლეთიც) ამ "თხზულებას" დაუპირისპირდა, ძალიან დაგვიანებული აღმოჩნდა. თვით რომმა ეს მითი უკვე "წმინდა გადმოცემად" მონათლა. ის სიძველის ძალით ნაკურთხად გამოაცხადა. გაუგებრობა, რომელიც განხეთქილებაში უნდა გადაზრდილიყო, ამ ეტაპზე დაშორიშორებით დაიწყო.

აღმოსავლეთ-დასავლეთის გაყრაში არიანულმა შფოთმა დიდი როლი ითამაშა. აღმოსავლეთში ათანასეს დასაყრდენი აღარ გააჩნდა, ამიტომ რომს მიმართა. მეორე მხრივ, ათანასეს განკვეთას მსოფლიო ეკლესიური მნიშვნელობა რომ შეეძინა, ევსევის მომხრეებმაც რომს მიმართეს. თავისთავად, ერთიც და მეორე მიმართვაც ეკლესიის ერთიანობის იმ კონტექსტს გულისხმობდა, რასაც ჩვენ II-III საუკუნეებში ვაკვირდებოდით და აღმოსავლეთ-დასავლეთის ურთიერთობაში მსოფლიო ქრისტიანობის ერთიანობად ვხედავდით. მაგრამ ამჯერად რომის პაპმა ეს მოვლენები თავისებურად აღიქვა. მისი თვალსაზრისით, წმინდა გადმოცემამ უკვე სპეციფიკური რომაული შინაარსი შეიძინა. პაპმა იულიუსმა თავის თავში მიმდინარე პროცესების ზედამხედველი და არბიტრი დაინახა. მან აღმოსავლეთში წერილი გაგზავნა, სადაც სადავო საკითხის მოსაგვარებლად მხარეებს რომში, კრებაზე იწვევდა. ამ მოწვევას, ფაქტობრივად, ულტიმატუმის სახე ჰქონდა.

მიუხედავად იმისა, რომ აღმოსავლეთის მამათა უმრავლესობისთვის ეს წერილი ნიკეის კრების შედეგებს კი არა, ათანასესთან დაკავშირებულ საკითხებს შეეხებოდა, პაპის წერილმა ანტიოქიაში მაინც უდიდესი გულისწყრომა გამოიწვია. ათანასე, მათი აზრით, კანონიერი კრების მიერ იყო გადაყენებული და ამ აღმოსავლური ვერდიქტის რომის კრებაზე განხილვა მათთვის უძველესი საეკლესიო კანონმდებლობის უმთავრესი ნორმების დარღვევის ტოლფასი იყო. აღმოსავლელ მამათა სწორედ ეს აღშფოთება იქცა ევსევიანელთა შემდგომი ქმედების მთავარ დასაყრდენად. მხოლოდ ერთი წლის შემდეგ, 341 წელს გაუგზავნეს აღმოსავლეთის მამებმა რომის პაპს პასუხი. წერილს ხელს უკვე ახალ დედაქალაქში - კონსტანტინოპოლში გადაბრძანებული ევსევი ნიკომიდიელი და ორი ავტორიტეტული აღმოსავლელი ეპისკოპოსი აწერდა. პასუხი რომის პაპს მოკრძალებული ირონიით მიუთითებდა, იმ უფლებების ფარგლებში დარჩენილიყო, რომელიც მას ღვთისაგან ჰქონდა ნაბოძები. აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ პაპმა იულიუსმა მართლაც რთულ მდგომარეობაში ჩაიყენა თავი, რადგან ათანასესთან ერთად შეიფარა მარკელე ანკირელი, რომელიც ნიკეის კრების განსაზღვრებას აშკარა ერეტიკული - საბელიანური თვალსაზრისით განმარტავდა. მარკელე, თავისი განმარტებით, აღმოსავლეთში უკვე ერთმნიშვნელოვნად იყო დაგმობილი. დასავლეთში ღვთისმეტყველების სიღრმეებში ნაკლებად ერკვეოდნენ, ნიკეის გადაწყვეტილებები მათ ფორმალურად მიიღეს, შესაბამისად, ისინი, ათანასეს მსგავსად, მარკელესაც ჭეშმარიტებისთვის დაჩაგრულ მებრძოლად მიიჩნევდნენ... აღმოსავლეთი იულიუსს სთავაზობდა არჩევანს, სადაც ერთ მხარეს ეკლესიიდან ორი განდევნილი იყო, მეორე მხარეს კი მათ დამხობაში მთელი ერთსულოვანი აღმოსავლეთის ეკლესია იდგა.

ასეთი პასუხის შემდეგ იულიუსმა დაუყოვნებლივ მოიწვია იტალიელ ეპისკოპოსთა კრება და ათანასესა და მარკელეს მხარდაჭერა საზეიმოდ გამოუცხადა. აღმოსავლეთის ეპისკოპოსებს კი რომის თვალსაზრისი ახალი გზავნილებით, მიუკიბ-მოუკიბავად ამგვარად აუწყა: "განა თქვენთვის ცნობილი არ არის, რომ ჯერ ჩვენ უნდა გვეუწყოს, რათა ჯერ აქ დადგინდეს სამართალი... ის, რასაც მე ვწერ და გაუწყებთ, ნეტარი პეტრე მოციქულისაგან გადმოგვეცა"... კათოლიკური დასავლეთის თვალსაზრისით, იულიუსი გულწრფელია თავის შეგონებაში, ისინი მიიჩნევენ, რომ მათ სიამაყის საბაბიც გააჩნიათ, რადგან, მათი აზრით, მორალურად იულიუსი უფრო მაღლა დგას, ვიდრე ევსევიანები. მაგრამ მთელი უბედურება ისაა, რომ, იცავდა რა დასავლეთისთვის მართალ პოზიციას, იულიუსი აღმოსავლური ეკლესიის რწმენას ებრძოდა, რადგან იქ არასოდეს და არავის სმენია მის მიერ გაცხადებული ჭეშმარიტების შესახებ.

აღმოსავლეთმა დიდი კრებით უპასუხა. 341 წელს ანტიოქიაში "დიდი ოქროს ტაძრის" საკურთხებლად (რომლის მშენებლობის დასრულებაც კონსტანტინე დიდის სიცოცხლეში ვერ მოესწრო) ასამდე ეპისკოპოსი შეიკრიბა. ისე არაფერი ასახავს ეკლესიის ისტორიაში სწორხაზოვან სქემებთან შეუსაბამობას, როგორც ის ფაქტი, რომ ამ კრებამ კვლავ დაგმო ათანასე და მიუხედავად ამისა, აღმოსავლეთის წმინდა გადმოცემაში ის მაინც დარჩა ერთ-ერთ ავტორიტეტულ "ადგილობრივ კრებად", რომლის მიერ მიღებულ კანონებსაც კანონიკურ კრებულებში დღემდე თავისი ადგილი უკავია.

არიანული შფოთისთვის 341 წლის კრება გარდამტეხად იქცა. აქ ნიკეის კრების შემდეგ პირველად გადაინაცვლა მსჯელობამ კვლავ საღვთისმეტყველო ნიადაგზე. საღვთისმეტყველო დავები ევსევიანების ინტერესებში არ შედიოდა. მათ უბრალოდ "ერთარსის" მომხრეთა მოცილება უნდოდათ, მაგრამ მათთვის მოულოდნელად დადგა მომენტი, როდესაც დასავლეთის მიერ წამოყენებული ერესიანობის ბრალდების უარყოფა გახდა საჭირო. დაუბრუნდნენ რა საღვთისმეტყველო დავას, აღმოსავლეთის ეპისკოპოსებმა უკვე საბოლოოდ გააცნობიერეს და შეგნებულად მიიღეს ნიკეის კრების შედეგები.

რომის პაპის ბრალდების საწინააღმდეგოდ კრებაზე მამებმა საზეიმოდ დაადასტურეს ძველი, ნიკეამდელი მრწამსი, რომელიც ლუკიანე ანტიოქიელს მიეწერება და სადაც იესო ქრისტეს შესახებ ნათქვამია: "უფალი უფლისაგან, სრული სრულისაგან, ერთიანი ერთიანისაგან, სრულყოფილება სრულყოფილებისაგან, მეფე მეფისაგან... განუსხვავებელი ხატი მამა ღმერთის, როგორც არსისა, ისე ძალისა, ნებისა და მისი დიდებისა"... როგორც პროფესორი ა. კორტაშოვი აღნიშნავს, ეს იყო "ერთარსობის ნიკეამდელი სწავლების გამოთქმების სამოსში მოქცეული მოძველებული ფორმა". ამავე დროს ანტიოქელი მამები სიტყვაში "ერთარსი" ჯერ კიდევ ვერ ხედავდნენ იმ გამაერთიანებელ ძალას, როგორც ვერ ხედავდნენ იმას, რომ მხოლოდ ნიკეის კრებით განისაზღვრება და ზუსტად გამოიხატება ის, რაც ამ მრავალხატოვან სიტყვაშია ნაგულისხმევი: ძის ჭეშმარიტი ღმერთობა, მამასთან ძის სრულფასოვანი ერთიანობა. პირიქით, ამ ეტაპზე "ერთარსს" ისინი ჯერ კიდევ უცხო, საშიშ სიტყვად მიიჩნევდნენ და მათთვის ამ აზრის დასტური სწორედ მარკელ ანკვირელის ერეტიკულ შეხედულებასთან კავშირი იყო. რომმა კი საბელიანობისკენ დაბრუნებული მიიღო მარკელი... ამიტომ, აღმოსავლეთის მამათა აზრით, დასავლეთს აღმოსავლური მართლმადიდებლობის წინააღმდეგ სათქმელი აღარაფერი გააჩნდა. ამრიგად, გაურკვევლობისა და გაუგებრობისთვის ორივე მხარეს მრავალი მიზეზის გამოყენება შეეძლო.

საერთოდ, უნდა ითქვას, რომ 341 წლის ანტიოქიის კრება დასავლეთთან საღვთისმეტყველო საკითხებში შეთანხმების საშუალებას იძლეოდა, მაგრამ ღიად რჩებოდა პიროვნებათა - უწინარესად ათანასეს საკითხი. დასავლეთის იმპერატორის კონსტანტინეს უშუალო ძალისხმევის შედეგად, ამ პრობლემის განხილვა სერდიკის (სოფიის) მსოფლიო კრებაზე გახდა შესაძლებელი. მაგრამ კრება შეკრებისთანავე (343 წ.) ორ ნაწილად გაიყო და ეს განხეთქილება კვლავ იმის გამო მოხდა, რომ მის წინაშე არსებული რეალობის სირთულეები კვლავ დასავლეთმა ვერ გაიაზრა. აღმოსავლეთი თანახმა იყო ათანასეს საქმე განხილვას დაბრუნებოდა, მაგრამ მანამდე მისი დამხობის აღიარებას მოითხოვდა. ამასთან, თუ დამხობის ფაქტს აღიარებდნენ, ათანასე საქმის განხილვის პროცესს ვეღარ დაესწრებოდა. დასავლეთი ამ პირობას არ ღებულობდა და რომში მის გამართლებას კრებაზე დასწრებისთვის საკმარისად მიიჩნევდა. ამრიგად, დაწყებული ურთიერთდაახლოების პროცესი მიინავლა და კრებაც ისევ განხეთქილებით დასრულდა.

ამავე დროს, კონსტანტინემ თავის ძმაზე პოლიტიკურ ზეგავლენას გააძლიერა, აღმოსავლეთის საზღვრებზე კი სამხედრო სიტუაცია სულ უფრო დაიძაბა და ამან კონსტანტი აიძულა ძმის მიმართ უფრო დამყოლი ყოფილიყო. საქმე იქამდის მივიდა, რომ 345 წელს, როცა გრიგოლი ალექსანდრიელი გარდაიცვალა, კონსტანტიმ ათანასე თავისი ყოფილი ადგილის დასაკავებლად ყოველგვარი საეკლესიო განხილვების გარეშე მოიხმო. ათანასე კარგად აცნობიერებდა ამ დათმობის შინაარსს და იმპერატორისგან რესკრიპტი ანუ კანონის ძალის მქონე წერილი მოითხოვა. მას თავისი დამხობა არასოდეს უღიარებია, ამიტომ კათედრას დაუბრუნდა და ეს დაბრუნება ტრიუმფის ტოლფასი იყო. "არსებული სინამდვილე" შეურიგებელმა მტრებმაც კი აღიარეს.

მაგრამ ძალიან მალე პოლიტიკურმა სიომ სხვა მიმართულებით დაბერა. 353 წელს, გარკვეული შიდა ომების შედეგად, კონსტანტი მთელი იმპერიის ერთპიროვნული მმართველი გახდა. მან მაშინვე გამოავლინა მისი კომპრომისის ნამდვილი შინაარსი. ცხადი გახდა, რომ ის მხოლოდ პოლიტიკური ოპორტუნიზმის შედეგი იყო. არიანელები და ნახევრად არიანელები გაცილებით დამყოლნი აღმოჩნდნენ სახელმწიფო პოლიტიკის მიმართ, ვიდრე ნიკეის კრების შედეგების მომხრეები: ამ პერიოდში, კონსტანტის მთავარ დასაყრდენად სწორედ არიანელები გადაიქცნენ. დაიწყო ნიკეის კრების მომხრეთა საყოველთაო დევნა. ათანასეს ეს პროცესი ჯერ არ ეხებოდა: ის პირადად კონსტანტის რესკრიპტის საფუძველზე იყო მოწვეული... მეორე მხრივ, იმპერატორსა და მის თანამოაზრეებს კარგად ესმოდათ, რომ სანამ ათანასეს მხარს დასავლეთი უჭერდა, მისი გაკიცხვა საყოველთაო და მსოფლიო მნიშვნელობას ვერ შეიძენდა. ამიტომ ჯერ დასავლეთი უნდა გადმოსულიყო აღმოსავლეთის, ამ შემთხვევაში სახელმწიფოს მორჩილებაში. რომში 352 წელს გარდაცვლილი იულიუსის ადგილი ახალმა პაპმა ლიბერიუსმა დაიკავა. კრების მოწვევა და ათანასეს დაგმობა იმპერატორმა სწორედ მისგან მოითხოვა. პაპი ცდილობდა, ასეთი გადაწყვეტილებისთვის თავი აერიდებინა, მაგრამ უშედეგოდ. 355 წელს ქალაქ მილანში შეკრებილმა 300-მა ეპისკოპოსმა იმპერიის უხეში ძალის წინაშე თავისი პოზიციები დათმო. "ჩემი ნება - ეს არის თქვენთვის კანონი", - უპასუხა იმპერატორმა ეპისკოპოსებს, როდესაც მათ საკითხის კანონიერად შესწავლა მოითხოვეს. იმპერატორის ბრძანებას მხოლოდ რამდენიმე ეპისკოპოსი არ დაემორჩილა და ყოველი მათგანი სასწრაფოდ გადაასახლეს. გადაასახლეს ლიბერიუსიც, რომელიც ცდილობდა, არ მიეღო კრების გადაწყვეტილება, ხოლო იმპერატორის მოხელეებმა მთელი დასავლეთი მოიარეს და ეპისკოპოსების უამრავი ხელმოწერა შეაგროვეს.

კონსტანტინეს მოქცევიდან ორმოცი წლის შემდეგ მორალურად განადგურებული ეკლესია დიდი იმპერატორის შვილის ფეხთით იყო! რჩებოდა მხოლოდ ათანასე, უხეში ძალის წინააღმდეგ მებრძოლი და დამოუკიდებელი ეკლესიის ერთადერთი წარმომადგენელი. 356 წლის 8-9 თებერვლის ღამეს, მაშინ, როდესაც ათანასე მრევლთად ერთად შუაღამის ჟამნის ლოცვაზე იდგა, ჯარისკაცებმა ტაძარი ალყაში მოაქციეს. ეპისკოპოსმა ბრძანა, მრევლი მშვიდად, უფლის მადიდებელი გალობით დაშლილიყო და შინ წასულიყო. სიბნელეში ათანასე ტაძრიდან ხალხთან ერთად გავიდა და ექვსი წლის მანძილზე იგი აღარავის უნახავს. გახელებულმა კონსტანტიმ ბრძანა, ეგვიპტის ყველა მონასტერი გაეჩხრიკათ, მაგრამ უშედეგოდ. საკუთარი ეპისკოპოსი მეუდაბნოე ბერებმა შეიფარეს. ქვეყანა ძალიან მალე მოიცვა ათანასეს მამხილებელმა ხმამ. ეპისკოპოსმა ეკლესიის მტრების გამანადგურებელი რამდენიმე ნაშრომი შექმნა, მათ შორის "კონსტანტის აპოლოგია" და "არიანელთა ისტორია" ან "არიანელთა ისტორია მონაზონთათვის", სადაც მკითხველს ათანასე საკუთარი ღვთისმეტყველების, ნიკეის კრების შემდგომ ატეხილი შფოთის შინაარსს განუმარტავს. ამრიგად, იმდროინდელი ძალადობის ქარცეცხლში მხოლოდ ათანასე რჩებოდა ხელშეუხებელი.

ამ ბოლო მომენტამდე ნიკეის კრებისთვის ასე აშკარად არავის შეუტევია, არიანული უმცირესობა ძირითადად დასავლეთისადმი წინააღმდეგობით ცდილობდა, გაეერთიანებინა აღმოსავლეთის ეპისკოპოსები, მაგრამ ახლა იმპერატორის დახმარებით არიანელებს ხელები გაეხსნათ. ყველა ძირითად კათედრაზე ოლიგარქთა ნების მორჩილი შემსრულებლები დასვეს. მოხდა ის, რაც როდისმე უნდა მომხდარიყო - 357 წელს მდინარე დუნაიზე, ქალაქ სირმიაში მოწყობილ შეკრებაზე არიანელებმა ნიღაბი ჩამოიხსნეს. მათ შეადგინეს "სირმიის მეორე ფორმულა", რომელიც უკვე სრულ არიანულ შინაარსს ატარებდა. გამოქვეყნების შემდეგ ფორმულის მიღება არიანელებმა ეპისკოპოსებისგანაც მოითხოვეს. ვინც უარს აცხადებდა, სახელმწიფო თავისი სანქციებით ემუქრებოდა: ამრიგად, იმპერატორის მიერ დამტკიცებულმა სირმიის მანიფესტმა უხეში გუგუნით იმპერიის აღმოსავლეთიდან დასავლეთამდე მთელი ქვეყანა მოიცვა.

მაგრამ ეს გამარჯვება და აპოგეა არიანობისათვის ბოლო და საბედისწერო აღმოჩნდა. სირმიის მანიფესტი იმდენად არიანული იყო, რომ ეკლესიის საღად მოაზროვნე ძალებში არ შეიძლებოდა უკურეაქცია არ გამოეწვია. კოალიცია, რომლსაც არიანელები ათანასეს, მარკელესა და რომის წინააღმდეგ აკოწიწებდნენ, ახლა უკვე დაიშალა, აღმოსავლეთის ეკლესიამ შეიგრძნო და შეიცნო, რა საშიშროების მატარებელი იყო არიანობა და თვითგაჯანსაღება დაიწყო.

გამოჯანსაღების პროცესი ნელა მიმდინარეობდა, მასში სახელმწიფო "ფაქტორის", ეკლესიისათვის ამ მოუშუშებელი წყლულის მთელი სიმძიმე ახალი ძალით გამოვლინდა. დაიწყო ეპისკოპოსთა ერთიანობის ცალკეულ ღვთისმეტყველურ პარტიებად დაქუცმაცება. იკრიბებოდა ახალ-ახალი კრებები და ყრილობები, იწერებოდა მრწამსები, მიმდინარეობდა ურთიერთგანკვეთა და გაძევება. მოგვიანებით ეკლესიის ისტორიკოსი სოკრატე ამ პროცესს "ღამის ბრძოლად" მოიხსენიებდა, სადაც არავინ უწყის, ვინ არის მტერი და ვინ - მეგობარი.

არიანობამ პრაქტიკულად ქრისტიანობის არსი უარყო: ეს ნათლად აისახა ყოველგვარ ორიგინალობას მოკლებულ არიულ ეპიგონებში, ე.წ. ანომიებში, როდესაც გადაწყვეტილებები არც სამართლებრივი თუ სხვა მიღებული ნორმებით ფასდებოდა და არც მათ შესაბამისად მიიღებოდა. ყველა საბუთი, რომელსაც არიანელები იღებდნენ, ქრისტეს ღმერთობის უარმყოფელი იყო. ამიტომ ეკლესიას სასწრაფოდ სჭირდებოდა ნათელი ღვთისმეტყველური პასუხის გაცემა. ყველა მიხვდა, რომ ძველი სიმბოლოებით სარგებლობა საკმარისი აღარ იყო: მათში არსებულ ხატოვან გამოთქმებს არიანელები სათავისოდ განმარტავდნენ, ხოლო ნიკეის "ერთარსი" კვლავ საეჭვოდ იყო მიჩნეული. ამიტომ აღმოსავლეთის ეპისკოპოსთა ყურადღების ცენტრში უწინარესად სიტყვა "მსგავსარსი" მოექცა. ძე "მსგავსარსია" მამისა, ანუ ისეთივე ბუნება აქვს ძეს, როგორიც მამას: ეს კი წინ გადადგმული ნაბიჯი და იმის აღიარება იყო, რომ რწმენის სწორად გამოხატვისათვის საჭირო ხდებოდა ფილოსოფიური ტერმინის გამოყენება. აღმოსავლეთის მამები თვითონ დადგნენ იმ გზაზე, რომლის გამოც ნიკეის კრების შედეგების დამცველებს აკრიტიკებდნენ. მაგრამ არიანელებმა კიდევ ერთი მცირე გამარჯვება მოიპოვეს: მათ დაარწმუნეს იმპერატორ კონსტანტის მიერ მსოფლიო კრების მოწვევის ორგანიზებისათვის შექმნილი ჯგუფის დაბნეული ეპისკოპოსები, რომ ბოროტების თავიდათავი სიტყვა "არსის" გამოყენება იყო, აჯობებდა, ეს სიტყვას საერთოდ აეკრძალათ და საყოველთაოდ გასაგებად ქრისტესთვის "ყველაფერში მამის მსგავსი" ეწოდებინათ. დაიწყო ახალი დავა და ეპისკოპოსთა ახალ ჯგუფებად დაყოფა. რადგან გაუგებრობის საგანი რწმენის სიმბოლო იყო, გადაღლილმა კონსტანტიმ გადაწყვიტა ყველაფერი ბუნდოვან მრწამსამდე დაეყვანა და ამ გზით ყველა მხარე საღვთისმეტყველო მინიმუმით გაეერთიანებინა. კრებაზე, რომელიც 360 წელს კონსტანტინოპოლში, წმინდა სოფიის ტაძრის კურთხევას მიეძღვნა, გამოცხადდა რომ "ძე მსგავსია მამისა", ანუ ჩამოცილებულ იქნა სიტყვა "ყველაფერში": იმ სიტუაცუაში ასეთი განსაზღვრება, უკიდურეს არიანელთა გარდა, ყველასათვის მისაღები უნდა ყოფილიყო. მაგრამ ამ სიტყვებმა ეკლესიას თავისი ცხოველი შინაარსი და ის სიხარული დაუკარგა, რომლის მიხედვითაც ღმერთი "ჩვენი ცხოვრებისათვის გარდამოხდა ზეცით". ამას ისიც მოჰყვა, რომ სხვადასხვა შეთხზული ბრალდების საფუძველზე გადააყენეს და გადაასახლეს ის ეპისკოპოსები, რომელთა დარწმუნებაც შეუძლებელი აღმოჩნდა. ამრიგად, ეკლესიაზე ახალი "სახელმწიფოებრივი მრწამსი" გაბატონდა. კონსტანტის შეიძლება ისიც კი მოსჩვენებოდა, რომ მან აღასრულა მამის ოცნება და ეკლესიაში სანატრელ მშვიდობას მიაღწია. მაგრამ ვინაიდან ეს მშვიდობა უშინაარსო კომპრომისზე იყო აგებული და მშვიდობა მხოლოდ მშვიდობისათვის, და არა ჭეშმარიტებისათვის იყო მიღწეული, ცხადია, ადრე თუ გვიან ის უეჭველად დასრულდებოდა.

"ომიოსების" (სიტყვის "ომიოსის" – მსგავსის გამო, ასე იწოდებოდა სახელმწიფოსა და ეკლესიის ერთობლივი კოალიცია) ზეიმიდან წელიწად-ნახევრის შემდეგ კონსტანტი გარდაიცვალა. ქვეყანაში რეაქციული ძალა გაბატონდა და ეს ძალა ქრისტიანობის საწინააღმდეგოდ იყო მიმართული: ორწელიწად-ნახევრის მანძილზე იმპერიას სათავეში იულიანე განდგომილი ედგა (361-363). მისი პირველი აქტით აღდგენილ იქნა სრული რელიგიური თავისუფლება. როგორც ფიქრობენ, იმპერატორს მიაჩნდა, რომ ამ თავისუფლებით ქრისტიანები უფრო მწვავედ დაუპირისპირდებოდნენ ერთმანეთს და ყველას თვალში მოხვდებოდა მათი რწმენის საბოლოო "დისკრედიტაცია". სინამდვილეში კი იულიანეს მეფობის დრომ გვიჩვენა, რომ საკუთარ თავთან დარჩენილმა ეკლესიამ თვითონვე დაიწყო თავისი პრობლემების მოგვარება. დიდი ალექსანდრიელი დევნილი ათანასე თავის ქალაქს კვლავ ტრიუმფით დაუბრუნდა. თუმცა ეს დაბრუნებაც დიდხანს არ გაგრძელებულა. როგორც კი შეიტყო იულიანემ, ათანასემ ორი წარმართი დედაკაცი მონათლაო, მაშინვე მისი გაძევების ედიქტი გამოსცა და ათანასე კვლავ მიიმალა. მაგრამ ალექსანდრიაში მისი ხანმოკლე ვიზიტი, როგორც ვლადიმირ ბოლოტოვი აღნიშნავს, "ერთი უდიდესი ისტორიული მნიშვნელობის საქმით დაგვირგვინდა". ეს იყო 362 წლის ალექსანდრიის კრება. ანტინიკეური აღმოსავლეთის მიერ იმდენჯერ იქნა განდევნილი ათანასე, რომ რიგორიზმი და შეურიგებლობა ყველაზე მეტად მისგან უნდა ყოფილიყო მოსალოდნელი. და აი, ათანასე, ვინც მთელი სიცოცხლე ნიკეის განსაზღვრებას მიუძღვნა, კაცი, რომელიც არასოდეს, ყველაზე მძიმე დროსაც კი, წამითაც არ დაეჭვებულა და ნაბიჯითაც უკან არ დაუხევია, თავისი ეკლესიური გულით მიხვდა, რომ აღმოსავლელთა ცთომილების მიზეზი მხოლოდ ერესი არ იყო. ამ პოზიციაზე მდგომმა ათანასემ მოწინააღმდეგეთა შორის თანამოაზრეებსაც და ძმებსაც მიაკვლია. ის მიხვდა, რომ ამ უარყოფის უკან გულწრფელი გაუგებრობა იმალებოდა. მიზეზი კი არასაკმარისი ახსნა და ჭეშმარიტების ახსნისათვის ნაკლებად გამოსადეგი სიტყვები უნდა ყოფილიყო. სხვა რომ არაფერი გაეკეთებინა, მარტო ამ მიგნებისათვის იმსახურებს ათანასე დიდი თავის ბრწყინვალე სახელს. სწორედ შერიგების ეს ჟესტი იყო 362 წლის კრების მთავარი თემა. მან კვლავ საზეიმოდ აღიარა ნიკეის სიმბოლო, მაგრამ ისეთი ახსნა დაუმატა, რომ შეუძლებელი იყო, როგორც ერთადერთ ხსნას, მას არ დაბრუნებოდა ყველა, ვინც წყვდიადსა და შფოთში ჭეშმარიტებას ეძებდა და ამ ძიებაში იმედი არ ჰქონდა გადაწურული...

პირველი დასავლეთი შემობრუნდა, რადგან "ერთარსი" მათ მხოლოდ სახელმწიფო ზეწოლის გამო უარყვეს. 363 წელს ლეგიონებმა ტახტზე ძველი გენერალი ვალენტინიანე აიყვანეს, რომელსაც ეპისკოპოსებმა კრების მოწვევის ნებართვა სთხოვეს. ვალენტინიანემ მათ ასე უპასუხა: "მე ერისკაცი ვარ და ასეთ საქმეებში ჩარევა უწესობად მიმაჩნია; შეიკრიბონ იერარქები და თავად გადაწყვიტონ, რა უნდათ და როგორ უნდათ". ამ თავისუფლების შედეგად დასავლეთის ეკლესია ნიკეის სიმბოლოს უბრალოდ და სრულად დაუბრუნდა. უფრო რთული სიტუაცია შეიქმნა აღმოსავლეთში, სადაც ვალენტინიანემ იმპერატორად თავისი ძმა, ვალენტა დანიშნა (364-378), რომელიც "ომიოსებს" ოფიციალურად უჭერდა მხარს. გარეგნულად ეკლესიური ცხოვრება მოშლილი იყო, განხეთქილებას თავისი კვალი ჰქონდა დატოვებული, გრძელდებოდა ურთიერთდადანაშაულება და განკვეთა. მიუხედავად ამ გარეგნული უწესრიგობისა, "ახალნიკეური" ტალღა სულ უფრო ძლიერდებოდა და მწიფდებოდა.

ამ მოახლოებული აღდგენისა და აღორძინების საქმეში უდიდესი როლი სამმა ეპისკოპოსმა ითამაშა, რომლებსაც ერთი სახელწოდება - "დიდი კაპადოკიელი მამები" აერთიანებს. ესენი არიან: ბასილი დიდი, გრიგოლ ღვთისმეტყველი და გრიგოლ ნოსელი; ათანასეს ჩათვლით, სწორედ ესენი არიან ეკლესიის ყველაზე მნიშვნელოვანი მამები და მასწავლებლები. ისე, როგორც ნიკეის კრება და ამ კრების შედეგებისათვის ბრძოლა სამუდამოდ უკავშირდება ათანასეს სახელს, ამ სამეულის და, მით უმეტეს, ბასილი დიდის სახელიც ნიკეის საბოლოო გამარჯვებასთან არის დაკავშირებული.

ამ მამების მთავარი დამსახურება ისაა, რომ ნეკეის კრების შემდგომ დავებში უდიდეს გამოცდილებასა და ეკლესიური რწმენისათვის ბრძოლის მძიმე ჯაფაში გამოწრთობილმა, გენიალურმა ქრისტიანმა მოაზროვნეებმა და ფილოსოფოსებმა დროულად მონახეს საჭირო სიტყვები, ჭეშმარიტი ღვთისმეტყველური შინაარსით აღავსეს და მართლმადიდებელ ენად აქციეს. მათ გამოჭედეს და ნათლად გამოაჩინეს წმინდა სამების მართლმადიდებლური სიღრმე, რომელიც დროის მოლოდინში ათანასეს "ერთარსსა" და ნიკეის სიმბოლოში იყო დაუნჯებული.

ბასილი დიდის ნათელი ხატი ასხივოსნებს ამ მღვრიე და ხშირად უიმედობაში გადასული ბრძოლის ეპილოგს. ავადმყოფობით შეპყრობილმა, მონოზვნურ განცალკევებაზე, ჭეშმარიტების ჭვრეტასა და შემოქმედებით ყოფაზე მუდმივად მეოცნებე ბასილი დიდმა მთელი თავისი უდიდესი ტაქტითა და მოთმინებით აღსავსე ცხოვრება ეკლესიის გაერთსულებას შესწირა. რამდენჯერ გაჩენილა აზრი, რომ შფოთი უკვე ეკლესიის სხეულს დაეუფლა და განხეთქილება გარდაუვალი იყო. მრავალი წყენა და ცილისწამება შეხვედრია ბასილი დიდს, კესარიის კაპადოკიელ არქიეპისკოპოსს. მისი უდიდესი ღვაწლი სიკვდილის წინ დააფასა და აკურთხა მოხუცებულმა ათანასემ, რომელმაც, ბოლოს და ბოლოს, სიცოცხლის უკანასკნელი წლები მშვიდ ატმოსფეროში, თავის ხალხთან გაატარა. ბასილიმ აღასრულა ათანასეს მიერ ნაკურთხი ღვაწლი. ისე, როგორც დიდმა მოსემ მიიყვანა თავისი ერი აღთქმულ ქვეყნამდე, მაგრამ მის მიწაზე ფეხი ვერ დაადგა, ბასილი დიდიც 379 წელს, ნიკეის საბოლოო საზეიმო გამარჯვების, მეორე მსოფლიო კრების წინ გარდაიცვალა.