სწავლა-მოძღვრებანი

განღმრთობის ეტაპები “დიდაქეს” მიხედვით (მესამე ნაწილი).

ზიარების შესახებ უწყება “დიდაქეში”. აქვე “სეფისკვერის” შესახებ

ჩვენს ბოლო საუბრებში უკვე კონკრეტულად შევეხეთ (მსმენელს ემახსოვრება) “დიდაქეს” ტექსტის ცალკეული ნაწილების შესაბამისობას განღმრთობის გზის ეტაპებთან. განვიხილეთ პირველი ეტაპი, განმწმენდელობითი ეტაპი, რასაც შეესაბამება “დიდაქეს” პირველი ნაწილი – “მოძღვრება ორი გზის შესახებ”. შევეხეთ მეორე ეტაპსაც – გასხივოსნების, გასინათლების ეტაპს, რასაც შეესაბამება “დიდაქეს” ტექსტის მომდევნო ნაწილი, ნათლისღების საიდუმლოსთან დაკავშირებული.

ამის შემდგომ მესამე ნაწილი “დიდაქეს” ტექსტისა, რაც ზიარების საიდუმლოს ეხება, უკვე ადვილია მიხვედრა, შეესაბამება განღმრთობის გზის მესამე ეტაპს, რაზეც ჩვენ ერთ-ერთ საუბარში შეძლებისდაგვარად დაწვრიელბით ვიმსჯელეთ. ესაა ის ეტაპი, რომელსაც სრულყოფის ეტაპი ეწოდება, როდესაც ადამიანი ჭეშმარიტების წიაღში შედის და ჭეშმარიტება, ღვთიურობა უკვე მის წინაშე სინათლედ კი არ წარმოჩნდება, არამედ საღვთო სიბნელედ, საღვთო ღამედ, ან იმდენად აღმატებულ სინათლედ, რაც შემმეცნებელ გონებას, შემმეცნებელი გონების სულიერ თვალს უკვე წყვდიადად წარმოუჩნდება. ისევე როგორც ხილულ მზეს მზერამიპყრობილი პიროვნება, რა თქმა უნდა, მზეს უმალ უფრო სიბნელედ აღიქვამს, ვიდრე სინათლედ. ძველი ქართული ტერმინი რომ გამოვიყენოთ, “ზეგარდარეული სინათლე” სულიერ თვალს, ისევე როგორც მატერიალურ თვალს, თუ ზეგარდარეული სინათლე მატერიალურია, უფრო სიბნელედ წარმოუჩნდება, ვიდრე ბრწყინვალებად. აი ამ გაგებითაა, რომ საეკლესიო მოძღვრებაში III ეტაპად შემოდის ის ხარისხი და ის მდგომარეობა, როდესაც იმდენად ღრმად შეაღწევს პიროვნება ჭეშმარიტებისა და ღვთიურობის სიღრმეში, რომ ეს ღვთიურობა მის სულიერ თვალთა წინაშე ზეგარდამატებული და ზეჭარბი სინათლის გამო საღვთო ღამედ, საღვთო სიბნელედ წარმოჩნდება. ლიტურგიკაში ეს მესამე ეტაპი შესაბამისია საეკლესიო საიდუმლოთა შორის ყველაზე აღმატებულისა, საიდუმლოთა საიდუმლოსი, რომელსაც ზიარება ეწოდება, ანუ იმ საიდუმლოსი, როდესაც მაცხოვრის სისხლთან და ხორცთან უშუალოდ შეზიარება ხდება. მართლაც ისევე როგორც განღმრთობის გზაზე ყველაზე აღმატებული ეტაპი სწორედ სრულყოფის ეტაპია, ასევე ამქვეყნიურ ცხოვრებაშიც საეკლესიო საიდუმლოთა მონაწილედ გახდომის ჟამს, რა თქმა უნდა, ყველაზე აღმატებული გახლავთ ზიარების საიდუმლო. მაგრამ ზიარების საიდუმლომდე ჩვენ მაინც მირონცხების საიდუმლო უნდა ავღნიშნოთ.

ცალკე ეტაპად განღმრთობის გზაზე ეკლესიის მამები მირონცხების საიდუმლოს შესაბამის რაიმე საფეხურს არ გამოყოფენ, თუმცა რაღაც ნიუანსი ქვესაფეხურისა ჩვენ შეიძლება მოვიაზროთ, რამდენადაც მირონცხება ჩვეულებრივ ნათლისღების საიდუმლოსთან ერთად აღიქმება. შეუძლებელია ჩვენ ნათლისღება მივიღოთ მირონცხების გარეშე. განუყოფლობა ყველა საიდუმლოსი არსებობს, რა თქმა უნდა, საეკელსიო წიაღში ერთმთლიანობაა ყველა მათგანისა, მაგრამ ნათლობასა და მირონცხებას შორის თვით ქმედებითი კუთხითაც, ე.ი. პრაქტიკული, ხილული სახით აღსრულებითაც სრული განუყოფლობაა. ე.ი. ერთი – ნათლობა, მეორის – მირონცხების გარეშე არ არსებობს, მირონცხება იგივეა, რაც სულიწმინდის ბეჭედი, სულიწმინდისეული აღბეჭდილობა, ხოლო პიროვნება, რომელსაც სინათლე მიეწოდება და სულიერი სინათლე გამსჭვალავს მას, ეს სულიერი სინათლე ყოვლადწმინდა სამებისა სულიწმინდის მადლით მკვიდრდება მასში ანუ ყოველი ქრისტიანი და ყოველი მონათლული აუცილებლად სულიწმინდის ბეჭდითაა აღბეჭდილი. ისევე როგორ გასხივოოსნებული და გასინათლებული პიროვნება, ანუ გასხივოსნებითი ეტაპის მიმღები პიროვნება აუცილებლად სულიწმინდის მადლით განიმსჭვალება. ასე რომ, მირონცხების საიდუმლოს ჩვენ განღმრთობის გზაზე იგივე მეორე ეტაპი შეგვიძლია განვუკუთვნოთ და ასე შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მეორე ეტაპის ეკლესიური, ლიტურგიკული წარმოჩენა ესაა ნათლობისა და მირონცხების ორი სრული საიდუმლო ურთიერთგანუყოფლობაში.

ხოლო მესამე ეტაპს, როგორც ავღნიშნეთ, შეესაბამება ზიარების საიდუმლო. ზიარების საიდუმლოს შესაბამისობა ამ მესამე ეტაპთან, არათუ ზიარების საიდუმლოს მნიშვნელობას გამოკვეთს, რომ თითქოს განღმრთბის გზის ყველაზე აღმატებული ეტაპის შესაბამისია ზიარების საიდუმლო ეკლესიური ცხოვრების წესის მხრივ, არამედ პირუკუ ამ მესამე ეტაპის, სრულყოფის ეტაპის განსაკუთრებულობას და აღმატებულობას წარმაოჩენს. ეს იმიტომ, რომ ისევე როგორც ნათლისღების საიდუმლოს, მირონცხების საიდუმლოს, არც ზიარების საიუდმლოს და ყველაზე მეტად სწორედ ზიარების საიდუმლოს არ ესაჭიროება რაიმე სხვა მოვლენისგან მისი ღირსეულობის გამოკვეთა და დასაბუთება. თუ რამ უაღმატებლესია, თვალშეუდგამი და აზრშეუდგამია ქმნილებისგან, ეს სწორედ ზიარების საიდუმლოა. საზოგადოდ ყველა საეკლესიო საიდუმლო მიუწვდომელია ქმნილებისგან და ამიტომ ეწოდებათ მათ საიდუმლო, რომ ვერარა ქმნილებითი გონება, თუნდაც ანგელოზური იყოს ის და ყველაზე აღმატებული ანგელოზთა შორის, ვერანაირად ვერ შეწვდება სრულყოფილად. სიღრმისეულად და არსობრივად თუნდაც ნათლისღების საიდუმლოს მადლს, მირონცხების საიდუმლოს მადლს და მითუმეტეს ზიარების საიდუმლოს მადლს, რომელიც მართლაც განსაკუთრებულია ყველა საიდუმლოს შორის, რამდენადაც უშუალოდ ღვთის მიღება, შეთვისება ხდება ამ საიდუმლოს ძალით. ამიტომ ზიარების საიდუმლოს პარალელიზმი განღმრთობის გზის მესამე ეტაპთან, სწორედ ამ მესამე ეტაპის იმგვარ განსაკუთრებულობას წარმოაჩენს ჩვენს წინაშე, რა განსაკუთრებულობითაც საკუთრივ ზიარების საიდუმლოა აღვსილი და შემკობილი. “დიდაქეს” ტექსტში, კვლავ ავღნიშნავთ, ამ მესამე ეტაპის შესაბმისია სწორედ ის ნაწილი, ის მომდევნო ნაწილი ნათლსიღების შესახებ უწყების შემდგომ, კონკრეტულად ზიარების შესახებ რომ გვესაუბრება. თავისთავდაც, ისევე როგორც ნათლსიღებასთან დაკავშირებით, ეს ნაწილი, გარდა იმისა, რომ განღმრთობის გზას ასაჩინოებს ჩვენს წინაშე, როგორც დოკუმენტური, ტექსტობრივი მონაცემი და უძველესი მონაცემი ზიარების საიდუმლოს შესახებ, აი ამ მხრივაც თავისთავადაც უაღრესად მნიშვნელოვანია. თუნდაც ის ფაქტი, რომ “დიდაქეს” ტექსტში წარმოდგენილია ორი ზიარებითი ლოცვა, ერთი ზიარების წინა ლოცვა, ხოლო მეორე ზიარების შემდგომი ლოცვა, მხოლოდ ეს ორი ლოცვაც რომ ყოფილიყო ზიარების შესახებ “დიდაქესგან” მოღწეული, ამ ძეგლის განსაკუთრებულობას ჩვენს წინაშე სრულიად ნათლად წრმოაჩენდა. მოგეხსენებათ ზიარების წინა ლოცვები უნდა ჰქონდეს წაკითხული პიროვნებას, რომელიც უნდა ეზიაროს, ხოლო ზიარების აღსრულების შემდეგ ის კითხულობს სამადლობელ ლოცვებს, ზიარების შემდგომ ლოცვებს. მათ სამადლობელი ლოცვები იმიტომ ეწოდებათ, რომ ასეთი უზენაესი და უაღმატებულესი სიკეთის ღირსი გახადა საუფლო განგებამ ესა თუ ის პირი.

მთელი ზიარებითი წესი აუცილებლად ამ სამივე ნაწილს გულისხმობს: 1) ზიარების წინა მზადება, რასაც გამოხატავს აგრეთვე ზიარების წინა ლოცვაც; 2) შემდგომ საკუთრივ ზიარება, უფლის სისხლისა და ხორცის მიღება; 3) და ბოლოს სამადლობელი ლოცვის აღვლენა. თუ დღეს ამგვარი ლოცვები საკმაოდ რაოდენობრივია, როგორც ზიარების წინა, ასევე ზიარების შემდგომი, რა თქმა უნდა, პირველ საუკუნეში გაცილებით მცირერიცხოვანი უნდა ყოფილიყო და “დიდაქე” სწორედ იმ ეპოქას ასახავს, როცა ეს მცირერიცხოვნება ერთეულობას გულისხმობდა მხოლოდ ჯერ კიდევ: ერთი ლოცვა ზიარების წინ, ერთი ლოცვა ზიარების შემდგომ. ეს ლოცვები შინაგანად, თავისი სულიერი შინაარსით ძალიან ბევრის მეტყველია, მრავლისმეტყველია, მრავალ საგულისხმო სულიერ სწავლებას გვაწვდის ჩვენ და არ შევცდებით თუ ვიტყვით, რომ საზიარებელ ლოცვათა შორის მათი შეტანა არათუ რაიმეს დააკლებს ამ ლოცვათა სულიერ სიღრმეს და მათ სიწმინდეს, არამედ ჩვენი აზრით რაღაცით შეამკობს კიდეც. სწორედ ამ ლოცვებშია ის უწმინდესი განჭვრეტა ზიარების პურისა, ევქარისტიული პურისა, რომლისგანაც უნდა მიიღოს მორწმუნემ, როგორც ეკლესიური მთლიანობის, ეკლესიური განუყოფლობის მარადიული ქვაკუთხედის საფუძველი და გნებავთ სიმბოლო. ამ ტექსტში კერძოდ ასეა ნათქვამი (როგორც გვახსოვს): “როგორც ეს პური (იგულისხმება საზიარებელი პური), მთების ზემოთ მიმოფანტული (იგულისხმება, როდესაც თავთავების სახით ცალკეულ ყანებში იყო ეს პური განფენილი) შეიკრიბა და ერთი გახდა (ე.ი. როდესაც ეს თავთავები მოწეულ იქნა და გამოცხვა ერთი პური), ამგვარადვე შეიკრიბოს ეკლესია შენი სასუფეველში”. რომ ეს ხილული, თითქოსდა დაყოფადობა ეკლსიისა, რაც ამქვეყნად სახეზეა, რომ არსებობს სხვადასხვა რეგიონში ეკელსიები, ქვეყნების ეკელსიები, ვთქვათ საქართველოს ეკლესია, საბერძნეთის ეკლესია, რუსეთის ეკლესია, ძველადაც და დღესაც ანტიოქიის ქალაქები და ცალკეული მეტროპოლიები, იერუსალიმის, ალექსანდრიის და სხვათა ეკლესიები, მაგრამ ესაა მხოლოდ ხილული განყოფადობა, არსით ამქვეყნადაც აბსოლუტურად განუყოფელია მართლმადიდებელი ეკლესია, ერთი მთლიანობაა, ისევე როგორ მარადის ერთი მთლიანობაა უფლის კვართი. უფლის კვართია ყველაზე გამოკვეთილი საფუძველი, ქვაკუთხედი და სიმბოლო ეკლესიური ერთიანობისა, როგორც ამაზე ჩვენ დეტალურად გვაუწყებს  წმინდა კვიპრიანე კართაგენელი. მისი ეს უწმინდესი სიტყვები და განმარტებები ჩვენ წლების წინ გამოვაქვეყნეთ. ჩვენთვსი სასიხარულოა, რომ ეს განმარტება კვიპრიანე კართაგენელისა, რაც საუფლო კვართს შეეხება, ქართველ ერს აუცილებლად უნდა სცოდნოდა, იმიტომ, რომ საუფლო კვართის მფლობელი სწორედ ქართველი მართლმადიდებელი ერია და საქართველოს ეკლესიაა. ეს სიტყვები თანდათანობით ახლობელი ხდება ქართველი ერისთვის, იყენებენ ამ სიტყვებს, ციტირება ხდება, მათ შორის უწმინდესსაც ერთი ორჯერ დამოწმებული ჰქონდა ეს სიტყვები წმინდა კვირპანე კართაგენელისა. იმიტომ, რომ ამ პიროვნებისგან თქმული ჭეშმარტად შესაბამისია იმისა, რაც საუფლო კვართის სულიერ რაობაში იგულისხმება. მოგეხსენებათ საუფლო კვართი არ დახეულა, არ დარღვეულა, რომელი “ზემოითგან კერვილი იყო”, სახარებისეული სიტყვები რომ მოვიშველიოთ და ამგვარადვე ამ წუთისოფელში არასოდეს არ დაირღვევა სულიერი მთლიანობა ეკლესიისა. ეს ყოველივე აბსოლუტური გამოხატულებით ცხადი გახდება სასუფეველში, სადაც ყოვლითურთ ყველანაირი აზრით, ყველანაირი ასპექტით ერთეკლესიობაა, ერთეკლესიობა სუფევს და ჰგიეს. და ამის სიმბოლო არის, გარდა საუფლო კვართისა, როგორც ავღნიშნეთ, უფლის პური, ის პური, რომელზეც ლიტურგია სრულდება, რომელიც შეიწირვის, რომელიც მაცხოვრის სისხლად და ხორცად გარდაიქმნება, ჩვენგან მიიღება და შეითვისება. აი ამგვარი შინაარსის არსებობა “დიდაქეში” დაცულ ზიარების ლოცვაში, ამ ლოცვის და ზოგადად ორივე ლოცვის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას, ვფიქრობთ, თვალსაჩინოდ წარმოაჩენს.

ამრიგად, “დიდაქეს” მესამე ნაწილი, როგორც ავღნიშნეთ, შესაბამისია განღმრთობის გზის მესამე ეტაპისა – სრულყოფის ეტაპისა, რაც, უკვე შეგვიძლია ვთქვათ, ზიარების საიდუმლოს შესაბამისია, მაცხოვრის სისხლისა და ხორცის მიღების შესაბამისია, ლიტურგიკული პურის, იგივე მაცხოვრის სიხლისა და ხორცის პირდაპირი “გასინჯვის”, “გემების” შესაბამისი გახლავთ. იმიტომ, რომ მართლა გემოს მიღება ხდება ამ უდიდესი სიწმინდისა. ამ უდიდეს სიწმინდეს, რომელსაც ჩვენ შეგვიძლია ლიტურგიკული პური ვუწოდოთ, კარგად არის ცნობილი, რომ ეწოდება სეფისკვერი. ის შესაწირავი პურები, რომლებიც ნაწილდება და ის პურიც, რომლისგანაც ტარიგი აღმოიკვეთება, მოგეხსენებათ ყველა მათგანი სეფისკვერად იწოდება.

ამ მხრივაც მკითხველისთვის და მსენელისთვის ცნობილია, რომ ცალკეული პაექრობანი არსებობდა, თუ რამდენი უნდა ყოფილიყო სეფისკვერი, რაც სრულიად უნაყოფოა, რამდენადაც ყველაფერი გარკვეულია, აურაცხელი მასალაა ამ მხრივ. სრულიად ცხადია, რომ თავდაპირველად უდიდესწილად ერთი სეფისკვერი დაიგებოდა და შეიწირვოდა და შემდგომ ეს რიცხვი ხუთამდე მივიდა. მათ შორის ოთხიც არის ხსენებული, თუმცა ხუთი ძალიან ხშირად, უძველეს წყაროებში კი ყველგან ერთის და ოთხის გარდა (რამდენიმე შემთხვევაშია ეს ოთხი, თუმცა იქაც არის ცალკეული ტექსტობრივი მონაცემები, რომ ჩვენ ხუთი ნდა ვიგულისხმოთ), ჩვეულებრივ ხუთი პური არის წარმოგენილი. ხოლო ის შვიდი პური, რასაც ზოგიერთები ერთადერთ ჭეშმარიტ სახედ ლიტურგიისა მიიჩნევენ, გაცილებით გვიანდელია და მხოლოდ ცალკეულ რეგიონში, ცალკეულ ქრისტიანულ აღმსარებლობაში არის დაფიქსირებული. მართლმადიდებლურ ტრადიციაში, კვლავ ავღნიშანავთ, უძველესი დროიდან მოყოლებული, ბასილი დიდის ლიტურგიის, იოანე ოქროპირის ლიტურგიის რედაქციებში დაფიქსირებულია ან ერთი პურია, როგორც ამაზე პეტრე ხარტოფილაქსთან დიალოგისას სრულიად გამოკვეთილი სწავლებაა მოცემლი, რომ ერთ პურზე აღსრულება ლიტურგიისა სავსებით ჭეშმარიტია, თუკი ლიტურგია სკუთრივ კანონიკურად აღესრულება და ამავე დროს გამკვეთილად ხუთი სეფისკვერიც ძალიან ხშირად გვხვდება.

მაგრამ ჩვენ ამ ფაქტს ამჯერად რისთვის ვეხებით? შეგვეძლო ყურადღება მიგვექცია თვით სახელწოდებაზე სეფისკვერი, რაც ძალიან ღრმა შინაარსის შემცველი გახლავთ და მორწმუნისგან, ჩვენის აზრით, მრევლის წევრისგან შინაარსობრივ გაცნობიწრებას საჭიროებს. რას ვეზიარებით სახელწოდებითაც უნდა ვიაზრებდეთ ამას, იმიტომ, რომ უმრავლეს შემთხვევაში სახელწოდება შინაარსს გამოხატავს და მითუმეტეს, როგორც ერთ-ერთ წინა საუბარში ავღნიშნავდით, ქართულ ენაში, სადაც უმრავლესობა საკუთრივ ქართული საეკელსიო ტერმინოლოგიისა აქცენტირებულია სწორედ ამა თუ იმ მოვლენის შინაარსზე, როგორც ეს ნათლისღების ტერმინთან დაკავშირებით ავღნიშნეთ. სეფისკვერს ჩვენ შეგვიძლია ორი განმარტება მივცეთ და ორივე ჭეშმარიტი შინაარსის გადმოცემად მივიჩნიოთ. იმიტომ, რომ საზოგადოდ არის ამგვარი გაგება საეკლესიო ტრადიციაში, ამაზე უკვე ავღნიშნავდით, რომ ერთიდაიგივე მოვლენა შეიძლება ერთჯერადად, ერთპიროვნულად, ერთსახოვნად არ გამოიხატებოდეს, მავალჯერადი სულიერი მნიშვნელობა, ერთი შინაარსის დამტევი შეიძლება იყოს და ყველა ეს გამოხატულება, თუკი ის საეკელსიო კანონიკას შეესაბამება, რა თქმა უნდა, ჭეშმარიტია. ისევე როგორც ოთხთაობა სახარებისა, ისევე როგორც ოთხი ლიტურგია ერთი უწმინდესი მსახურებისა და სხვა. ამ შემთხვევაშიც აღნიშნულ ტერმინს (“სეფისკვერი”) ჩვენ შეგვიძლია ორი გააზრება მივცეთ. კარგად არის ცნობილი, რომ “კვერი” ეს გამოკვეთილად ქართული სიტყვაა. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ კვერი საყოველთაო გავრცელებით უნდა ყოფილიყო გამოყენებული მანამ, სანამ ქართულ ენაში ტერმინი “პური” დამკვიდრდებოდა. პური, რომელიც ბერძნული სიტყვაა (“პიუროს”) გარკვეულ პერიოდში დამკვიდრდებოდა ქართულ ენაში, მაგრამ შეუძლებელია ქართულ ენას არ ჰქონოდა აღნიშვნა საკუთრივ პურისა, რაც განუყოფელია საერთოდ ქართველის ცხოვრებისგან. ჩვენ ვთვლით, რომ ამ ბერძნული სიტყვის გავრცელებამდე პურის აღმნიშვნელად ზოგადი ხმარებით სწორედ “კვერი” უნდა ყოფილიყო. დღეს “კვერი”, რა თქმა უნდა, შემონახულია, გარკველი მნიშვნელობით ის სინონიმურია პურისა, მაგრამ საყოველთაო გავრცელებით, რა თქმა უნდა, არ არსებობს. ტერმინი “სეფისკვერი” ჩვენის აზრით შესაძლოა ამსახველი იყოს სწროედ იმ უადრესი ეპოქისა, როდესაც “კვერი” საყოველთაო გავრცელებით სარგებლობდა, როგორც პური. ასე რომ, “კვერი”, რა თქმა უნდა, პურია, გამოცხობილი პურის გამოხატველი ტერმინი უნდა იყოს. რაც შეეხება “სეფის”, ის მომდინარეობს, ცხადია, სიტყვისგან “სეფე”, რაც როგორც კარგა ხანია გარკვეულია, არის ირანული ფალაური, საშუალო სპარსული სიტყვა “სეპუჰ”, რომელიც “ზეპურის” ფორმითაცაა ქართულში და რომელიც ჩვეულებრივ ნიშნავს წარჩინებულს, დიდებულს, დიდგვაროვანს. აქედანაა, დავუშვათ “სეფე ქალები” და “ზეპურნი დედანი”, რაც შუშანიკის წამებაშიც გვხვდება და სწორედ წარჩინებულ დედებს ნიშნავს. თუმცა “ზეპური” ამავე დროს ნიშნავდა სულიერ სიმდიდრესაც, მდიდრულსაც. ის ხშირად გადმოსცემდა ბერძნულ “პერიუსიუს”. ძველ აღთქმაში “პერიუსიუს”-ის შესატყვისი რამდენჯერმე არის სიტყვა “ზეპური”, რაც ნიშნავს გამორჩეულს, რჩეულს და სოციალური წარმოშობით თუ ვიტყვით წარჩინებულს, დიდგვაროვანს და ზოგადი აზრით, კვლავ ავღნიშნავთ, რჩეულს, გარმორჩეულს ნიშნავს. ასე რომ, “სეფისკვერი” ორგვარად შეიძლება ჩვენ განვმარტოთ, ჯერ ერთგვარად შეგვიძლია განვმარტოთ, რომ ესაა რჩეულის პური, მაგრამ თვით რჩეულში შეგვიძლია ორი შინაარსი ჩავდოთ. დავიწყებთ შედარებით ქვემორე შინაარსით, რომ უფრო ზემორემდე ავმაღლდეთ და ეს ქვემორე შინაარსი ამგვარია: ამ რჩეულში ეჭვი არაა უნდა იგულისხმებოდეს ის ჭეშმარიტი ქრისტიანი, რომელიც ზიარების ღირსი ხდება, ის რჩეულია. ვინც ზიარების ღირსი გახდა ის აუცილებლად რჩეულია, ის ჭეშმარიტი ქრისტიანია. საზოგადოდ ყოველი ნამდვილი ქრისტიანი რჩეულია, როგორც ამაზე ეკლესიის მამები ჩვენ კონკრეტულ სწავლებას გვაწვდიან. განსაკუთრებით წმინდა გრიგოლ ნოსელი, რომელსაც აქვს ნაშრომი სახელწოდებით “რა არის სახელი და აღთქმა ქრისტიანისა?” ჩვენ მისი თარგმანი გამოვაქვეყნეთ თბილისის სასულიერო აკადემიის შრომების I ტომში. არსებობს მისი ძველი ქართული თარგმანიც წმინდა გიორგი მთაწმნდელისა. აი ამ შრომაში წმინდა გრიგოლ ნოსელი ჩვენ გვაუწყებს, რომ ქრისტიანად წოდება იმდენად დიდი სიწმინდეა, იმდენად დიდი პასუხისმგებლობაა და იმდენად დიდი გამორჩეულობაა, რომ ამ სახელის მქონეს იმის უფლება არა აქვს, რომ თავისი რაიმე ქმედებით ამ სახელში ნაგულისხმევი საღვთო შინაარსი საეჭვო გახადოს სხვებისთვის, სხვების თვალთა წინაშე და შეურაცხყოს ეს სიწმინდე. ქრისტიანი უვე რჩეულია და ვინც რჩეულია, რჩეულია არა ამპარტავნულად, არამედ პირველ რიგში და აუცილებლად პასუხისმგებლობითად, რომ მან დიდი სიწმინდე იტვირთა და პირველ რიგში ესაა რჩეულობა. ხოლო მეორე რიგში რჩეულობა საკუთრივ რჩეულის მსახურობას ნიშნავს და ერთადერთი და ბუნებითი რჩეული თავად მაცხოვარი იესო ქრისტეა. ისევე როგორც ყველა ქრისტიანი ქრისტეს კვალს შედგომილია, ქრისტესებრია (ქრისტესებრობა უკვე აბსოლუტურ გამორჩეულობას ნიშნავს ყველა სხვა ადამიანისგან) და ამ გამორჩეულობის დადასტურებაა ზიარების საიდუმლოს ღირსად გახდომა. ამდენად, რჩეულის პური ზიარების საიდუმლოსთვის ღირსი ადამიანის პურია და ამ ნიშნით გამორჩეულის პურია, ანუ იგივე ჭეშმარიტი ქრისტიანის პურია, რომელიც ეზიარება, სხვაგვარად რომ ვთქვათ მზიარებლის პურია. ეს ერთი და მეორე: როგორც უკვე ნაწილობრივ ავღნიშნეთ, ერთადერთი, ჭეშმარიტი და ბუნებითი რჩეული, ისევე როგორც ერთადერთი ჭეშმარიტი და ბუნებითი ცხებული ანუ ქრისტე განკაცებული ძე ღმერთია, ასევე ერთადერთი და ბუნებითი რჩეული იგივე განკაცებული ძე ღმერთია, იგივე მაცხოვარია, იგივე იესო ქრისტეა და შესაბამისად “სეფისკვერს” ჩვენ შეგვიძლია ვუწოდოთ რჩეულის პური იმ აზრით, რომ ესაა იგივე იესო ქრისტეს პური, ანუ მისი სხეული, რომელსაც ყველა მორწმუნე იღებს. აი ეს შინაარსი შეგვიძლია ჩავდოთ ტერმინ “სეფისკვერში” და ვფიქრობთ ამ მხრივაც ნათლად წარმოჩნდება ქართული ტერმინის ჭეშმარიტი ღვთივსულიერება. თუ გავიხსენებთ, რომ ამავე ტერმინის ბერძნული ადეკვატია არსებითად “პროსფორა”, რაც, სიტყვასიტყვით თუ ვთარგმნით, მირთმევას ნიშნავს, ანდა გადატანითი მნიშვნელობით შეწირვას, რა თქმა უნდა, გაცილებით მეტად ეს ტერმინი გარეგნულ მხარეზეა აქცენტირებული, შედარებით ქართულ ტერმინთან. თუმცა “სეფისკვერს” ბერძნულში ეწოდება აგრეთვე “ანტიდორონი”, რაც ქართულად სიტყვას სიტყვით შეიძლება ითარგმნოს როგორც “ნაცვალძღვენი”. ისიც არსებითად გარეგნულ მომენტზეა, თუმცა ჩვენ როცა გარეგნულობას ავღნიშნავთ, აბსოლუტურად გამიჯნულად სულიერისგან, რა თქმა უნდა, არ ვიაზრებთ მას. სულიერი ყველგან მსჭვალავს გარეგნულს. აქცენტირება რომელზეა ამაზე ვმსჯელობთ ჩვენ. “ანტიდორონი” ანუ “ნაცვალძღვენი” იმიტომ ეწოდება სეფისკვერს, ესეც საყურადღებოა, რომ ძველად მორწმუნეებს მიჰქონდათ ეკლესიაში შესაწირად ანუ ძღვნად ის პურები, რომელთაგანც ყველაზე კარგი პური, ყველაზე კარგად გამომცხვარი პური გამოირჩეოდა და მასზე ლიტურგია აღსრულდებოდა. ანუ ჯერ მრევლი სწირავდა პურს ეკლესიას და შემდეგ ეს პური, უკვე წმინდა ქმნილი, დაგებული, მაცხოვრის სისხლად და ხორცად გარდაქმნილი, უდიდეს ძღვენად და საბოძვარად უკანვე უბრუნდებოდა მათ. ესაა სწორედ ნაცვალძღვენი ანუ “ანტიდორონი”. ზოგჯერ თითქოს ამ პურს ეწოდება აგრეთვე “პროსკომიდიაც”, თუმცა ეს ბერძნული ტერმინი დაკანონებულია საკუთრივ კვეთის (ლიტურგიის ყველაზე უწმინდესი ნაწილის) აღმნიშვნელად, საკუთრივ სიტყვა კი “პროსპორას” მსგავსად მიტანას, მირთმევას ნიშნავს, ანუ იგივე შეწირვას. კვეთის ჟამს სწორედ შეწირვა აღსრულდება წმინდა პურისა, ისევე როგორ მაცხოვარი მსხვერპლად შეიწირა კაცობრიობისათვის, ამგვარადვე ეს პურიც შეიწირება, როგორც მაცხოვრის ჭეშმარიტი სხეული და შემდეგ იგი საზიარებელ პურად, საზიარებელ სიწმინდეთ დაიგება მრევლისთვის.

აი ამის შესაბამისია “დიდაქეს” მესამე ნაწილი, რაც თავისთავად განღმრთობის გზაზე არსებული მესამე და ყველაზე აღმატებული სრულყოფის ხარისხის იგივეობრივია.