საეკლესიო სამართალი

დავით ჩიკვაიძე

ჯვრისწერის იურიდიული აღიარების პრობლემები

ქორწინება უმნიშვნელოვანესი მოვლენაა ყოველი ადამიანის ცხოვრებაში. პირადული და სარწმუნოებრივი მომენტების გვერდით უთუოდ გასათვალისწინებელია ქორწინების სამართლებრივი შედეგები. ამიტომაც, ჯერ კიდევ რომის სამართლიდან მოყოლებული სახელმწიფოები ცდილობდნენ ქორწინებასთან დაკავშირებული სამართლებრივი ურთიერ-თობები კანონმდებლობის საფუძველზე დეტალურად მოეწესრიგებინათ. იმისათვის, რომ ქორწინებამ წარმოშვას კანონით გათვალისწინებული შედეგები, იგი სათანადო წესით უნდა იქნეს რეგისტრირებული. რა იგულისხმება სათანადო წესში? ამ ტერმინში მოიაზრება ქორწინების დამაბრკოლებელი გარემოებების არარსებობა და ქორწინების კანონით დადგენილ ორგანოში რეგისტრაცია. ქორწინების დამაბრკოლებელი გარემოებები ისეთი გარემოებებია, რომელთა არსებობის შემთხვევაში ქალსა და მამაკაცს ეკრძალებათ საქორწინო ურთიერთობების დამყარება. ეს გარემოებებია: სისხლით ნათესაობა, დასაქორწინებელ პირთა ქმედუუნარობა, მცირე ასაკი და სხვა გარემოებები. ქრისტიანულად ამ გარემოებებს ემატება სულიერი (ნათლობით) ნათესაობა, ხოლო ისტორიულად არსებობდა ფეოდალური წყობილებისთვის დამახასიათებელი გარემოება _ წოდებრივი განსხვავება, თუმცა ეს უკანასკნელი, განსხვავებით მსოფლიოს განვითარებული ქვეყნებისა, არ არსებობდა საქართველოში: ჩვენი სახელმწიფო კანონმდებლობა მისდევდა პავლე მოციქულის სიტყვებს: „არა არს მონება, არცა აზნაურება, არცა რჩევა მამაკაცისა, არცა დედაკაცისა, რამეთუ თქუენ ყოველნი ერთ ხართ ქრისტე იესუს მიერ“ (გალ. III, 28) და სრულიად უშვებდა წოდებრივად განსხვავებულ ქრისტიანთა ქორწინებას (იხ. ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, თბ. 1984, ტ. VII, გვ. 267).

რაც შეეხება ქორწინების რეგისტრაციას: მას შემდეგ, რაც ქრისტიანობა გამოცხადდა სახელმწიფო სარწმუნოებად საქართველოში (IV ს.), ქორწინების რეგისტრაციას მხოლოდ ეკლესია ახორციელებდა. ამგვარი წესები არსებობდა არამარტო საქართველოში, არამედ სხვა ქრისტიანულ ქვეყნებში, მათ შორის რუსეთის იმპერიაშიც. ამიტომაც ამ მხრივ მდგომარეობა არ შეცვლილა საქართველოს რუსეთთან მიერთების შემდეგ (1801 წ.). რუსეთშიც ქორწინების რეგისტრაციას ახორციელებდა მართლმადიდებელი ეკლესია (მართლმადიდებელთათვის), ხოლო არამართლმადიდებლები საქორწინო ურთიერთობებს ერთმანეთს შორის დადებული ხელშეკრულებებით აგვარებდნენ. ქრისტიანულ სახელმწიფოთა ამგვარი დამოკიდებულება ქორწინების მიმართ აიხსნება იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ ქორწინება არის ქრისტეს მართლმადიდებელი ეკლესიის ერთ-ერთი საღვთო საიდუმლო, რომლის საფუძველზე იქმნება ოჯახები, რომელთა სიმრავლე და სიძლიერე სახელმწიფოს წინსვლის საწინდარია.

სამწუხაროა ის ფაქტი, რომ ქორწინების საეკლესიო რეგისტრაციის წესი გააუქმა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ 1920 წლის 3 დეკემბრის „მოქალაქეთა მდგომარეობის აქტების რეგისტრაციის“ კანონით და 1921 წლის კონსტიტუციის 31-ე მუხლით (იხ. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სამართლებრივი აქტების კრებული, თბ., 1990, გვ. 443, გვ. 463). ცხადია, საბჭოთა მთავრობას დადებითისკენ მდგომარეობა არ შეუცვლია. პირიქით, თუ დემოკრატიული რესპუბლიკა ნებას რთავდა მოქალაქეებს ექორწინათ საეკლესიო წესით და მხოლოდ სამართლებრივ მნიშვნელობას უკარგავდა ჯვრისწერას, საბჭოთა რეჟიმის დროს აიკრძალა ჯვრისწერა, როგორც ასეთი. მართალია, ოფიციალურად, კანონის ძალით დასაშვები იყო რელიგიური ქორწინება, მაგრამ თუ რამდენად იყო ეს დასაშვები, განსაკუთრებით კი საბჭოთა ხელისუფლების პირველ წლებში, კარგად უწყის მკითხველმა.

მას შემდეგ, რაც საქართველომ აღიდგინა დამოუკიდებლობა, კვლავ განახლდა საუბრები იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა იქნეს დარეგულირე-ბული ჯვრისწერასთან დაკავშირებული სამართლებრივი ურთიერთობები. ქორწინება, რომელიც შედგება ქალსა და მამაკაცს შორის, რატომ უნდა საჭიროებდეს ორჯერ რეგისტრაციას? ცხადია, ჩვენ იმას არ ვამბობთ, რომ სრულებით გაუქმდეს ქორწინების სახელმწიფო რეგისტრაციის ორგანო, მხოლოდ საუბარია იმაზე, რომ ჯვრისწერას მიენიჭოს იგივე სტატუსი, რაც აქვს სახელმწიფოს მიერ რეგისტრირებულ ქორწინებას. საქართველოს საპატრიარქოს დაქვემდებარებაში მყოფი ეკლესიები ჯვრისწერის შემდეგ გასცემენ ჯვრისწერის დამადასტურებელ დოკუმენტს, რომელსაც ესმება ტაძრის ბეჭედი (ხშირად საპატრიარქო გერბიანი) და ხელს აწერს ის სასულიერო პირი, რომელმაც საიდუმლო აღასრულა. აი, სწორედ ეს მოწმობა უნდა გახდეს, ჩვენი აზრით, ჯვრისწერის სახელმწიფო რეგისტრაციის საფუძველი. თუმცა ამის შესახებ ოდნავ ქვემოთ.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლით გათვალისწინებული კონსტიტუციური შეთანხმების პროექტში მითითებული იყო, რომ „სახელმწიფო აღიარებს საეკლესიო სამართლის ნორმებით განხორციელე-ბული ქორწინების სამოქალაქო შედეგებს იმ შემთხვევაში, თუ ეს აქტი რეგისტრირებულია სამოქალაქო აქტების რეგისტრაციის ორგანოში“ (მ. ცაცანშვილი, სახელმწიფო და რელიგია, თბ., 2001, გვ. 72). თუმცა შემდეგ, მიზეზთა გამო აღნიშნული დებულება შეიცვალა და დღესდღეობით შეთანხმების ოფიციალურ ტექსტში მითითებულია, რომ „სახელმწიფო აღიარებს ეკლესიის მიერ შესრულებულ ჯვრისწერას კანონმდებლობით დადგენილი წესით. სამართლებრივ ურთიერთობებში გამოიყენება ქორწინების სახელმწიფო რეგისტრაციის მონაცემები“ (მუხ. 3). ალბათ, მკითხველისთვისაც გაუგებრობას იწვევს ჯვრისწერის აღიარების ასეთი ფორმულირება. ამ გაურკვევლობის შესახებ ჩვენ მივუთითებდით კონსტიტუციური შეთანხმების კომენტირებისას (იხ. დ. ჩიკვაიძე, საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის კონსტიტუციური შეთანხმების კომენტარები, თბ. 2003, გვ. 16-17). ფაქტობრივად, მდგომარეობა არ შეცვლილა: დარჩა იგივე, რაც არსებობდა კონსტიტუციური შეთანხმების დადებამდე ჯვრისწერის სამართლებრივ დარეგულირებასთან დაკავშირებით. არადა, უცილობლივ საჭიროა, რომ ჯვრისწერა აღიარებულ იქნეს სახელმწიფოს მიერ სრული სახით.

იმისათვის, რომ დავაფიქსიროთ ჩვენი პოზიცია ჯვრისწერის აღიარებასთან დაკავშირებით, უპრიანი იქნება განვიხილოთ ევროკავშირის წევრ-სახელმწიფოთა კანონმდებლობა საეკლესიო ქორწინების შესახებ.

იტალიის რესპუბლიკაში ურთიერთობა რესპუბლიკასა და წმინდა საყდარს (რომის კათოლიკური ეკლესია) შორის მოწესრიგებულია 1929 წლის ლატერანის კონკორდატით. აღნიშნულმა კონკორდატმა განსაზღვრა კათოლიკური ჯვრისწერის აღიარების ფორმა. კერძოდ რესპუბლიკა ცნობს რომის ეკლესიის მიერ კანონიკური სამართლის საფუძველზე შესრულე-ბულ ჯვრისწერას, თუ იგი არ ეწინააღმდეგება კანონმდებლობას. თავის მხრივ წმინდა საყდარი უზრუნველყოფს, რომ არ იქნეს დაშვებული ჯვრისწერის შესრულება, თუ იგი ეწინააღმდეგება რესპუბლიკის კანონმდებლობას (მ. ცაცანშვილი, სახელმწიფო და რელიგია, თბ., 2001, გვ. 40). რელიგიურ ქორწინებას, გარდა იტალიის რესპუბლიკისა ევროკავშირის წევრ-სახელმწიფოთაგან, ცნობენ: დიდი ბრიტანეთი, ნორვეგია, შვედეთი, დანია, ფინეთი, საბერძნეთი, აშშ-ის შტატთა უმრავლესობა და ავსტრალია (იხ. შ. ჩიკვაშვილი, საოჯახო სამართალი, თბ. 2000, გვ. 58). საგულისხმოა ის ფაქტი, რომ ეს სახელმწიფოები დაახლოებით ერთნაირი ფორმით ცნობენ რელიგიურ ქორწინებას, ანუ ფაქტობრივად ამ ქვეყნებში ქორწინების რეგისტრაციას ახორციელებენ სახელმწიფო და ქვეყნის ძირითადი კონფესია.

მაშინ, როდესაც საუბარია სახელმწიფოს მიერ მხოლოდ ერთი კონფესიის მიერ შესრულებული ქორწინების აღიარებაზე, საინტერესოა განვიხილოთ, თუ რამდენად ეთანხმება ასეთი დებულება ადამიანის უფლებათა სამართალს და არღვევს თუ არა იგი მოქალაქეთა თანასწორობას. აუცილებელია აღინიშნოს, რომ სახელმწიფოს მიერ რელიგიური ქორწინების რეგისტრაციის აღიარება სავსებით ეთანხმება ადამიანის უფლებათა სამართალში არსებულ ნორმებს, ასევე იმ საერთაშორისო კონვენციებს, რომლებიც არსებობს მსოფლიო თუ კონტინენტური მასშტაბით. მოქალაქეთა თანასწორობა, რომელსაც აღიარებს მსოფლიოს ცივილიზებულ სახელმწიფოთა უმრავლესობა და მათ შორის საქართველოც, არის დებულება, რომელიც გულისხმობს უფლებას, როგორც უზოგადეს და განუსხვისებელ კატეგორიას და არა უმკაცრეს კონკრეტულ დოგმას, რომლის შეცვლა ყოვლად წარმოუდგენელია. ამიტომაც დასაშვებია თანასწორობის შეზღუდვა მხოლოდ კანონმდებლობით გათვალისწინებული წესით. თუმცა რა დათქმებიც არ უნდა გავაკეთოთ, ფაქტია, რომ ადამიანთა თანასწორობა დარღვეულია ოფიციალურად, საკანონმდებლო დონეზე თვით ისეთ ქვეყნებში, როგორებიცაა აშშ, დიდი ბრიტანეთი და სხვა. აუცილებელია ითქვას, რომ სამართლიანობის პრინციპებიდან გამომდინარე მოქალაქეთა თანასწორობის შეზღუდვის საფუძველი უნდა იყოს რეალური და მიზნად უნდა ისახავდეს სახელმწიფოებრივი ინტერესების დაცვას. განვითარებული სახელმწიფოების უმრავლესობა უცხო ქვეყნის მოქალაქეებს და მოქალაქეობის არმქონე პირებს ზღუდავს პოლიტიკურ უფლებებში (პარტიებში გაწევრიანება, არჩევნებში მონაწილეობა და ა.შ.), რაც აიხსნება ქვეყნის კონსტიტუციური წყობილებისა და ინტერესების დაცვით. ასევე ხშირია, როცა ქვეყნის კანონმდებლობა აწესებს ისეთ ცენზს პრეზიდენტობის კანდიდატებისთვის, რომელიც აშკარად მიუთითებს თანასწორობის დარღვევაზე: იმისდა მიუხედავად, რომ აშშ აღიარებს მოქალაქეთა თანასწორობას, პრეზიდენტობის უფლებას აძლევს მხოლოდ დაბადებით აშშ მოქალაქეებს, რაც არღვევს ნატურალიზებულ ამერიკელთა უფლებას, გახდნენ ქვეყნის პირველი პირები. ანალოგიურ წესია დადგენილი ჩვენი კონსტიტუციითაც. თუ დავუკვირდებით, სახელმწიფო ენის აღიარება, რასაც მსოფლიოს თითქმის ყველა ქვეყნის კონსტიტუცია ითვალისწინებს, თავის თავში გულისხმობს მოქალაქეთა თანასწორობის დარღვევას ენობრივი ნიშნით, განსაკუთრებით მაშინ, როცა კანონი იმპერატიულად განსაზღვრავს, რომ პირი ვერ გახდება საჯარო მოხელე, თუ იგი არ ფლობს სახელმწიფო ენას. ასევე იმ ქვეყნებში, სადაც ძირითადი კონფესია წარმოადგენს სახელმწიფო რელიგიას, განსაკუთრებით მონარქიული წყობილების სახელმწიფოებში, კონსტიტუცია ავალდებულებს განსაზღვრულ პირებს, მონარქებს, მათ მეუღლეებს, ზოგან სამეფო ოჯახის წევრებს, რომ აღიარებდნენ სახელმწიფო რელიგიას (დანიის სამეფოს კონსტ. მუხ. 6, ნორვეგიის სამეფოს კონსტ. მუხ. 4, ასევე სხვა ქვეყნებშიც), ხოლო ნორვეგიაში პარლამენტის ზედა პალატეს დეპუტატთა ნახევარზე მეტი სავალდებულოა რომ იყოს ევანგელისტურ-ლუთერანული ეკლესიის წევრი. ასეთი დებულებები ხშირად პრობლემებს უქმნით მომავალ მონარქებს, რისი ნათელი დადასტურებაცაა დიდი ბრიტანეთის მაგალითი: როგორც მკითხველს მოეხსენება, ინგლისის სამეფო ტახტის მემკვიდრე ჩარლზი მოინათლა მართლმადიდებლური წესით და მას ბებია ზრდიდა. დიდი ბრიტანეთის კანონებით მონარქი წარმოადგენს ინგლისის პროტესტანტული ეკლესიის მეთაურს და იგი ვალდებულია ანგლიკანი იყოს. ამიტომაც ჩარლზი, როგორც მემკვიდრე სამეფო ტახტისა და უელსის უფლისწული, იძულებული გახდა უარი ეთქვა თავის სარწმუნოებაზე და მონათლულიყო ანგლიკანური წესით. ასეთი კანონების არსებობა კი დიდ ბრიტანეთში სახელმწიფოებრივი ინტერესებისა და ინგლისელი ხალხის ტრადიციების დაცვით აიხსნება. ამგვარად, როგორც დავინახეთ, სახელმწიფოს მიერ ერთი კონფესიისთვის უპირატესობათა მინიჭება კანონმდებლობით გათვალისწინებული წესით არ ნიშნავს თანასწორობის პრინციპის დარღვევას რაიმე სახით, თუკი ეს უკანასკნელი რეალურად მნიშვნელოვანია სახელმწიფოსთვის.

ჩვენი აზრით, უპირველეს ყოვლისა აუცილებელია საქართველოს პრეზიდენტისა და სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ხელ-მოწერით შევიდეს ცვლილება კონსტიტუციური შეთანხმების მე-3 მუხლში, რომელშიც უნდა მიეთითოს, რომ „სახელმწიფო აღიარებს ეკლესიის მიერ შესრულებულ ჯვრისწერას. ჯვრისწერა იურიდიულ ძალას იძენს სამოქალაქო კოდექსით გათვალისწინებული წესით“. ამით განისაზღვრება, რომ სახელმწიფო აღიარებს ჯვრისწერას კონკრეტული ფორმით. რაც შეეხება იმ ცვლილებას, რომელიც სამოქალაქო კოდექსში ჯვრისწერასთან დაკავშირებით უნდა შევიდეს, ჩვენ შემდეგნაირად გვესახება: „ჯვრისწერის სამოქალაქო რეგისტრაცია ხორციელდება დასაქორწინებელ პირთა მიერ არჩეული ადგილის მიხედვით სამოქალაქო აქტების რეგისტრაციის ორგანოში ეკლესიის მიერ გაცემული ჯვრისწერის დამადასტურებელი დოკუმენტის საფუძველზე“. ეს იმას ნიშნავს, რომ ჯვრისწერის მოწმობის საფუძველზე სამოქალაქო აქტების რეგისტრაციის ორგანოს (სარო-ს) უფლება ექნება რეგისტრაციაში გაატაროს საეკლესიო წესით ქორწინება, რომელიც იურდიულ ძალას შეიძენს რეგისტრაციისთანავე. ამით ჯვარდაწერილები გათავისუფლდებიან ერთობლივი განცხადების შეტანის, წინასწარი ერთთვიანი ვადის და სხვა იმ მოთხოვნებისაგან, რასაც სამოქალაქო კოდექსი ადგენს ქორწინებისათვის. აქ შეიძლება გაკეთდეს ისეთი დათქმა, რომ ჯვრისწერა მაშინ შეიძენს იურიდიულ ძალას, თუ იგი სამოქალაქო კოდექსის 1108-ე (საქორწინო ასაკი) და 1120-ე (ქორწინების დამაბრკოლებელი გარემოებები) მუხლების დაცვით იქნება შესრულებული.

საინტერესოა განქორწინების საკითხი. კანონმდებლობით განქორწინება ხდება სარო-ში, ხოლო განსაკუთრებულ შემთხვევებში სასამართლოში (იხ. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის (პარლამენტის უწყებანი №31, 1997 წ. №786) მუხ. 1124, 1126). ცხადია, სასამართლოს და მით უმეტეს სარო-ს ვერ მივცემთ ჯვრისწერის შეწყვეტის უფლებას, ვინაიდან გვირგვინის ახდა მხოლოდ ქრისტესმიერი მღვდელმთავრის უფლებამოსი-ლებაში შედის. ამიტომ ჯვრისწერასაც იგი შეწყვეტს, რაც რეგისტრი-რებული იქნება სათანადო წესით. თუმცა შეიძლება კანონმა დაუშვას ჯვრისწერის სამოქალაქო წესით შეწყვეტა, მაგრამ ამ შემთხვევაში გაუქმდება ჯვრისწერის სამართლებრივი შედეგები და მას მხოლოდ სარწმუნოებრივი მნიშვნელობაღა დარჩება.

ცხადია, ჩვენ ვერ გვექნება იმის პრეტენზია, რომ წარმოდგენილი პროექტი სრულყოფილია, მაგრამ ერთი კი ფაქტია, რომ აუცილებელია მოხდეს ჯვრისწერასთან დაკავშირებით ნორმატიული აქტების სრულყოფა. დაფიქსირებულია ისეთი შემთხვევებიც, როცა პირი სამოქალაქო წესით ქორწინებაში ყოფილა ერთ ადამიანთან, ხოლო სხვა ადამიანთან _ ჯვარდაწერილი. ეს ყოვლადუმსგავსო შემთხვევა შედეგია სწორედ იმ სამართლებრივი ვაკუუმისა, რაც ჩვენს ქვეყანაში არსებობს საეკლესიო ქორწინების შესახებ.

აღნიშნული პროექტი გაგრძელება იქნება იმ დიდი ტრადიციისა, რაც არსებობდა ისტორიულად ჩვენს ქვეყანაში და ამავე დროს იქნება სრულ ჰარმონიაში მსოფლიოს განვითარებული ქვეყნების სამართლებრივ აქტებთან. ევროკავშირის წევრი სახელმწიფოების ეროვნულ კანონმდებლობათა ძირითადი მახასიათებელი თვისება არის ის, რომ ისინი ითვალისწინებენ ერის ტრადიციებს, განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებენ სახელმწიფოს მთავარ ეკლესიას, ბევრგან არსებობს სახელმწიფო რელიგიაც, უზრუნველოყოფენ მოსახლეობის ზნეობრივ და სარწმუნოებრივ დაცვას. ჩვენთვის სწორედ ეს უნდა იყოს სამაგალითო და არა ის არსებული უწესობანი, რაც სამწუხაროდ, მომრავლებულია მსოფლიოს ცივილიზებულ სახელმწიფოებში. მას შემდეგ, რაც საქართველომ დაისახა ევროპული კურსი, ალბათ, უპირველესად უნდა მოხდეს ის, რომ საქართველოს ხელისუფლებამ დაუყოვნებლივ დაიწყოს იმ კომუნისტურ-ათეისტური პათოსის მქონე კანონებისა და სამართლებრივი აქტების შეცვლა ჭეშმარიტად დემოკრატიული, ხალხისთვის სასარგებლო და, ცხადია, ამავე დროს ეროვნული და ქრისტიანული ინტერესების დამცველი კანონებით. მხოლოდ ამ შემთხვევაში შეგვეძლება ჩვენ ვთქვათ, რომ ქვეყანაში ხორციელდება მართლაც ხალხის მმართველობა და მხოლოდ ამ გზით შევძლებთ ჩვენ გამოვხატოთ ჩვენი მადლიერება ღვთის წინაშე, რომ მან ჩვენ ღირს-გვყო საქართველოს დამოუკიდებელ სახელმწიფოში ცხოვრებისა, რასაც წლობით ელოდნენ პატრიოტ ქართველთა თაობები.