სწავლა-მოძღვრებანი

“დიდაქე” – ზოგადი მიმოხილვა
(“დიდაქე” საეკლესიო ტრადიციაში;
რამ გამოიწვია “დიდაქეზე” არამართებული წარმოდგენა)

ჩვენი წინა ორი საუბარი ეხებოდა “დიდაქეს”, ამ ყველაზე უფრო ადრეული საეკლესიო ძეგლის რაობის წარმოჩენას. ბოლო ნაწილი საუბრისა კონკრეტულად დავუთმეთ იმის გარკვევას, თუ როგორ ფასდებოდა “დიდაქე” საეკლესიო ისტორიაში საუკუნეების მანძილზე. განვიხილეთ უადრესი ეპოქა კლიმენტი ალექსანდრიელის ჩათვლით.

განვგაგრძობთ ეპოქალურ განხილვას “დიდაქესას” და კვლავ ავღვნიშნავთ, როგორც წინა საუბრის ბოლო ნაწილში ვთქვით, რომ ცალკეული კვლევა-ძიების საფუძველზე ჩვენ შეგვეძლო “დიდაქეს” გავლენის აღმოჩენა II-III ს-ის სხვა ძეგლებში. მაგრამ როდესაც აუცილებლად ზედმიწევნითი არგუმენტირების მნიშვნელობას ვგრძნობთ, მხოლოდ ისეთ ფაქტებზე ვამახვილებთ ყურადღებას, სადაც ორჭოფობა და ვარაუდი გამორიცხულია, ე.ი. თვითმეტყველი ფაქტები სადაც არსებობს. ამ კუთხით კლიმენტი ალექსანდრიელის შემდეგ შეიძლებოდა ყურადღება დაგვეთმო ისეთი დიდი ავტორიტეტისთვის, ეკლესიის ისეთი დიდი მოძღვრისთვის, როგორიც გახლდათ წმინდა ათანასე ალექსანდრიელი, IV ს-ის უღირსეულესი, ურჩეულესი მოღვაწე, რომლის მემკვიდრეობა თითქმის მთლიანობაშია ჩვენამდე შემონახული. თუმცა ამ მემკვიდრეობას აქვს შემონახულობის თვალსაზრისით ერთადერთი ხარვეზი. ეს გახლავთ ის, რომ წმინდა ათანასე ალექსანდრიელის უმნიშვნელოვანესი სადღესასწაულო ეპისტოლეები თითქმის მთლიანად დაკარგულია. სადღესასწაულო ეპისტოლეები ათანასე ალექსანდრიელის ეპოქაში გულისხმობდა კონკრეტულად იმ ეპისტოლეებს, რომლებსაც ალექსანდრიის მღვდელთმთავარი წინასააღდგომო მარხვის დაწყებისას თავისი ეპარქიის სასულიერო პირებისადმი დააგზავნიდა. III ს-ის შუა წლებიდან წმინდა დიონისე დიდმა ალექსანდრიელმა ეს წესი დაამკვიდრა ალექსანდრიაში, რომ ყოველი ეპისკოპოსი, როგორც უკვე ავღნიშნეთ, წინასააღდგომო მარხვის დადგომისას, წინასააღდგომო მარხვის დაწყებისას აუცილებლად ე.წ. ენციკლურ ანუ “მრგვლიადმოსავლელ” ეპისტოლეს დააგზავნიდა თავის ეპარქიაში. ყოველ წელს აგზავნიდა მღვდელთმთავარი თავისი მღვდელთმთავრობის წლებში, თავისთავად ცხადია, თითო ეპისტოლეს. ეს იგივე იყო, რასაც დღეს “სააღდგომო ეპისტოლე” ეწოდება, მაგრამ თუ ეს ეპისტოლე დღეს აღდგომის დღეს და აღდგომის დილას ქვეყნდება და რიგდება, მაშინ ამგვარი ეპისტოლე აღდგომის მარხვის დაწყებისას დაიგზავნებოდა. გასაგებიცაა ამგვარი წესის მნიშვნელობა, რომ მორწმუნენი შეემზადებინა იმ დიდი ღვაწლისთვის, იმ დიდი სარბიელისთვის, რასაც წმინდა დიდმარხვა გულისხმობს, გაემხნევებინა ისინი ღვაწლში, დაემოძღვრა ისინი და ღვთისმეტყველური წვდომაც მიეცა მათთვის იმ ყველაზე უფრო უზენაესი და უაღმატებულესი მოვლენისა, რასაც აღდგომის დღესასწაული გულისხმობს. ამგვარი წესი, როგორც უკვე გითხარით, წმინდა დიონისე დიდისგან III ს-ის შუა წლებში დამკვიდრდა ალექსანდრიის ეპარქიაში, ამავე წესს მისდევდა ათანასე ალექსანდრიელიც. სწორედ ამგვარად დაწერილ ეპისტოლეებს ეწოდებოდათ “სადღესასწაულო ეპისტოლეები”, “ჰეორტოლოგიური ეპისტოლეები”.

ათანასე როდესაც ალექსანდრიის ეპარქიის ეპისკოპოსი გახდა 328 წელს (ზოგ წყაროში შეიძლება ვნახოთ 326 წელი, რაც არაზუსტია) იგი 373 წლის ჩათვლით იყო ეპისკოპოსი და ყოველ წელს აგზავნიდა ამგვარ სადღესასწაულო ეპისტოლეს. ეს სიმდიდრე, ამგვარი ეპისტოლაური მემკვიდრეობისა ჩვენამდე არ მოღწეულა. ცნობისათვის შეიძლება ითქვას, რომ ღვთის მადლით ჩვენადმე მოღწეული გახლავთ მოგვიანო პერიოდის, ასევე უდიდესი მღვდელთმთავრის, წმინდა კირილე ალექსანდრიელის (V ს-ის I ნახევარი) ყველა სადღესასწაულო ეპისტოლე. თითქოს შევსებულია ხარვეზი მისი წინამორბედისა ამ კუთხით, რომ ფაქტობრივად ათანასე ალექსანდრიელის ღვაწლის გამგრძელებელი კირილე ალექსანდრიელი, რომელიც ასევე ყოველ წელს 412 წლიდან 444 წლის ჩათვლით სადღესასწაულო ეპისტოლეებს წერდა, ამ ეპისტოლეების კუთხითაც ჩვენთვის ცნობილია, ე.ი. ეს ეპისტოლეები შემონახულია ჩვენამდე როგორც ერთი დიდი საუნჯე და განძი. ეს უბრალოდ ცნობისთვის ავღნიშნეთ, მაგრამ კვლავ დავუბრუნდებით იმას, რომ საკუთრივ ათანასესგან ამგვარი ეპისტოლეები მოღწეული არ გახლავთ, გარდა ერთადერთისა. ეს გახლავთ 39-ე სადღესასწაულო ეპისტოლე, უფრო სწორად ამ ეპისტოლის ფრაგმენტი არის ჩვენამდე შემონახული, სადაც რამდენიმე უაღრესად მნიშვნელოვანი საღვთისმეტყველო და საღვთისმსახურო საკითხია განხილული, რომელთაგან ერთ-ერთი გახლავთ საკითხი, რაც კონკრეტულად “დიდაქესაც” უკავშირდება. ჩვენ სხვათაშორის ამ ეპისტოლეს ადრეც შევეხეთ, როდესაც განვიხილავდით ათანასე ალექსანდრიელის მოძღვრებას აპოკრიფებთან დაკავშირებით და კვლავ გავიმეორებთ, რომ სწორედ ამ ფრაგმენტში ათანასე ალექსანდრიელი ჩვენს წინაშე წარმოაჩენს თუ რამდენნაირი, რამდენგვარი ლიტერატურა შეიძლება არსებობდეს საღვთო წერილთან დაკავშირებით. ათანასე ამბობს, რომ ერთია კანონიკური წიგნები, ყველაზე მაღლა მდგომნი, ღვთივსულიერნი, ძველქართულად განკანონებულნი, ანდა დაბეჭდულნი; მეორე არის ე.წ. არაკანონიკური წიგნები (თუმცა ეს “არა”-თი დაწყება ამ ტერმინისა ერთი შეხედვით უარყოფით შინაარსს ანიჭებს ამ ტერმინს, მაგრამ ეს ასე არ გახლავთ. ამიტომ ჯობია უფრო ძველი ქართული ტერმინი მოვიხმოთ – “დაუბეჭდველნი”), ანუ პირველია დაბეჭდულნი, მეორე კი დაუბეჭდველნი, რომლებიც ასევე მიღებულია მთლიანად ეკლესიისგან, ეკლესიაში შესულია ეს წიგნები, ეკლესიის მიერ აპრობირებულია ისინი და მორწმუნენი მათ ეცნობიან. მაგრამ განსხვავება პირველსა და მეორეს შორის, ე.ი. კანონიკურსა და არაკანონიკურს ანუ დაბეჭდულსა და დაუბეჭდველს შორის ისაა, რომ დაბეჭდულნი უღრმეს სწავლებათა შემცველია, იქ მთლიანად ღვთივსულიერებაა, აბსოლუტური უცდომელობაა, ხოლო დაუბეჭდველნი მხოლოდ პირველდაწყებით სწავლებას შეიცავენ მოძღვრებისას. ვინც ახალმოქცეულია, ახალშედგომილია, ახალშემოსულია ეკლესიაში, მათთვის არის მნიშვნელოვანი ეს შრომები, როგორც კატეხიზმური ხასიათის ლიტერატურა. და მესამე, რასაც ათანასე გამოყოფს ესაა საკუთრივ აპოკრიფები, ეკლესიისგან მთლიანად უარყოფილნი.

როდესაც ამ სამ კატეგორიას ათანასე ალექსანდრიელი მკვეთრად მიჯნავს ერთი მეორისგან, ჩვენთვის ამ შემთხვევაში საყურადღებოა მეორე კატეგორია – დაუბეჭდველნი ანუ არაკანონიკური წიგნები, ანუ ის წიგნები, რომლებიც მიღებულია ეკლესიის მიერ როგორც პირველდაწყებითი სახელმძღვანელო. კერძოდ ათანასე ამბობს (მოვიტანთ ძველ ქართულ თარგმანს, როგორც გვახსოვს ის ზეპირად, წმინდა არსენ იყალთელისეულს): “ხოლო არიან სხუანიცა (არის სხვა წიგნებიც. ჯერ, როგორც უკვე გითხარით ათანასე კანონიკურ წიგნებს ასახელებს) მამათაგანვე დაწერილნი (ე.ი. იმავე მოძღვართაგანვე დაწერილნი), სასწავლებელად მათთვის, რომელნი ახლად მოუხდებოდიან ეკლესიასა”, ე.ი. იმათი სწავლებისთვის, რომლებიც ახლახანს შემოდიან ელესიაში, ანუ პირველდაწყებითი სწავლების მნიშვნელობის მატარებელი ძეგლები. რამდენიმეს ასახელებს კიდეც ათანასე, კერძოდ იქ დასახელებულია მაგალითად ერმის “მწყემსი”, სხვა ძეგლები და ერთ-ერთი დასახელება გულისხმობს სწორედ “დიდაქეს”. ძველ ქართულ თარგმანში ასეა: “სწავლაი მოციქულთაი”, ხოლო ბერძნულში არის “დიდახე ტონ აპოსტოლონ”. ესაა, რა თქმა უნდა, სწორედ ის ძეგლი, ის “დიდაქე”, რასაც ჩვენი საუბარი ეხება.

ამრიგად, ეს უდიდესი მოძღვარი IV ს-ისა, ისევე როგორც უფრო ადრე კლიმენტი ალექსანდრიელი პირდაპირ მიგვითითებს, რომ “დიდაქე” არის ეკლესიის მამათაგანვე დაწერილი პირველდაწყებითი სწავლების შემცველი, ანუ კატეხიზმური დანიშნულების მქონე ძეგლი. რა თქმა უნდა, ამგვარი შეფასება უეჭველად გულისხმობს, რომ “დიდაქე” არა უბრალოდ მიღებული წიგნი იყო ეკლესიისგან, არამედ საყოველთაო გამოყენებაში სახელმძღვანელოს წესით დამკვიდრებული.

მიუხედავად იმისა, რომ ათანასე ალექსანდრიელი თავისთავად უდიდესი ავტორიტეტია და მის შეფასებას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს, მაინც კიდევ უფრო მეტი ღირებულება ამგვარ შეფასებას ეძლევა იმ ფაქტით, რომ ათანასეს ეს სიტყვები დამოუკიდებლად კი არაა ჩვენამდე მოღწეული, როგორც დავუშვათ რაღაც ხელნაწერის ფრაგმენტი, არამედ ეს გახლავთ ციტატა შეტანილი “დიდი სჯულის კანონის” ტექსტში, რითაც ათანასე ალექსანდრიელის ამ აზრს რჯულდებითი სახე ეძლევა. რაც არ უნდა აღმატებული მოძღვარი იყოს ვინმე, რა თქმა უნდა, მისი აზრი მნიშვნელოვანია, მაგრამ შეუდარებლად უფრო მნიშვნელოვანი და უკვე შეუვალი ხდება მართლაც და დაკანონებული, თუ ის აზრი “რჯულის კანონშია” ჩართული, “რჯულის კანონის” სანქცია აქვს მას. ჩვენ როცა ვამბობთ, რომ ათანასეს 39-ე სადღესასწაულო ეპისტოლის ფრაგმენტი შემოგვენახა, ეს ფრაგმენტი სწორედ ამის წყალობით შემოგვენახა, რომ ის შეტანილ იქნა “სჯულის კანონში” და “სჯულის კანონმა” შემოინახა ეს ტექსტი, თორემ რომ არა “სჯულის კანონი”, ეს ფრაგმენტიც, რა თქმა უნდა, ჩვენთვის დაკარგული იქნებდა.

რაც შეეხება “სჯულის კანონს”, კარგად არის ცნობილი, რომ საეკლესიო მოღვაწეობის, საეკლესიო ცხოვრების, ეკლესიური ქმედების საფუძველს და მართებულობას და ნორმატიულ განაწესს სწორედ ეს ძეგლი შეადგენს, რასაც “სჯულის კანონი” ეწოდება. გარკვეული ელემენტები “სჯულის კანონის” შედგენისა ყოველთვის სახეზეა ეკლესიის ისტორიაში. მაგრამ გამოკვეთილად “სჯულის კანონის” ჩამოყალიბება იწყება VI ს-დან, როდესაც მოღვაწეობდა უდიდესი მამა იოანე მოწყალე, იგივე იოანე კონსტანტინოპოლელი, რომლის სახელსაც უკავშირდება ე.წ. “სამოცტიტლოვანი” ანუ სამოც სათაურიანი, სამოცნაწილედი “სჯულის კანონის” შედგენა. ეს ტექსტი ჩვენამდე არ მოღწეულა, მაგრამ ალბათ ფრო გვიანდელ კრებულში “სჯულის კანონისა” ის შევიდა. ხოლო უფრო გვიანდელი, რომელიც საყოველთაოდ დაკანონდა, უკავშირდება უკვე უდიდესი მოღვაწის, IX ს-ის ცნობილი წმინდა ფოტი პატრიარქის სახელს, რომელმაც შეადგინა სწორედ “თოთხმეტიტლოვანი სჯულის კანონი”, რომელიც შინაგანად სამნაწილედია. ერთი ეს გახლავთ მოციქულთა კანონები, შემდეგ მსოფლიო და იმ ადგილობრივ კრებათა კანონები, რომლებიც მნიშვნელობით მსოფლიო კრების კანონებთან გათანაბრებულია, ე.ი. კრებათა კანონები და ბოლოს ეკლესიის მამათა კანონიკური სწავლებანი, კანონიკური გაჩინებანი. აი ეს სამნაწილედობა აქვს “სჯულის კანონს” და სწორედ იმ მესამე ნაწილში ფოტი პატრიარქი სხვა მამებთან ერთად ჩვენ წარმოგვიდგენს ნაწილს, ციტატას ან ფრაგმენტს წმინდა ათანასე ალექასნრიელის 39-ე სადღესასწაულო ეპისტოლიდან, სადაც, როგორც უკვე გითხარით, “დიდაქე” განჩინებულია, როგორც ეკლესიის მამათაგან დაწერილი პირველდაწყებითი სწავლების შემცველი ძეგლი, ანუ ეკლესიის მამათაგან დაწერილი კატეხიზმო, სახელმძღვანელო. “სჯულის კანონის” ეს სანქცირება უეჭველად ცხადყოფს იმასაც, რომ IX საუკუნისთვის, როცა თვით “სჯულის კანონის” ტექსტი შედგა, “დიდაქეს” ჯერ კიდევ ამგვარი ღირსება ჰქონია, თორემ “სჯულის კანონი” არავითარ შემთხვევაში ათანასე ალექსანდრიელის ამ სიტყვებს თავის წიაღში არ შეირთავდა, ეს დებულება ფოტი პატრიარქისთვის, რომ “დიდაქე” მამათაგანვე დააწერილი, რა თქმა უნდა, მისაღები არ იქნებოდა. ამრიგად IX საუკუნისთვისაც “დიდაქე” მიღებული ტექსტია, სახელმძღვანელოს ტიპის კატეხიზმური შრომაა, რომელსაც ეკლესია იწონებს. ხოლო IX ს-ის შემდეგ, როდესაც “დიდაქეს” ტექსტის გადაწერა რაც შეიძლება შემცირებული სახით მიმდინარეობდა, “სჯულის კანონის” ეს შეფასება კვლავ და კვლავ სახეზეა. იმიტომ, რომ “სჯულის კანონი”, მიუხედავად იმისა, რომ IX ს-ში შედგა, მასში შემავალი ტექსტების უცთომელობა და უეჭველობა ყოველთვის სავალდებულოა და დღესაც ისევე სავალდებულოა, როგორც IX საუკუნისთვის. რამდენადაც მნიშველობაზე ვსაუბრობთ, კვლავ გავიხსენოთ ის ფაქტი, რომ XI ს-ის ხელნაწერშია დაცული “დიდაქე”, რაც ფილოთეოს ბრიენნიოსმა გამოავლინა და ეს ფაქტიც შეგვიძლია იმის დასადასტურებლად მივიჩნიოთ, რომ XI ს-ის შუა წლებისთვის “დიდაქე” ჯერ კდიევ ცნობილი იყო ეკლესიის მამათათვის და კვლავაც იმავე ავტორიტეტით სარგებლობდა, კვლავაც იგივე შეფასება ჰქონდა მას, თორემ არც ლეონ ნოტარიუსი გადაწერდა ამ ძეგლს და არც იერუსალიმის საპატრიარქო ბიბლიოთეკა არ შემოგვინახავდა ჩვენ “დიდაქეს”. მითუმეტეს ცნობილია, რომ სწორედ XI ს-ის 50-იან წლებში, ე.ი. კათოლიკობასთან განხეთქილების ჟამს, იერუსალიმის საპატრიარქო იყო მართლმადიდებლობის ერთ-ერთი შეუმუსრავი ბურჯი და სწორედ ამ პერიოდში გადაწერილი ხელნაწერები მართლმადიდებლური უცდომელობის ნიშნით არიან აღბეჭდილნი.

ამრიგად, XI ს-ის 50-იან წლებამდე “დიდაქეს” შესახებ იგივე დამოკიდებულება, იგივე შემფასებლობითი კრიტერიუმია შენარჩუნებული. მაგრამ ამას ვერ ვიტყვით შედარებით მოგვიანო ეპოქასთან დაკავშირებით. აქ საქმე ასე დგება: რამდენადაც XI ს-ის შემდეგ “დიდაქეს” ტექსტი აღარ გადაიწერებდა, XII-XIII-XIV ს-ის საეკლესიო მოძღვართათვის “დიდაქე” ტექსტობრივად უცნობია. ამ დროს ხდება ერთი ასეთი მოვლენა: XII საუკუნიდან, როგორც კარგად არის ცნობილი იწყება უკვე არსებული და მოქმედებაში დამკვიდრებული “დიდი სჯულის კანონის” ტექსტობრივი განმარტებანი. იმიტომ, რომ “სჯულის კანონი” კი შეიცავს ცალკეულ კანონიკურ განჩინებებს, მაგრამ კანონები, როგორც ლაკონური და ტერმინოლოგიური ძეგლები მრავალთათვის, რა თქმა უნდა,  გასაგები ვერ იქნება. ამიტომ აუცილებელია თითოეული კანონის განმარტება და აი ამ განმარტების მისიას იტვირთავენ ცნობილი კანონისტები იოანე ზონარა, ბალსამონი, მათეუს ბლატსარი და სხვები. მათი განმარტებები, კარგად არის ცნობილი, თარგმნილია სხვა ენებზეც (მათ ბერძნულად შეადგინეს ეს განმარტებები), მაგრამ ამჯერად ჩვენთვის მნიშვნელოვანი რა რის? როდესაც ხსენებული კანონისეტები სიტყვა-სიტყვით მიჰყვებიან “სჯულის კანონს” და შესაძლებლობისამებრ ყოველივეს განმარტავენ და მიმდევრობითად განიხილავენ რა ამ კრებულს (“სჯულის კანონს”), განმარტების ჟამს ისინი მიადგნენ ათანასე ალექსანდრიელის ეპისტოლის ფრაგმენტსაც, რაც “სჯულის კანონში შედის”. ისინი შეუდგნენ ამ ფრაგმენტის განამრტებას, ყველა იქ დასახელებული თხზულების შესახებ ინფორმაციის მიწოდებას მკითხველისათვის და როდესაც კონკრეტულად იმ ადგილთან მივიდნენ, სადაც “დიდაქეა” ხსენებული, აღნიშნულმა კანონისტებმა, კერძოდ მათეუს ბლასტარმა და ბალსამონმა ასეთი დაშვება გააკეთეს (არ დაგვავიწყდეს, რომ მათთვის “დიდაქეს” ტექსტი უცნობია, არ იციან რას წარმოადგენს ეს ძეგლი, რადგან XI ს-ის შემდეგ “დიდაქეს” არავინ აღარ გადაწერდა), რომ რამდენადაც ათანასესთან პირდაპირაა დასახელებული “დიდაქე”, მათ კი არ იციან ეს “დიდაქე” რა არის, ამ დროს კი ვალდებულება აქვთ, რომ რაღაც ცნობა მიაწოდონ მკითხველს, თუ რა ძეგლია ეს ძეგლი, მათ ასეთი ვარაუდი გამოთქვეს, რომ “დიდაქე”, ამ სათაურის ძეგლი ჩვენთვის უცნობია, მაგრამ შესაძლოა აქ იგულისხმობოდეს მოციქულებთან დაკავშირებული სხვა ძეგლი სახელწოდებით “მოციქულთა განწესებანი”. არსებობს ასეთი მეორე ძეგლი “მოციქულთა განწესებანი”, განწესება და მოძღვრება, რა თქმა უნდა, დიდად არ შორდება ერთიმეორეს და ამიტომ ხსენებულ კანონისტთა ვარაუდი ფორმალურად სავსებით დასაშვებია, რომ რამდენადაც მოციქულთა მოძღვრება ანუ მოციქულთა “დიდაქე”, ამ სახელწოდების ძეგლი, მათთვის ცნობილი არაა, მაგრამ ცნბილია მეორე ძეგლი “მოციქულთა განწესებანი”, რაც სათაურითაც საკმაოდ უახლოვდება ამ ძეგლს, მათ ასეთი დაშვება გააკეთეს: ხომ არ არის “დიდაქე” ანუ მოციქულთა მოძღვრება, იგივე მოციქულთა “დიდაქე”, იგივე “მოციქულთა განწესებანი”. ე.ი. მათ გამოთქვეს ვარაუდი, რომ ამ სათაურის ქვეშ ათანასე ალექსანდრიელი ხომ არ გულისხმობს იმ ძეგლს, რომელსაც ჩვენ ვიცნობთ “მოციქულთა განწესებანის” სახელითო. “მოციქულთა განწესებანი” ეს კარგად ცნობილი ძეგლია. ჩვენ მას თავის დროზე დეტალურად შევეხებით, ის კნკრეტულად უკავშირდება წმინდა კლიმენტი რომაელის, I ს-ის რომის პაპის სახელს. მოღწეული გახლავთ კიდეც, მოცულობით უზარმაზარია (8 წიგნისგან შედგება), მაგრამ არის აბსოლუტურად განსხვავებული “დიდაქესგან”. ამიტომ ამ ორი სრულიად სხვადახვა ძეგლის გაიგივებამ, კვლავ ავღნიშნავთ იმის საფუძველზე, რომ კანონისტებს ხელთ არ ჰქონდათ “დიდაქე”, მაგრამ მათთვის ცნობილი იყო “დიდაქესთან” სათაურით მსგავსი სხვა ძეგლი – “მოციქულთა განწესებანი”, ივარაუდეს რა, რომ ამ სათაურით ათანასე ალექსანდრიელი სწორედ “მოციქულთა განწესებანს” გულისხმობს, დაუშვეს, რომ ეს ორი ძეგლი ერთი და იგივე იყო, რომ “დიდაქე” ცალკე არსებული რამ თხზულება კი არაა, არამედ ის იგივე “მოციქულთა განწესებანია”, ოღონდ ათანასე ალექსანდრიელისგან სხვა სათაურით დამოწმებული. თავისთავად, მხოლოდ ფილოლოგიური საზღვრებით რომ მომხდარიყო ეს გაერთიანება და გამთლიანება ორი სხვადასხვა ძეგლისა, არაფერი უარყოფითი ამ მოვლენას არ მოჰყვებოდა და მხოლოდ ფილოლოგიურ-ტექსტოლოგიური უზუსტობა იქნებოდა. მაგრამ საქმე ის გახლავთ, რომ ის ძეგლი – “მოციქულთა განწესებანი”, რასაც ვარაუდის სახით კანონისტებმა გაუიგივეს “დიდაქე”, აი ეს “მოციქულთა განწესებანი” ამ დროისათვის და არათუ ამ დროისათვის, არამედ VII ს-ის შედეგ, 691 წლის შემდეგ ეკლესიისგან განკვეთილია (სწორედ “მოციქულთა განწესებანია” ეკლესიისგან განკვეთილი). ორი სიტყვით ვიტყვით მხოლოდ, რომ თავის დროზე ეს თხზულება “მოციქულთა განწესებანი”, მართლაც წმინდა კლიმენტი რომაელისგან დაწერილი I ს-ში, უწმინდეს თხზულებად მიიჩნეოდა, იმდენად აღმატებულ და ღირსეულ ძეგლად, რომ ახალი აღთქმის კანონშიც კი შეჰქონდათ ის. მაგრამ შემდეგ და შემდეგ მოხდა ისე, რომ ამ ძეგლს გადამწერთაგან, სხვადასხვა უვიც თუ წინასწარ განმზრახველ მზაკვარ პირთაგან მრავალი უარყოფითი რამ შეერია, არაჭეშმარიტი მონაცემი, არაჭეშმარიტი სწავლებანი შეერია და VI-VII ს-ბში უკვე ეს ძეგლი დიდად არის დაშორებული უკვე თავის არქეტიპს, ანუ იმას, რაც თავდაპირველად კლიმენტი რომაელმა დაწერა, გაუკუღმართებულია მრავალი კუთხით ამ მავნე შენარევების შედეგად. შესაბამისად ტრულის ცნობილმა მსოფლიო საეკელსიო კრებამ სპეციალური დადგენილება მიიღო “მოციქულთა განწესებების” შესახებ, სადაც თქმულია, რომ “მოციქულთა განწესებანი”, მიუხედავად იმისა, რომ თავდაპირველად უწმინდესი ძეგლი იყო და ყოველგვარ ღირსებას შეიცავდა, შემდეგ და შემდეგ მრავალი მინარევის შედეგად ის შეირყვნა, გაუკუღმართდა და ამიტომ დღეისათვის ჩვენ განვაწესებთ, - ამბობენ ამ კრების მესვეურები, რომ ეს ძეგლი განიკვეთოს და მორწმუნე მრევლისგან მისი წაკითხვა ნებადართული აღარ იყოსო. ამრიგად, ფაქტობრივად ამ კრებამ მოახდინა “მოციქულთა განწესებების” განკვეთა, როგორც არამართებული სწავლების შემცველი ძეგლისა და რამდენადაც ხსენებულმა კანონისტებმა სწრედ ეს განწესებანი გაუიგივეს “დიდაქეს”, რა თქმა უნდა, “დიდაქეს” შესახებაც იგივე აზრი თანდათანობით დამკვიდრდა, რომ “დიდაქე” ეს ის ძეგლია, რომელიც ეკლესიისგან განივეთა.

ამგვარი იყო ვითარება, ვიდრე “დიდაქეს” ტექსტი გამოვლინდებოდა, ვიდრე დადასტურდებოდა სრულიად ცალსახად, რომ ტექსტობრივად “დიდაქე” არის აბსოლუტურად სხვა ძეგლი და “მოციქულთა განწესებანი” სხვა ძეგლი. რა თქმა უნდა, “მოციქულთა განწესებებისადმი” ეკლესიისგან გამოთქმული განჩინება, რომ ის განიკვეთოს, “დიდაქეზე” უკვე აღარ ვრცელდება, იმიტომ, რომ “დიდაქე” სხვა ძეგლია. პირიქით ის, იმავე ”სჯულის კანონში”, როგორც უკვე ავღნიშნეთ, უწმინდეს და უმნიშვნელოვანეს კატეხიზმურ სახელმძღვანელოდაა შერაცხილი. ამიტომ ამის შემდეგ “დიდაქეს” უკვე ეს ბრალდება, რა თქმა უნდა, მოხსნილი აქვს. თუმცა ვინც არ იცის აღნიშნული აღმოჩენა, რომ “დიდაქე” აბსოლუტურად სხვა ძეგლია, რომ ის “მოციქულთა განწესებებს” არ უიგივდება და ინერციით კვლავ მოჰყვება მას წინასაუკუნეთა განწყობილება, მისთვის, რა თქმა უნდა, “დიდაქე” დღესაც არამართებული მოძღვრების შემცველია. მაგრამ ისტორიული ჭეშმარიტება  ის გახლავთ რაზეც ვსაუბრბდით, რომ პირიქით “დიდაქეს” ყოველთვის ღირსებას განუკუთვნებდნენ, რომ ის სწორედ იმ უადრესი ტექსტითაა ჩვენამდე მოღწეული, რაც იერუსალიმის საპატრიარქო ბიბლიოთეკაში გადაწერილ ხელნაწრს შემოუნახავს და ასეთ გარემოში შესრულებულ ხელნაწერს ცდომილებანი ძალიან ნაკლებად შეიძლება ქონდეს, თუ საერთოდ არა. შესაბამისად დღეისათვის ჩვენ შეგვიძლია სავსებით არაორაზროვნად ვთქვათ, რომ ჩვენამდე მოღწეული “დიდაქეს” ტექსტი არის სწორედ ის ღირსეული ტექსტი, რასაც ეკლესიის მამები ყოველთვის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას და პატივისცემას განუკუთვნებდნენ.