სწავლა-მოძღვრებანი

“დიდაქე” – ზოგადი მიმოხილვა
(ძეგლის რაობა;
აგრეთვე იმის შესახებ, თუ რატომ იყო დაკარგული ძეგლი გარკვეული პერიოდის განმავლობაში)

ჩვენს წინა საუბარში, მსმენელს ემახსოვრება, შევეხეთ საკითხს იმასთან დაკავშირებით, თუ რომელი ძეგლი უნდა მივიჩნიოთ დამწყებად, პირველად საეკლესიო შრომათა შორის, ეკლესიის მამათა ლიტერატურულ მემკვიდრეობაში.
ასეთი ძეგლის პრეტენზიას აცხადებდა, როგორც ამაზე ვისაუბრეთ უკვე, ლათინურ ენაზე მოღწეული თხზულება სახელწოდებით “მოციქულთა სიმბოლო”. სწორედ მას გვთავაზობდნენ მკვლევარნი (ამ მკვლევართა რიცხვი საკმაოა), განსაკუთრებით ლათინურენოვანი ლიტერატურის სპეციალისტები პირველ რიგში განსახილველად საეკლესიო შრომათა შორის, ყველაზე უადრესად ამ შრომებში. მაგრამ თვით აღნიშნულ მკვლევართაგან წარმოჩენილი ფილოლოგიურ-ისტორიული და საღვვთისმეტყველო ასპექტები აღნიშნულ ძეგლთან დაკავშირებით ჩვენ, უეჭველად, ერთ რამეს გვიდასტურებენ, რომ თხზულება სახელწოდებით “მოციქულთა სიმბოლო” ჩვენამდე მოღწეული ტექსტით არანაირად არ შეიძლება V-VI საუკუნეებზე ადრინდელი იყოს. ასეთი ეპოქის ძეგლი კი, რა თქმა უნდა, პირველ თხზულებად ვერანაირად ვერ ჩაითვლება. შესაბამისად ჩვენი ყურადღება უნდა მივმართთ მეორე ძეგლისკენ, რომელიც ასევე ვახსენეთ წინა საუაბარში. ეს გახლავთ თხზულება სახელწოდებით (აქ ბერძნული სიტყვა სხვა ენებზეცაა შენარჩუნებული სახელწოდებაში) “დიდაქე”. ეს თხზულება უმრავლესობის მიერ ამ ბოლო ხანებში, მას შემდეგ, რაც “მოციქულთა სიმბოლოს” უადრესობა საეჭვო გახდა, სახელდება პირველ თხზულებად ჩვენთვის დღეისათვის ცნობილი წყაროების საფუძველზე.

საუთრივ სიტყვა “დიდაქე” ბერძნული გახლავთ (მისი ბერძნული ფორმა გახლავთ “დიდახე”), რაც ქართულად ნიშნავს მოძღვრებას, ანდა სწავლებას, შესაბამისად იმისა, რომ ეფუძნება ზმნას “დიდასკო”, რაც ნიშნავს ვმოძღვრობ, ვასწავლი, ვმოძღვრავ. აქედანაა “დიდასკალოს” – მოძღვარი, მასწავლებელი და შესაბამისად “დიდახე”, როგორც უკვე ვთქვით, ნიშნავს მოძღვრებას, სწავლებას.

ეს ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ძეგლი, რომელიც კარგა ხანია უკვე ინტენსიურად შეისწავლება, დიდხანს რჩებოდა მიუკვლეველი, XVII-XVIII-XIX ს-ის მკვლევართაგან მოუპოვებელი და მხოლოდ XIX ს-ის მიწურულს, 80-იან წლებში მოხერხდა მისი გამოვლენა და გამოქვეყნება. “დიდაქე” ხელახლა აღმოაჩინა ნიკოდიმიის ბერძენმა მიტროპოლიტმა ფილეთიოს ბრიენნიოსმა 1883 წელს, რომელმაც შეისწავლა და გამოაქვეყნა კიდეც ეს ძგლი და კვლავ დაუბრუნა იგი ეკლესიასაც და საეკლესიო მეცნიერებასაც. მანამდე “დიდაქეს” შესახებ ცნობები არსებობდა, მაგრამ თვით “დიდაქე”, ტექსტი, როგორც ავღნიშნეთ, ცნობილი არ გახლდათ და მეტიც, რატომღაც (თუმცა გასაგები მიზეზების გამო, რაზეც მოგვაინებით ვიტყვით) “დიდაქეს” მიმართ XIV-XV საუკუნეებიდან ჯერ შედარებით უარყოფითი, თანდათანობით კი მკვეთრად უარყოფითი განწყობა ჩამოყალიბდა. იმ ზომამდე, რომ ბოლო წლების გარკვეულ საეკლესიო-საღვთისმეტყველო პაექრობებში (ეს პაექრობები არა მხოლოდ საქართველოს გარეთ, არამედ საქართველოშიც წარმოებულა, ზოგ შემთხვევაში ჩვენც მიგვიღია მონაწილეობა წერილობით ამგვარ პაექრობებში) როდესაც მოტანა ხდებოდა ჩვენი მხრიდან არგუმენტის სახით “დიდაქეს” ამა თუ იმ მონაცემისა, მოპირისპირე მხარე “დიდაქედან” მოტანილ არგუმენტს იმით აბათილებდა, რომ თითქოს ეს ძეგლი არ არის შეწყნარებული, რომ ის არ შეიცავს მართებულ სწავლებას, რომ ის უარყოფილია ეკლესიისგან. აი ამგვარი დამოკიდებულება “დიდაქესადმი” აუცილებლად ახსნას მოითხოვს. მიუხედავად იმისა, რომ ფილოთეოსის მიერ განხორციელებულმა “დიდაქეს” ტექსტის პუბლიკაციამ ეს ბრალდება ამ ძეგლს მოუხსნა და მეცნიერულ კვლევაში კარგა ხანია ეს საკითხი გარკვეულია, უმეცარნი, რა თქმა უნდა, შორს დგანან მეცნიერული კვლევისგან, მეცნიერული შრომებისგან და ის ძველი ზოგადი უარყოფითი განწყობა “დიდაქეს” მიმართ დღესაც სამწუხაროდ ცოცხლობს. მაგრამ განმარტებას კი ჯერ ის მხარე ითხოვს აუცილებლად, თუ რამ განაპირობა დიდაქეს ტექსტის დაკარგვა და მეორე ის, რომ რის საფუძველზე უნდა მომხდარიყო “დიდაქეს” მიმართ უარყოფითი განწყობილების ჩამოყალიბება და ზოგ შემთხვევაში, როგორც ავღნიშნეთ, მკვეთრად უარყოფითი განწყობილებისა.

ვიდრე ამაზე ვისაუბრებდეთ, ჯერ ზოგადად “დიდაქეს” რაობას შევეხებით და შემდეგ დავუთმობთ ადგილს საკითხს და შესწავლას იმისას, თუ რა გზა განვლო შემფასებლობითი თვალსაზრისით “დიდაქემ” საეკლესიო ისტორიაში.

რაც შეეხება რაობას: დღეისათვის ამ თხზულების რაობა ჩვენ ზედმიწევნით შეგვიძლია წარმოვაჩინოთ, იმიტომ, რომ მთელი ტექსტი ხელმისაწვდომია. ვიდრე ფილოთეოსის აღმოჩენისა გარკვეული ფრაგმენტები, გარკვეული ნაწილები “დიდაქესი” არსებობდა, მაგრამ ეს ნაწილები იდენტიფიცირებული არ იყო, ანუ რა ძეგლიდან იყო ისინი აი ეს არ გახლდათ დადგენილი. როდესაც თითქმის მთელი ტექსტი “დიდაქესი” აღმოჩნდა, მანამდე არსებული ფრაგმენტებიც უკვე რაობის თვალსაზრისით დადგინდა, რომ ისინი “დიდაქეს” ნაწილები იყვნენ და შესაბამისად მთელი ტექსტი “დიდაქესი” უკვე მეცნიერული კვლევა-ძიების ობიექტი გახდა. მაგრამ ჩვენ როცა ვამბობთ, რომ ფილოთეოსმა თითქმის მთელი ტექსტი აღმოაჩინა, აქ თითქმის ვგულისხმობთ მხოლოდ შემდეგს: იმ ხელნაწერში, რამაც “დიდაქე” შემოგვინახა, დამაბოლოებელი აბზაცი თხზულებისა საკუთრივ ხელნაწერის დაზიანების გამო დაკარგული გახლავთ, ე.ი. ხელნაწერია მხოლოდ დაზიანებული იმ ადგილას, სადაც “დიდაქე” ბოლოვდება. ამიტომ ეს დამაბოლოებელი აბზაცი საკუთრივ ამ ხელნაწერში დაკარგულია. მაგრამ საბედნიეროდ ეს დამაბოლოებელი მონაკვეთი შემორჩენილია სხვა ძეგლში, სადაც თითქმის მთელი “დიდაქეა” ტექსტობრივად შეტანილი და ამ მეორე წყაროს დახმარებით ჩვენ დღეისათვის “დიდაქეს” მთელი ტექსტი თითქმის ზედმიწევნით შეგვიძლია აღვადგინოთ. და როდესაც მთელი ტექსტი ხელთ გვაქვს, რა თქმა უნდა, მისი რაობა ადვილად შეიძლება დადგინდეს და ეს რაობა გახლავთ შემდეგი: “დიდაქე” ესაა ადრექრისტიანულ ეპოქაში შესრულებული და შედგენილი პირველი კატეხიზმური შრომა, პირველი კატეხიზმო ეკლესიური მოძღვრებისა, მხოლოდ კატეხიზმურია “დიდაქეს” დანიშნულება. ამას ჩვენ კიდევ უფრო დავაზუსტებთ, როცა გარკვეულ წყაროებს შევეხებით, ამჯერად კი მხოლოდ დებულების სახით წარმოვაჩენთ, რომ “დიდაქე” სათავეში უდგას იმ უმნიშვნელოვანეს კატეხიზმურ შეჯამებებს, რაც მოგვიანო ეპოქებში სხვადასხვა გამორჩეულმა საეკლესიო მოღვაწემ ჩვენ მოგვაწოდა და რაც დაგვირგვინდა ფაქტობრივად წმინდა იოანე დამასკელის უვრცელესი და უმნიშვნელოვანესი კატეხიზმური შრომით “მართლმადიდებლური მოძღვრების ზედმიწევნითი გადმოცემა” VIII ს-ში. რვასაუკუნოვანი გზა განვლო, ვიდრე იოანე დამსკელამდე, კატეხიზმური შრომების ჩამოყალიბების ტრადიციამ, სათავეში კი ამ უმდიდრესი და უმნიშვნელოვანესი გზისა სწორედ “დიდაქე” დგას, ესაა მისი რაობა.

ეს მხარე ჩვენ გვაწვდის განმარტებასაც იმისას, თუ რატომ დაიკარგა “დიდაქე”. საქმე ის გახლავთ, რომ კატეხიზმური შრომა ყოველთვის კერძოობითი დანიშნულებისაა, მას განსაზღვრული ჩარჩოები აქვს (ჩარჩოებს აქ უარყოფითი მნიშვნელობით არ ვიყენებთ), განსაზღვრული აქვს თავისი სამოღვაწეო სარბიელი, თავისი საასპარეზო გარემო, გასავრცელებელი ადგილი. კატეხიზმო ესაა, მოგეხსენებათ, პირველდაწყებითი სწავლების შემცველი ძეგლი (კატეხიზმოს რაობას ჩვენ კიდევ დავუბრუნდებით), რასაც ახალმოქცეული მორწმუნე ითვისებს, რომ წარემატოს მოძღვრებაში, რომ მოძღვრების პირველი ელემენტები შეითვისოს. შესაბამისად ყველა ეპოქაში კატეხიზმური ლიტერატურა იყო სრულიად აუცილებელი და სავალდებულო. უადრეს ეპოქაში ამის ფუნქციას “დიდაქე” იტვირთებდა, “დიდაქეს” შემდგენმა ეკლესიის მამებმა ივალდებულეს იმგვარი კატეხიზმოს ჩამოყალიბება, რაც ამ უადრეს ეპოქაში შესძლებდა ახალმოქცეულთა, კათაკმეველთა მიმართ ქრისტიანული მოძღვრების პირველსაფუძვლების მიწოდებას. შემდეგში და შემდეგში, როდესაც საღვთისმეტყველო სწავლებანი გამოთქმითი წესით, სამოძღვრო დამუშავებით, მწიგნობრული გადმოცემის სახით უფრო და უფრო წარემატა და ჩვენ თანდათანობით გაცილებით უფრო სრულყოფილი კატეხიზმური ნაშრომები მივიღეთ ეკლესიის მამათაგან, რა თქმა უნდა, “დიდაქეს” – იმ უადრესი ეპოქის კატეხიზმოს ფუნქცია შესაბამისად ეტაპობრივად შესუსტდა და რამდენადაც კატეხიზმო, როგორც სახელმძღვანელო, ყოველთვის აქტიურია და თუ აქტიურობა მას მოაკლდება ის აუცილებლად უჩინარდება, ასევე “დიდაქეც”, ვიდრე ის სახელმძღვანელოს ფუნქციას იტვირთებდა და ასრულებდა ამ ფუნქციას, უაღრესად აქტიური იყო, უაღრესად ცოცხალი იყო ეს ტექსტი. მაგრამ შემდეგ და შემდეგ, საჭიროებისამებრ აღმოცენებულმა ახალ-ახალმა კატეხიზმოებმა “დიდაქეს” მნიშვნელობა დაჩრდილეს. განსაკუთრებით ეს ითქმის იოანე დასკელის ზემოხსენებულ კატეხიზმურ ნაშრომზე, რომელმაც არა მხოლოდ “დიდაქეს”, როგორც კატეხიზმოს, მნიშვნელობა უჩინარ-ჰყო, არამედ ყველა სხვა დროინდელი კატეხიზმოებისა. აქედან გამომდინარე მნიშვნელობის მოკლების შესაბამისად “დიდაქე” აღარ გადაიწერებოდა გვიანდელ საუკუნეებში იმგვარი ინტენსიურობით, როგორც ამას ალბათ ადგილი ექნებოდა ადრეულ საუკუნეებში. შემდეგ და შემდეგ ეს გადაწერა “დიდაქეს” ტექსტისა თანდათანობით კიდევ და კიდევ შენელდა და მინიმუმამდე დავიდა, როგორც ჩვენ დღეისათვის შეგვიძლია ვიმსჯელოთ არსებული წყაროების საფუძველზე, XI ს-ში, როდესაც ალბათ ბოლო გადაწერა შესრულდა “დიდაქეს” ტექსტისა და ეს ბოლო გადაწერა შემონახულია სწორედ იმ ხელნაწერში, რაც ზემოხსენებულმა ფილოთეოს ბრიენნიოსმა გამოავლინა. ესაა ხელანწერი იერუსალიმის საპატრიარქო ბიბლიოთეკისა, XI ს-ის 50-იან წლებში გადაწერილი (1056 წ.), გადამწერი გახლავთ ვინმე ლეონ ნოტარიუსი და მისგან გადაწერილი ხელნაწერი, გარდა იმისა, რომ ეს ხელნაწერი დიდ მნიშვნელობას იძენს უკვე “დიდაქეს” ტექსტის შემონახვის გამო, ამ ფაქტის გარეშეც უაღრესად საყურადღებო გახლავთ. მასში შედის თითქმის ყველა ძეგლი ადრექსრისტიანული ეპოქისა. კერძოდ აქ არის დაცული ასევე უადრესი და უმნიშვნელოვანესი სახე და რედაქცია წმინდა ეგნატი ანტიოქიელის უმნიშვნელოვანესი ეპისტოლეებისა, II ს-ის დამდეგის ამ უდიდესი მოწამის, დიდი მღვდელმთმთავრის, დიდი მასწავლებლის ეპისტოლეებისა. გარდა ამისა აქვეა კლიმენტი რომაელის ეპისტოლე “კორინთელთა მიმართ”, I ს-ის ამ რომის პაპის, უდიდესი მოძღვრის ეპისტოლე; ბარნაბას აპოკრიფული ეპისტოლე, რაც ასევე I საუკუნეს ეკუთვნის და სხვა. ამრიგად ეს ხელნაწერი ჩვენი აზრით მთლიანობაში ცალკე გამოსაცემია, იმდენად ღირსეული ძეგლების კრებულს წარმოადგენს ის. შესაძლოა ფოტოტიპიურადაც კი გამოქვეყნდეს ის თავისი მნიშვნელობის შესაბამისად. ამრიგად ამ ხელნაწერში დაცული “დიდაქეს” ტექსტი ერთი მხრივ იმას გვიდასტურებს, რომ XI ს-ის 50-იან წლებში ჯერ კიდევ გადაიწერებოდა “დიდაქე”. მაგრამ რამდენადაც ამ ხელნაწერის და ამ ეპოქის შემდეგ ჩვენ “დიდაქეს” კვალს ტექსტობრივად ვერსად ვეღარ ვპოულობთ, შეგვიძლია ვიფიქროთ, რომ ამის შემდეგ ის უკვე აღარ გადაწერილა და ესაა ბოლო გადაწერა დიდაქეს ტექსტისა, ამით ბოლოვდება “დიდაქეს” კოდიკოლოგიური (ხელნაწერული) ისტორია, მისი გადამწერლობითი ტრადიცია ეკლესიის ისტორიაში. და თუ არ აგდაიწერება ძეგლი, რა თქმა უნდა, ის მომდევნო ეპოქებისთვის უცნობი რჩება. მართლაც თუ ვინმე იერუსალიმის საპატრიარქო ბიბლიოთეკის ხელნაწერებს იცნობდა, მას “დიდაქეც” ეცოდინებოდა, მაგრამ ეს იქნებოდა თითო-ოროლა, ხოლო უდიდესი სამყარო მორწმუნეებისა, ქრისტიანული საზოგადოებისა, რა თქმა უნდა, “დიდაქეს” შესახებ ვერაფერს შეიტყობდა, ვერც XI ს-ში და ვერც მოგვიანო ეპოქაში. იმიტომ, რომ ხელნაწერს, რა თქმა უნდა, მხოლოდ ის გაეცნობოდა, ვინც იერუსალიმის ტაძარში მოღვაწეობდა და ამიტომ XI ს-ის შემდეგ, ჩვენ პირდაპირ შეგვიძლია ვთქვათ, “დიდაქეს” ტექსტი სრულიად უცხო უნდა ყოფილიყო არა უბრალოდ რომელიმე მრევლის წევრისთვის, მორწმუნისთვის, არამედ თვით მღვდელთმთავრებისთვისაც კი.

ამ საკითხს ცოტა მოგვაინებით ჩვენ კვლავ დავუბრუნდებით, ამჯერად გვინდოდა ყურადღების გამახვილება მხოლოდ იმ ფაქტზე, თუ რატომ დაიკარგა “დიდაქეს” ტექსტი. დაიკარგა, კვლავ ავღნიშნავთ, გამომდინარე იქიდან, რომ ამოწურა რა თავისი კატეხიზმური დანიშნულება “დიდაქემ”, ახალ-ახალი უმნიშვნელოვანესი კატეხიზმოების შედგენის შემდეგ და განსაკუთრებით იოანე დამასკელის კატეხიზმოს შემდეგ, ცხადია, ის აღარ გადაიწერებოდა და ამ მოვლენის შესაბამისად ტექსტობრივად თანდათანობით ნაკლებ ცნობილი ხდებოდა, ვიდრე საერთოდ არ შეწყდა მისი გადაწერა, როგორც ჩანს XI ს-ის 50-იან წლებში. ამის შემდეგ “დიდაქე” ტექსტობრივად უკვე თითქმის ყველასთვის უცნობი გახლავთ.

ასეთ შემთხვევაში, რა თქმა უნდა, ჩვენს ყურადღდებას იქცევს ის ფაქტი, თუ როგორ მოხდა, რომ ხელმიუწვდომელ ტექსტთან დაკავშირებით ასეთი მკვეთრად უარყოფითი განწყობა ჩამოყალიბდა, რომ “დიდაქე” ჩაითვალა ეკლესიისთვის მიუღებელი სწავლების შემცველ ძეგლად, “დიდაქე” მიჩნეულ იქნა ეკლესიისგან განკვეთილ თხზულებად. ამ საკითხის განამრტება კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი გახლავთ. ამ მხრივაც სავსებით ცალსახად და ერთაზრვნად ჩვენ შეგვიძლია გამოვთქვათ სათქმელი, დასკვნა გამოვიტანოთ, იმიტომ, რომ ყველაფერი ცნობილია და ეჭვისთვის და ორჭოფობისთვის არავითარი ნიადაგი არ რჩება. ერთი რამ კი აქვე შეიძლება ითქვას, რომ “დიდაქეს” არავითარი კავშირი არა აქვს არამართებულ მოძღვრებასთან, არასოდეს ის ეკლესიისგან არ განვეთილა და ვიდრე ამ გვიანდელ ეპოქებამდე, ე.ი. უფრო ადრეულ ეპოქებში,  “დიდაქეს” ტექსტთან დაკავშირებით ეკლესიური დამოკიდებულება იყო ყოველთვის პატივისცემითი, მისი ღირსების დამნახველი და “დიდაქე” ეკლესიის მამათაგან ყოველთვის ღირსეულ ძეგლად მიიჩნეოდა.