სწავლა-მოძღვრებანი

განღმრთობის ეტაპები (მესამე ნაწილი)

წინა საუბრებში ჩვენ ვეხებოდით საკითხს განღმრთობის ეტაპების შესახებ, რაც ჩვენი აზრით პირდაპირ კავშირშია ჩვენს მიერ განსახილველი ძეგლის “დიდაქეს” სტრუქტურასთან, რომ სტრუქტურულად “დიდაქე” სწორედ ამ ეტაპების მიხედვით არის დალაგებული, რის გამოც ვალდებულნი ვიყავით რამდენიმე სიტყვით საკუთრივ ამ ეტაპების შესახებ ეკლესიის მამათა მოძღვრება გადმოგვეცა.

პირველ საფეხურზე, პირველ ხარისხზე ვისაუბრეთ. ეს პირველი ხარისხი წდოებულია როგორც განმწმენდელებოთი ეტაპი, კათარზისული ეტაპი ანუ იგივე კათაკმევლური ეტაპი, რასაც შეესაბამება მოსე წინასწარმეტყველის ცხოვრებაში მისი განდგომა ამა ცხოვრების ამაოებისაგან და საკუთარ თავში ჩაღრმავება. მეორე ეტაპი ესაა გასხივოსნებითი ეტაპი. ადამიანი, რომელიც ვნეაბათაგან მოიკვეთს და განაშორებს თავის თავს, რომელიც იღვაწებს სათნოებისათვის, შესაბამისად განემზადება სულიერი სინათლის მისაღებად, ეს სინათლე გაასინათლებს მის მთელ ბუნებას. ამიტომ ეწოდება ამ ეტაპს, როგორც სულიერი ცოდნის მიღების მდგომარეობას, გამასინათლებელი, ანუ გამასხივოსნებითი ეტაპი, ეკლესიური მსახურების წესით იგივე ნათლისღებითი ეტაპი. კათაკმეველი როდესაც ინათლება ეს შესაბამისია იმისა, რომ განმწმენდელობითი ეტაპის გავლის შემდეგ ადამიანი, პიროვნება განღმრთობის გზაზე სულიერი ცოდნით ივსება. ხოლო მოსეს ცხოვრებაში მისი შესაბამისია ის ცნობილი ეპიზოდი, როდესაც ეს ახოვანი მოღვაწე აალებულ მაყვლის ბუჩქს იხილავს, როგორც უდიდესი ჭეშმარიტების – ღვთის განკაცებისა და ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის მაუწყებლობას, განცხადებას არა მხოლოდ ადამიანის, არამედ მთელი ქმნილების წინაშე.

ამის წარმოჩენაა სწორედ აალებული მაყვლის ბუჩქი. აღვნიშნავდით იმას, რომ ამას მოსდევს მესამე ეტაპი, რასაც ეკლესიური მსახურების წესით ზიარების საიდუმლო ეწოდება, რაც გვირგვინია ყოველივე ზეაღსვლისა, განღმრთობისა. გვირგვინია ერთი მხრივ იმ გაგებით, როგორც ამას ადამიანური ბუნება იტევს და მეორე მხრივ იმ გაგებით, რომ ზიარებაზე აღმატებული არაფერია, ის თავის თავში მარადიული წინსვლის თვისებას ჭეშმარიტების მაძიებელი ადამიანისას შეიცავს, იმიტომ, რომ განაღმრთობს მას, ღვთისკენ მიმართავს მას და უშუალოდ ღმერთთან აზიარებს. ღვთის ზიარება, ღვთის “გასინჯვა” ხდება ჩვენს მიერ ზიარების საიდუმლოს ჟამს, როდესაც ვიღებთ მის სისხლსა და ხორცს, არა გადატანითი მნიშვნელობით, არა ეპითეტურად, არა რაღაც სახეობრივად და იგავურად, არამედ პირდაპირი გაგებით, პირდაპირი აზრით, პირდაპირი მნიშვნელობით მაცხოვრის, ბუნებითი ღმერთის, ოღონდ განკაცებულის კაცობრივ სისხლსა და ხორცს ვიღებთ ჩვენ. მაგრამ ეს კაცობრივი სისხლი და ხორცი ღვთის სიხლი და ხორცია და ამიტომაა ეს ყველაზე უფრო აღმატებული განღმრთობითი მდგომარეობა და ამიტომ ეწოდება ზიარების საიდუმლოს სხვაგვარად სისრულის საიდუმლო, ანდა სრულყოფის საიდუმლო, ბერძნულად “ტელეიოსის”, ანუ ძველქართულად “სისრულეი”. ხოლო მოძღვრების გადმოცემის ჟამს ზიარების საიდუმლოს შეესაბამება ადამიანის მიერ განღმრთობის გზაზე განღმრთობის სულიერ მწვერვალამდე ასვლა, როდესაც ეს პიროვნება უკვე სინათლეში კი აღარ ჭვრეტს ღვთიურობას, არამედ ღვთიურობას, რაოდენ პარადოქსულადაც არ უნდა ჟღერდეს, ჭვრეტს ღამეში, რომ ღმერთი მის წინაშე უკვე წარმოჩნდება არა როგორც სინათლე, არამედ როგორც სრული წყვდიადი, სრული ღამე და ამ ღამეს ეწოდება საღვთო ღამე.

აქ ჩვენ უაღრესად მნიშვნელოვან საკითხთან ვდგავართ და ამიტომ ხაზგასმით უნდა აღვნიშნოთ, რომ საჭიროა სიფრთხილე. როდესაც ღმერთს ვუწოდებთ ღამეს, წყვდიადს, აქ თავისთავად ცხადია, არანაირი გაგებით არ იგულისხმება ყოფითი სიბნელე, როგორც სინათლის ნაკლებობა, ყოფითი წყვდიადი, არამედ ღვთიური აზრით ღამედ და წყვდიადად იწოდება ის მდგომარეობა, როდესაც სინათლე ვლინდება და გარდამოვლინდება იმდენად დიდი უშურველობით, იმდენად დიდი უხვობით, რომ ქმნილებათა სულიერი თვალის წინაშე ის თავისი ზეგარდამატებული ბრწყინვალების გამო სიბნელედ წარმოჩნდება. ეკლესიის მამები ასეთ შედარებას გვაწვდიან: ისევე როგორც მზის მაცქერალი ადამიანი უფრო ღამედ ხედავს მას, ვიდრე სინათლედ, იმდენად დიდია გარდამატებულება შუქისა, ასევე ღვთიურ მოძღვრებაში აღმატებული და განღმრთობის მწვერვალამდე მისული პიროვნება, რამდენადაც ამას მისი ბუნება იტევს, ღვთიურობას, როგორც ზეგარდამატებულ სინათლეს, უკვე სინათლედ კი ვეღარ ჭვრეტს, არამედ უფრო ღამედ. ოღონდ ესაა ღამე, რომელიც მეტისმეტ სინათლედ იგულისხმება, რომ ესაა ზესთა სინათლე. თუ ყოფითი სიბნელე ესაა პირიქით სინათლის ნაკლებობა, საღვთო სიბნელე ესაა ზესთა სინათლე, უაღმატებულესი სინათლე იმდენად დიდი სიძლიერით გამოვლენილი, რომ ჩვენს სულიერ თვალს ეს მეტისმეტი სინათლე უკვე ღამედ წარმოუჩნდება. აი ამგვარად განჭვრეტა ღვთიურობისა გახლავთ განღმრთობის მწვერვალი, რასაც მოსეს ცხოვრებაში შეესაბამება, როგორც ამაზე ნაწილობრივ წინა საუბარში აღვნიშნეთ, ის ეპიზოდი, სადაც აღწერილია სინას მთის ფერდობზე თანდათანობითი ზეაღსვლა ისრაელის ამ მარადიული მეწინამძღვრისა. როგორც ბიბლიური თხრობა გვაუწყებს მთელი ერი ქვემოთ დარჩება, მთის ძირს დარჩება და ერთადერთი მხოლოდ მოსე შეჰბედავს მთის ფერდობს, რომ მწვერვალამდე ავიდეს ის. რამ განაპირობა ეს მდგომარეობა, რომ მთელი ერი ქვემოთ დარჩა და ვერავინ ვერ მიჰყვა მის კვალს? ეს განაპირობა მხოლოდ და მხოლოდ  იმ გარემოებამ, რომ მთის მწვერვალიდან გამომკრთალი ხილვადსაზარელი შუქი და წყვდიადი ერთდროულად ყველას თავზარს სცემდა. სინას მთის მწვერვალი ამგვარად დაინახებოდა მათგან, ეს იყო კვამლი, ნისლი დაბურვილი, რომლისგანაც ცეცხლის ალები გამოკრთებოდა და რომლისგანაც ასევე ხმა ისმოდა. ვერც სახილველს და ვერც ხმოვანებას ერი ვერ იტვირთებდა, უფრო მაღლა რომ ასულიყვნენ, რა თქმა უნდა, უფრო მეტად მკვეთრად დაინახავდნენ ამ თავზარდამცემ სახილველს, უფრო მეტი სიძლიერით მისწვდებოდა მათ ყურებს ხმა ზემოდან, რასაც ისინი ვეღარ გაუძლებდნენ და ამიტომ როგორც უძლებდნენ იმ მდგომარეობაში დარჩნენ. უფრო მეტისკენ აღსვლა მათ არ შეეძლოთ და ამ დროს ერთადერთი მოსე აღმოჩნდა ახოვანი, მოსე აღმოჩნდა შემმართებელი, რომელმაც ზევითკენ, ფერდობის მწვერვალისკენ აღისწრაფა, რამდენდაც ძალუძდა მას თავზარდამცემი სახლველისაც და იმ თავზარდამცემი ხმოვანების ტვირთვა თავისი სულიერი სამზერელისა და თავისი სულიერი სასმენელის მიერ.

ეს ბიბლიური თხრობა უაღრესად ღრმა საღვთისმეტყველო სწავლების შემცველია, რაც მრავალგზის განმარტებულა ეკლესიის მამათაგან. მოსე არა მხოლოდ ავიდა ფერდობზე, არამედ უშუალოდ იმ წყვდიადში შევიდა, იმ ნისლში შევიდა, რაც ამ მთის მწვერვალზე იყო, საიდანაც, როგორც ავღნიშნეთ, ცეცხლის ალები გამოკრთოდა. ეს სიმბოლურად ნიშნავს იმას, რომ მოსე განღმრთობის მწვერვალამდე ავიდა და უცნაურობაში, გამოუთქმელობაში და უხილავობაში ღვთიური ბუნებისა კაცთა შეძლებისამებრ შეაღწია მან. ეკლესიური სწავლებით როდესაც ადამიანი ჭეშმარიტებას ეძიებს, თავდაპირველად ეს მაძიებლობითი გზა უაღრესად მრავალფეროვანია, მრავალ სიმბოლოში, მრავალ ნივთში, მრავალ მოვლენაში ეცხადება მას ღმერთი, მრავალგზის ხედავს ის ღვთის გამოვლინებას, ყველგან ღმერთს ეძიებს, მაგრამ რაც უფრო წინაურდება ეს პიროვნება, რაც უფრო ღვთის შემეცნების ფერდოზე ზევითკენ ადის, ეს მრავალფეროვნება, მრავალგვარობა თანდათანობით მცირდება, უფრო და უფრო კონკრეტულისკენ ისწრაფვის პიროვნება. მას უკვე სიმბოლოებში განჭვრეტა ღვთიურობისა აღარ აკმაყოფილებს, სურს, რომ უშუალოდ, პიროვნულად ღმერთს გაეზრახოს, ღმერთს შეწვდეს და ამისკენ სწრაფვა მას აღამაღლებს ამ სიმბოლური მრავფლეროვნებისგან, ამა სოფლის მრავაფლეროვნებისგან, ის უფრო სათნოებითი და წმინდა თვისებებისკენ მიდრეკს თავის თავს. თუ პირველ ეტაპზე მას ღმერთი ევლინებოდა ქვაში, ხეში, ბალახში, მიწაში, ცაში, ვარსკვლავში და ა.შ. (როგორც ეს თუნდაც აკაკი წერეთლის ცნობილ ლექსშია, რაც ძალიან ღრმა საღვთისმეტყველ გააზრებისაა), მეორე ეტაპზე უკვე ადამიანი ისეთ წმინდა მოვლენებში ჭვრეტს ღვთიურობას, როგორიცაა სიმართლე, ქველმოქმედება, სიწმინდე, ცხოველმყოფელობა და სხვა.

მაგრამ არც ეს არაა დამაბოლოებელი ეტაპი. ადამიანი კიდევ უფრო წარემატება, ის უკვე დოგმატურ დებულებებში, დოგმატურ სახელებში ჭვრეტს ღმერთს, რომ ღმერთი ერთია, ღმერთი სამებაა, ღმერთი სამპიროვნებაა, ერთარსებაა და სხვა. ბოლოს კი ეს შემმეცნებელი პიროვნება ხედავს, რომ ვერცერთი სიტყვა ჭეშმარიტად ვერ იტვირთებს ღვთიურობას, რომ ღმერთი იმდენად აღმატებულია ერთებაა, იმდენად აღმატებული ერთარსებაა, რომ საკუთრივ ქართული სიტყვა “ერთარსება”, ანდა მისი ბერძნული ეკვივალენტი “ჰომოუსიოს” ან თუნდაც რუსული “ედინასუშნი” და სხვა, ოდნავადაც ვერ იტვირთებს იმ ერთარსების სიღრმეს, რაც ბუნებითად აქვს ღმერთს. ამიტომ ეს სიტყვაც მოუძლურდება ბოლო ეტაპზე, ისევე როგორც სამება იმდენად უაღმატებულესი სამებაა, ღვთიურობაა, რომ საკუთრივ მატერიალური სიტყვა “სამება” ანდა ბერძნული “ტრიას” ვერანაირად ვეღარ დაიტევს უკვე მისთვის ამას და მხოლოდ პირობითად რჩება ეს სიტყვები. ამიტომ წმინდა დიონისე არეოპაგელის თქმით მწვერვალამდე ასული ადამიანი უკვე იმას ჭვრეტს, რომ არც ერთია ღმერთი და არც არაერთი, არც სამია და არც არასამი და სხვა, ე.ი. ანტინომიურ წყვილებსაც კი უარყოფს ის და ბოლოს მიდის აბსოლუტურ უთქმელობამდე, რამდენადაც მთლიანად შეიცნობს ღვთიურობის აბსოლუტურ ბუნებით გამოუთქმელობას, რომ ყველანაირი გამოთქმა პირობითობაა. ადამიანი, რომელიც პირობითობას განელტვის და უშუალოდ რაც არის ღმერთი ამას ეძიებს, რომ პიროვნულად დაუკავშირდეს მას, ყოველგვარი პირობითობის უარყოფის ჟამს ის ბოლოს აბსოლუტურ უთქმელობამდე მიდის და აი ამ უთქმელობაში და უხილველობაში (იმიტომ, რომ წყვდიადში არაფერი არ იხილვება) ინტუიტიურად, ზეგრძნობადად, ზესულიერად შეემოყვსება და შეესაკუთრება ღმერთს. ორივე ეს სიტყვა ძველი ქართული სიტყვა გახლავთ. “შემოყვსა” ნიშნავს სიყვარულით შეერთებას ვინმესთან, ხოლო “შესაკუთრება” თვისობრივად მასთან დაკავშირებულ, მის საკუთრად გახდომას. სწორედ ამ მწვერვალზე ხდება, გამოუთქმელობაში, ამ აბსოლუტურ უხლველობაში ღვთისა, ადამიანის პიროვნულად ღმერთთან შემოყვსება და შესაკუთრება. ამის გამომხატველი არის ზიარების საიდუმლო. მართლაც რომ დავუფიქრდეთ ზიარების ჟამს იმდენად აღმატებული სინამდვილე, იმდენად აღმატებული ჭეშმარიტება შემოდის ჩვენში არსობრივად, რომ ამის დამტევნი ჩვენ პირდაპირი მნიშვნელობით ვერასოდეს ვერ ვიქნებით. ეს იმდენად აღემატება ჩვენს ბუნებას, ქმნილებას, რომ უქმნელი ღმერთი ჩვენში არსობრივად დამკვიდრდეს თავისი კაცობრივი ბუნებით, კერძოდ ხორცითა და სისხლით, თავისი ხორციელებით (მაგრამ კვლავ ავღნიშნავთ ესაა ღვთის ხორცი, ღვთის ხორციელება), ეს იმდენად აღმატებული რამ მოვლენაა, რომ ამას ჩვენ ვიღებთ მადლით, უდიდესი მადლიერებით, უდიდესი თავმდაბლობით, მაგრამ არა პირდაპირი მნიშვნელობით იმისა, რომ ჩვენ უეჭველად ამის ღირსნი ვართ. იმდენად აღემატება ჩვენს უღირსებას ეს ყოველგვარ ღირსებაზე აღმატებული ზესთა ღირსება, რომ ესეც უდიდესი გულმოწყალებაა ღვთისა, რომ ჩვენ გვეძლევა ეს საიდუმლო. და ამის შესაბამისია, როგორც ავღნიშნეთ, ზიარების საიუდმლოს, როგორც სრულყოფის საიდუმლოს შესაბამისია მოსეს თხრობაში მის მიერ ჯერ ღვთის შემეცნების ფერდობის ავლა, შემდეგ შესვლა გამოუთქმელთა შიგნით, სადაც სრული წყვდიადია, ანუ იმდენად აღმატებული სწავლებაა, იმდენად აღმატებული მოძღვრებაა, იმდენად გარდამატებული შინაარსია, რომ ადამიანურ გონებას არა განსჯითად, არა თანდათანობითი, ლოგიკური აზროვნების წესით, არამედ მხოლოდ ინტუიტიურად, მხოლოდ მიახლებითად შეუძლია მასთან შემოყვსება და შესაკუთრება. ესაა ის მდგომარეობა, როდესაც ადამიანი იხილავს აგრეთვე ზეციურ იერუსალიმს, იმ წმინდა კარავს, იმ წმინდა კიდობანს, რაც იგივე ზეციური იერუსალიმია და რომლის მატერიალური გამოხატულებაც მოსემ, მთის მწვერვალიდან ჩამოუსლმა, ბესელიელთან ერთად ააგო და რომლის შესაბამისიც გახლავთ ეკლესიაში საკურთხეველი. აი ამ საკურთხევლის შიგნით შედის მოსე, ამ საკურთხევლის შიგნით შედის ყველა ღვთივგანბრძნობილი წმინდანი. ესაა იგივე ზეციური საუფლო, ზეციური იერუსალიმი, რაც განღმრთობის მწვერვალია და ეს განღმრთობის მწვერვალი იწოდება, როგორც უკვე ვთქვით, სრულმყოფელობით ეტაპად. ბერძნულად არის ასეთი ტერმინი “ტელესტიკოს” ანდა “ტელესიურგიკოს” ანუ სრულყოფითი, სრულმოქმედებითი ეტაპი, სრულზიარებითი ეტაპი, როდესაც ადამიანი თავისი აღმასვლის, განღმრთობის მწვერვალს აღწევს.

რა თქმა უნდა, ამ კუთხით სასაუბრო ძალიან ბევრი გახლავთ, იმიტომ, რომ თითოეული ეტაპი, რომლებიც ჩვენ მეტნაკლებად აქ აღვნიშნეთ მრავალ საგულისხმო მხარეს შეიცავს, მრავალი რამ არის უაღრესად მნიშვნელოვანი. მაგრამ ყველა ასპექტზე ცხადია ყურდღებას ვერ გავამახვილებთ და კვლავ დავუბრუნდებით იმას, რაც გვინდოდა განგვემარტა, რომ განღმრთობის გზაზე ეკლესიის მამათა სწავლებით ადამიანი გაივლის სულიერ ხარისხებს, სულიერ ეტაპებს, როლებიც ძირითადად სამი სახით წარმოჩნდება: ერთი ესაა განმწმენდელობითი ეტაპი, მეორე ეს გახლავთ გასხივოსნებითი ანუ გასინათლებითი ეტაპი, დავტოვოთ თუ გნებავთ ძველი ქართული სახელწოდება – განმანათლებლობითი ეტაპი, ხოლო მესამე გახლავთ სრულყოფის ეტაპი, იგივე სრულზიარების ეტაპი, ანუ სრულმოქმედების ხარისხი, როდესაც ადამიანი შედის შეუვალთა შიგნით, როდესაც მოსესებრ საღვთო წყვდიადში შედის და ეს საღვთო წყვდიადი მხოლოდ და მხოლოდ ზესთა სინათლეა და არა მოკლება წყვდიადისა.

ჩვენ ავღნიშნავდით, რომ განღმრთობის გზა მრავალი პლასტით შეიძლება გამოვლინდეს. ეს მოძღვრება, რაზეც ვსაუბრობდით, განღმრთობის ეტაპების შესახებ, ეკლესიური წესით ვლინდება კათაკმევლობის შემდეგ ნათლისღების საიუდმლოს, შემდეგ ზიარების საიდუმლოს მხრივ. ბიბლიის თვალსაზრისით მოსეს ცხოვრებაში ეს ეტაპები ვლინდება პირველ რიგში მოსეს მიერ ამ ქვეყნიდან განდგომაში, მეორე მხრივ მის მიერ აალებული მაყვლის ბუჩქის ხილვაში, მესამე მხრივ კი სინას მთაზე ასვლისა და სინას მთის მწვერვალზე არსებული ნისლისა და წყვდიადის შიგნით შესვლაში. მაგრამ ამავე ეტაპებს გამოხატულება აქვთ აგრეთვე ენობრივი თვალსაზრისითაც, რასაც ჩვენ მრავალი ლექცია დავუთმეთ. სიტყვები, ლექსიკური ერთეულები, სახელები, როგორც მათ ეწოდებოდათ და ეწოდებათ, ასევე განღმრთობის გზის შესაბამისად ლაგდებიან ცალკეულ ეტაპებად. ამ საკითხზე სპეციალური სწავლება და შრომა განეკუთვნება ისეთ დიდი მოძღვარს, როგორიც იყო წმინდა დიონისე არეოპაგელი, რომლის შრომათა შორის ყველაზე ვრცელი ამავე სახელწოდებისაა “საღმრთოთა სახელთათვის” და ეს სახელები ყველა ერთიდაიგივეა დანიშნულებისა არ არის. პირველ, განმწმენდელობით ეტაპზე, კათაკმევლურ ეტაპზე ანუ იმ ეტაპზე, როდესაც მოსე განმარტოვდება და საკუთარ თავში ჩაღრმავდება, ავღნიშნავდით, რომ ადამიანს ღმერთი ყველგან ეცხადება, ყველა ნივთი, ყველა მოვლენა მისთვის ღვთის განმაცხადებელია და შესაბამისად ყველაფერი ღმერთია მისთვის, ღმერთია არა ბუნებითად, არამედ გამოვლინებითად, რომ ყველა ნივთში და ყველა მოვლენაში მისთვის ღმერთი ვლინდება. ესაა პირველი ეტაპი, მაგრამ ამ ეტაპზე ნებისმიერი პიროვნება აცნობიერებს, რომ ამა თუ იმ ნივთში ღვთის გამოვილნება არ გულისხმობს, რომ ეს ნივთი უშუალოდ ღვთის ბუნებაა, რომ ღმერთი მხოლოდ ვლინდება, როგორც გამტარში, ამა თუ იმ ნივთში, მისგან ქმნილში. რამდენადაც ყველაფერი ღვთისგან ქმნილია, შესაბამისად ყველაფერი ღვთის ნებას ირეკლავს, ღვთის ნებას აღიბეჭდავს, ანუ ღვთის ნებას, როგორც ნაკვალევს საკუთარი თავით ავლენს და ამ გაგებით, რა თქმა უნდა, ყველაფერი ღვთის გამოხატულებაა, აბსოლუტურად ყველაფერი რაც კი არსებობს. ამის შემცნობი ადამიანი, რომელიც ყველაფერი ღვთიურობას ჭვრეტს, რა თქმა უნდა, განუდგება იმ უკეთურ მდგომარეობას, რაც უღვთოობას ნიშნავს, ღვთის არსებობის უარყოფას ნიშნავს, შესაბამისად უკეთურ ქმედებებს ნიშნავს. უკეთური ქმედება რა არის? უკეთური ქმედება არის ამა თუ იმ ქმნილებისადმი ძალადობა, ცალკეული ძალადობრივი ქმედებანი. მაგრამ თუ ყველა მოვლენაში და ყველა ნივთში ჩვენ ღვთიურობას ვხედავთ, ღვთიურობის გამოვლენად აღვიქვამთ ყველა მათგანს, როგორც ღვთისგან ქმნილთ, რა თქმა უნდა, აღარ გავკადნიერდებით, რომ გავაუწმინდუროთ ისინი, შესაბამისად ჩვენი ქმედებანიც წმინდა იქნება, ჩვენი აზრიც განიწმინდება. იმიტომ, რომ ღვთის, უზენაესი შემოქმედის არსებობადმე ვმაღლდებით გონებითად და მრავალ სხვა ელემენტთან ერთად სწორედ ეს შეადგენს განმწმენდელობითი ეტაპის არსს. მაგრამ ამ ეტაპზე, რა თქმა უნდა, ადამიანი აცნობიერებს, რომ ნებისმიერი მოვლენა და ნივთი მხოლოდ სიმბოლურად შეიძლება ეწოდოს ღმერთს, რომ ქვაში შეიძლება ღმერთი ცხადდებოდეს, ყვავილში, მდინარეში და სხვა, მხოლოდ და მხოლოდ სომბოლურად. ესაა იგივე სიმბოლური შემეცნება ღვთისა, სიმბოლიზმის ეტაპი. მაგრამ ადამიანს, როდესაც, როგორც ავღნიშნავდით, უშუალოდ ღვთის ჭვრეტა სწადია, იმას ესწრაფვის ის, რომ პიროვნულად ღმერთს გაეზრახოს, პიროვნულად ღმერთს შეემოყვსოს, სიმბოლურობას უარყოფს და აღემატება და ამაღლდება რა ამ სიმბოლურობაზე, გაცილებით უფრო არამატერიალურ თვისებებამდე აღიწევა, რომლებშიც ასევე ღმერთს ჭვრეტს. ეს თვისებები გახლავთ სათნოებითი თვისებები, რომ ღმერთი არის სიწმინდე, ღმერთი არის უკვდავება, ღმერთი არის ცხოველმყფლობა, ღმერთი არის შემოქმედება, ღმერთი არის სინათლე (ამ შემთხვევაში სულიერი გაგებით სინათლე) და სხვა. აი ეს მეორე ეტაპი შესაბამისია გასხივოსნებითი, განმანათლებლობითი, გამასინათლებლობითი ანუ ნათლისღებითი ეტაპისა, როდესაც ადამიანი სათნოებითად ჭვრეტს უფალს და თვითონაც სათნოებითი თვისებებით აღიჭურვება, როგორც ღვთის ხატება და მსგავსება. მაგრამ არც ეს არ არის დაბოლოება, ესეც პირობითობაა, იმიტომ, რომ პირდაპირი გაგებით, პირდაპირი მნიშვნელობით სიწმინდე არ არის ღმერთი, ღმერთი იმდენად აღმატებული სიწმინდეა, რომ საკუთრივ სიტყვა, ე.ი. მატერიალური ხმოვანებით გამოთქმული სიტყვა “სიწმინდე” ვერნაირად ვერ დაიტევს მას. ამიტომ ადამიანი თანდათანობით აცნობიერებს რა, რომ ნებისმიერი ამგვარი სიტყვა, რაც არ უნდა აღმატებული იყოს ეს სიტყვა, თავისთავად პირობითია და მის გონებაში კიდევ უფრო აღმატებული სიტყვებთან დაკავშირებით, ლექსიკურ ერთეულებთან, სახელებთან დაკავშირებით აღმატებული ეტაპი შემოდის – დოგმატურ სახელებში ღვთის განჭვრეტა, რომ ღმერთი ერთია, ღმერთი სამებაა, განკაცება და სხვა, მამობა, ძეობა, სულობა და ა.შ. რაც დოგმატურ ტერმინოლოგიას შეადგენს. და როდესაც ადამიანი ამ სიმაღლემდე ავა და დოგმატთშემცნობი ხდება, ამის შემდეგ ის კვლავ ეძიებს რა უფალთან პიროვნულ კავშირს, კვლავ აცნობიერებს, რომ ეს სიტყვებიც, მიუხედავად მათი უაღმატებულებისა და მნიშვნელობაში უკიდურესად ზედმიწევნითობისა, ისინიც პირობითნი არიან და არც ერთი მათგანი არ არის ბუნებითი სახელი ღვთისა. თანდათანობით პიროვნება მიდის იმ აზრამდე, რომ ბუნებითი სახელი შეუძლებელია მოპოვნებულ იქნეს ღვთისა, იმიტომ, რომ თუ რამ სახელი მართლაც გამოვლინდება, რომელიც ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ის ბუნებითად ღვთის სახელია, მაშინ გამოდის, რომ ამ სახელმა დაიტია ღვთის ბუნება, რომ ღმერთი შემოსაზღვრული ყოფილა, რომ ქმნილება  შემქმნელის, შემოქმედის დამტევი ყოფილა. ამიტომ ყველა სახელი, ყველა სიტყვა, ყველა ნება თავისი გამოხატულებით, თავისი მატერიალური წარმოთქმულობით, რა თქმა უნდა, პირობითია. ამიტომაა, რომ ღვთიურობას სხვადასხვა ენაზე სხვადასხვა, მათ შორის დოგმატური, ტერმინი მიესადაგება ხმოვანებითი წესით, რომ ქართულად თუ ერთარსებაა, ბერძნულად “ჰომოუსიოს”- ია, ქართულად თუ სამებაა, ბერძნულად “ტრიას” არის, სხვა ფონეტიკური შედგენილობის სიტყვა და ა.შ. ეს ყველაფერი ცხადყოფს, რომ ბუნებითი სახელი არ არსებობს ღვთისა, რომ ღმერთი უსახელოა ბუნებითად, გამოუთქმელია და გამოუთქმელობის სიმაღლემდე ასული ადამიანი უკვე იმ ეტაპზეა, რა ეტაპსაც სრულყოფის ეტაპი ჰქვია, რა ეტაპზეც არსებობს გაცნობიერება იმისა, რომ ჭეშმარიტი ღვთის მხილველობა ესაა ბუნებითად, მთელი თავისი არსით ადამიანის მიერ შეცნობა იმისა, რომ ღმერთი უხილავია. წმინდა გრიგოლ ნოსელი უბრწყინვალესი დასაბუთებით გვაწვდის ამ თეზას ჩვენ, თუ რა არის ჭეშმარიტი ღვთისმხილველობა, რომ მოსე ჭეშმარიტად ღვთისმხილველად როდის შეიძლება იწოდოს, მაშინ როდესაც ის (მოსე) წყვდიადში შევიდა, აბსოლუტურ გამოუთქმელობაში შევიდა ღვთისა და როდესაც მან განჭვრიტა, რომ ბუნებითად ღმერთი უხილავია, რომ ღმერთი მხოლოდ მოქმედებაში, გამოვლენაშია ჩვენთვის სახილველი. მაგრამ ბუნებითი ხილვა ღვთისა ყოვლად შეუძლებელია, რომ ის მარადის განუჭვრეტელია ქმნილებისგან და აი ამის მთელი არსებით შეცნობა და გაცნობიერება არის ჭეშმარიტი ღვთისმხილველობა.

აღნიშნული ეტაპების შესაბამისად ჩვენ მოგვიანებით შევეხებით “დიდაქეს” ტექსტს, სტრუქტურას, სადაც ზოგიერთ მხარეს ამა თუ იმ ეტაპთან დაკავშირებით კიდევ უფრო დავაზუსტებთ.