განმარტებები

სკვნილი

ეკლესიის ისტორიაში ბერმონაზვნური ცხოვრების ჩამოყალიბების დროდ IV საუკუნე ითვლება. მისი პირველი ფუძემდებლები იყვნენ ეგვიპტის უდაბნოში მოღვაწე ღირსი მამები: პავლე თებაიდელი და ანტონი დიდი. ანტონი დიდს ეკუთვნის საბერმონაზვნო კანონის, ტიპიკონის შედგენა და დამკვიდრება.

დროთა განმავლობაში ბერმონაზვნური ცხოვრების წესის სხვადასხვა ტრადიცია ჩამოყალიბდა, გაჩნდა საძმოები და მონასტრები. შეიქმნა მონაზვნად შედგომის განსაკუთრებული წესიც, რომლის თანახმად სამონაზვნედ მოწოდებულზე იერარქი კითხულობს „სქემის კურთხევის“ ლოცვას და სამონაზვნეს, წესისამებრ, შემოსავს კაბით, სარტყელით, საბეჭდურით, ანაფორით, მანტიით, კუნკულ-ბარტყულითა და სანდლებით (თითოეულს თავისი სიმბოლური დანიშნულება აქვს). ასევე გადასცემენ ხელის ჯვარს, სანთელსა და სკვნილს.

სკვნილის ისტორია უკავშირდება მონასტრული ცხოვრების ფუძემდებელს - პახუმი დიდს. საძმოში, რომელშიც იგი მოღვაწეობდა, ცხოვრობდნენ წერა-კითხვის უცოდინარნი ბერებიც, რომლებიც ზეპირად ამბობდნენ იესოს ლოცვას, მათ პახუმი დიდმა კანონად დაუდო, ყოველდღიურად რამდენიმეჯერ აღესრულებინათ იესოს ლოცვა, ეს კი საჭიროებდა თვლას. ამის გამო მან ბერებს მისცა ნასკვებიანი თოკი. სწორედ ეს არის თანამედროვე სკვნილის წინასახე. იგი საზოგადოდ სულიერ მახვილსა და ხსნის კიბეს ნიშნავს. როგორც მხედარი მტრისგან იცავს თავს მახვილით, ასევე მონაზონიც სკვნილზე ლოცვით უკუაგდებს მტერს. სკვნილის სიმრგვალე ლოცვისა და მარადიულობის სიმბოლოა. იგი შედგება ათი, ოცდაცამეტი, ორმოცდაათი, ასი ნასკვისაგან და დაბოლოებულია ჯვრით.

სკვნილი სულიერი მახვილია, მას ლოცვის დროს მხოლოდ ბერ-მონაზვნები იყენებდნენ.

სკვნილზე სხვადასხვა ლოცვა შეიძლება აღსრულდეს (ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის, რომელიმე წმიდანის საგალობელი, უმთავრესად კი იესოს ლოცვა - „უფალო იესო ქრისტე, ძეო ღმრთისაო, შემიწყალე მე ცოდვილი“), რომელსაც მოძღვარი კურთხევით განაწესებს.

წმიდა მამათა გამოცდილებით, სკვნილზე ლოცვა განსაკუთრებულ მადლსა და შემწეობას სძენს მონაზონს.

დღეს ყოველი მეორე მორწმუნე სკვნილს ატარებს - სამაჯურად, ყელსაბამად, ბეჭდად, ქამრად.

საერო პირისათვის არ არის სავალდებულო სკვნილის ტარება და მხოლოდ მოძღვრის კურთხევის შემდეგ შესაძლოა მასზე ლოცვა. არ შეიძლება თამაში სკვნილით.

სკვნილი მეტად სახიფათო გამოსაყენებელი სიწმინდეა.

ჟურნალი „დედა-ეკლესია“, № 1, 2004 წ.

სკვნილის გენეზისი და განვითარების ისტორია

ცოდნა სკვნილზე, ბერ-მონაზვნებისა და მორწმუნე ქრისტიანებისთვის კარგად ნაცნობ საყვარელ ნივთზე, ძირითადად, ზეპირმა გადმოცემებმა და საეკლესიო ტრადიციებმა შემოგვინახეს. საეკლესიო გადმოცემა მის შემოღებას წმ. პახომი დიდს უკავშირებს. სკვნილზე ლოცვა წმ. პახომის წერა-კითხვის უცოდინარი ბერებისთვის დაუწესებია. ახლად დაარსებული მონასტრის ბერებს, ძირითადად, მხოლოდ იესოს ლოცვა სცოდნიათ; ამიტომ წმ. პახომის მათთვის გარკვეული კანონი (დღის განმავლობაში სათქმელ ლოცვათა გარკვეული რაოდენობა და მასთან დაკავშირებული მეტანიები) მიუცია. წმ. პახომის ლოცვებისა და მეტანიების დასათვლელად გამოუყენებია პირველი სკვნილი, რომელიც ნასკვებიანი თოკი ყოფილა. ვინაიდან ყველა ბერს, განურჩევლად ცოდნისა, ყოველდღე გარკვეული რაოდენობის ლოცვის წარმოთქმა ევალებოდა, სულ მალე სკვნილი პოპულარული და საჭირო ნივთი გახდა.

წერილობითი წყაროები სკვნილის შესახებ მწირია. პირველად იგი „ლავსაიკონში“ გვხვდება, სადაც მოთხრობილია, თუ როგორ ლოცულობდა კენჭებზე ბერი პავლე თერმიელი. დღის განმავლობაში მას 300-ჯერ უდნა ეთქვა ლოცვა. ამიტომ უბეში 300 კენჭი ჰქონდა და თითოეული ლოცვის შემდეგ თითო კენჭს იღებდა. რაც შეეხება მეტანიებით ლოცვას, რომელსაც IV საუკუნიდან მჭიდროდ დაუკავშირდა სკვნილი, იგი ქრისტიანობის სათავეებიდან მომდინარეობს. როგორც ცნობილია, ევსევი კესარიელის „ეკლესიის ისტორიაში“ მოთხრობილია, თუ როგორ ლოცულობდა უფლის ძმა, წმ. იაკობი, ტაძარში მუხლმოყრილი და ღმერთს ადამიანების შეწყალებას სთხოვდა. თურმე ხშირი ლოცვისგან წმინდანის მუხლები აქლემის მუხლებივით ყოფილა გაუხეშებული. ირლანდიელი მეცნიერები ამ საკითხთან დაკავშირებით დამატებით ინფორმაციას (შესაძლოა სადავოს) გვაწვდიან. წმ. იაკობი ლოცვისას დღის განმავლობაში 2000-ჯერ, და ასევე, 2000-ჯერ ღამის განმავლობაში, იყრიდა მუხლს ტაძრის ქვის იატაკზე, რის გამოც აქლემივით გადიდებული მუხლები ჰქონია. ირლანდიური სამეცნიერო ლიტერატურის მიხედვით, მას წმ. იაკობ მუხლმომყრელსაც უწოდებდნენ. ასევე იყრიდა მუხლს თურმე წმ. ბართლომეც. მომდევნო საუკუნეებში კი ეს წესი ბერული ცხოვრების განუყოფელი ნაწილი გახდა. ლოცვის შემდეგ მუხლის მოყრის წესი დასავლეთის ეკლესიაში აღმოსავლეთიდან შევიდა.

ამ მხრივ განსაკუთრებით აღსანიშნავია ირლანდიური სამონასტრო ცხოვრება. ირლანდიელმა ბერებმა ეს წესი დასავლეთ ევროპაში გაავრცელეს, ხოლო რომის ეკლესიამ იგი ბერძნებისგან გადმოიღო. 1200 წლისთვის ლოცვის შემდეგ მუხლმოყრის წესი მთელ ქრისტიანულ ევროპაში ყოფილა გავრცელებული. ვინაიდან ლოცვაც და მუხლმოყრაც, ძირითადად, კანონის აღსრულებას გულისხმობდა, იგი მრავალგზის სრულდებოდა. კარგადაა ცნობილი, რომ ბერებს სულიერი მდგომარეობის მიხედვით კანონი (სხვადასხვა რაოდენობის ლოცვები) ეძლეოდათ; ასევე ცნობილია, რომ დღისა და ღამის განმავლობაში სათქმელი ლოცვების რაოდენობა ათასებსაც კი აღწევდა; ამიტომ საჭირო იყო ისეთი საგანი, რომლითაც უცოდინარი ბერიც კი დაითვლიდა ლოცვების რაოდენობას. ასეთი ნივთი, როგორც ითქვა, იყო სკვნილი. სკვნილი თეოლოგიურად სულიერ მახვილს, ღვთის სიტყვას განასახიერებს, რომესაც მლოცველი უწყვეტად უნდა წარმოთქვამდეს და რომელიც გონებასა და გულში მუდამ უნდა ჰქონდეს. სკვნილი მლოცველისათვის იმ მახვილის მსგავსია, რომელიც მთავარანგელოზს უპყრია ხელთ.

სულხან-საბა კრიალოსანს (Κύριε ελέησον-ის გაქართულებულ ფორმას, რომელიც ჩვენში სკვნილის ერთ-ერთი სახელწოდებაა) ამგვარად განარტავს: „კრიალესვანი (კრიალესონი) სალოცავად ასხმული მარცვალნი“, „ეს არის ასხმულნი მძივნი, ანუ ხეთა ნათალნი ძაფთა ზედა, ლოცვისა სათქმელად“. დ.ჩუბინაშვილი გვაძლევს შემდეგ განმარტებას: „კრიალოსანი, კრიანესული სავარდი ასხმული მძვები სათვალავად“ და იქვე გვაძლევს რუსულ შესატყვისს: „ჩოტკი“. სავარდზე იგი წერს: „150 მარცვალი კრიალოსანი ფსალმუნთ სათვალავზედ“. სავარდს საბა ამგვარად განმარტავს: „ეს არს 150 მარცვალი კრიალოსანი ფსალმუნის სათვალავზე, საუფლო საიდუმლოთათვის ლოცვის სათქმელი“. სკვნილის რუსული სახელწოდება თვლას უკავშირდება: Чётки (от считать, счесть) - нитка бус, ремень с узлами или в борах для счёта молитв и поклонов, кожаные чётки, лестовка. ფ.ბროკჰაუზისა და ი.ეფრონის ენციკლოპედიის მიხედვით, „ჩოტკი“ არის მრგვალ ძაფზე ასხმული ხის, მინის, ძვლის, ქარვის ან სხვა მარცვლების საგანი, რომელიც ბოლოდება ჯვრით და იხმარება ლოცვებისა და მეტანიების დასათვლელად. „ლესტოვკა“ ტყავისა და მეტალის ფირფიტებისაგან დამზადებული სკვნილია, რომელსაც ძველმოწესეები ხმარობენ. სკვნილის გერმანული სახელწოდებაა Rosenkranz, ინგლისური - prayer beads, rosary, chaplet; ფრანგული - rosaire, chaplet, ლათინური - Astragalus. საბა კრიალოსნის ლათინურ სახელწოდებად „კორონას“ ასახელებს. ბერძნულად სკვნილს κομβηοσμοινον, κομβολογον ეწოდება. (ასე ჰქვია სკვნილს, რომელიც არ არის მოქსოვილი, არამედ სხვადასხვა მასალისგანაა დამზადებული.) ბერძნები მას აგრეთვე Rodinos stefanos უწოდებენ. თუ ჩვენ სკვნილის სხვადასხვაენოვან სახელწოდებებს განვიხილავთ, მივიღებთ შემდეგ სურათს: სკვნილი ნიშნავს სკნვას, ანუ ნასკვების კეთებას; კრიალოსანი კი მიუთითებს იმაზე, რომ სკვნილით იესოს ლოცვას ლოცულობენ. ასევე ლოცვასთან კავშირშია prayer beads, ანუ სალოცავი მარცვლები; სკვნილი ბერძნულად (kombhoskoinon, kombologion) კვანძს ნჲშნავს; სავარდი, rosary, Rosenkranz და ρόδινος στέφανος მიგვანიშნებს სკვნილის ვარდთან კავშირზე; უკანასკნელი ორი სახელწოდება ვარდისგან დაწნულ გვირგვინს ნიშნავს; chaplet, chapelet და კორონა ასევე ნიშნავს გვირგვინს, განსაკუთრებით ყვავილებისგან დაწნულს, Astragalus კი - ეკლიან მცენარეს.

სკვნილი სხვადასხვა მასალისგან მზადდებოდა და მზადდება, კერძოდ: შალის ძაფისაგან, მინისაგან, ძვირფასი ქვებისაგან: ქარვისგან, გიშრისგან და სხვა. სარდიონის, მარგალიტის, ძოწის და მარჯნის სკვნილების ევროპაში ყოფილა გავრცელებული. ისინი ასევე მზადდებოდა ხის, ძვლის ან სხვადასხვა მცენარეებისაგან, როგორიცაა: ღვთისმშობლის ცრემლები, იობის ცრემლები (Coix Lacry ma-jobi L), კრიალოსნის მოლი, ანუ კაკბის საკენკელა, (Lithospermum officinale L; purpureo-coeruleum L), Abrus pecatorius L., რომელსაც რუსები ჩოტოჩნიკს უწოდებენ, ფინიკისა და ზეთისხილის კურკებისაგან და სხვ. ღვთისმშობლის ცრემლებს დღეს ჩვენში კარგად იცნობენ. მისი ქართული სახელწოდება რუსულის კალკი უნდა იყოს (богородицинны слезки). ქართულად მას, მხედველობაში თუ არ მივიღებთ დიალექტურ ნაირსახეობებს, ძირითადად „ჩალამძივი“ ეოწდება, აჭარაში მას „თესპეს მძივსაც“ უწოდებენ, ჭანურად კი „ფესფიღი“ ჰქვია. ვინაიდან თურქულად კრიალოსანს „თასბა“ „თასპა“ ეწოდება. „თესპეს მძივიც“ და „თესფიღიც“ სკვნილის დასამზადებლად სახმარ მცენაერს უნდა ნიშნავდეს. ალბათ ისიც ნიშანდობლივია, რომ ღვთისმშობლის ცრემლები (როგორც მას დღეს ვუწოდებთ) აჭარასა და გურიაში მოდის უხვად, რაც კიდევაც აისახა მცენარის დიალექტურ სახელწოდებაში. კათოლიკოს პატრიარქ კირიონ II-ს ერთ-ერთ ფოტოზე ნიჟარების სკვნილი უმშვენებს ხელს. საბასთან ვხვდებით ე.წ. ჭიქის, ანუ თიხის კრიალოსანს, რაც გარკვეული მასალითა და ტექნოლოგიით დამუშავებულ სკვნილზ მიუთითებს.

იერუსალიმური სკვნილები, ძირითადად, სადაფისგან მზადდებოდა; ისინი დიდი რაოდენობით ჩამოჰქონდათ ევროპაში პილიგრიმებს. ათონელი ბერები განთქმულნი იყვნენ ხეზე კვეთით და ხის სკვნილების დამზადებით. აღმოსავლეთში სკვნილის დასამზადებლად უპირატესობას გიშერსა და ქარვას ანიჭებდნენ. მათი დამუშავება და გაპრიალება სხვა მასალაზე უკეთაა შესაძლებელი. ისინი შეიცავენ ზეთს, რის გამოც მათგან დამზადებული კრიალოსნების ხმარება სასიამოვნოა. ჩვენში პოპულარული ყოფილა გიშრის სკვნილები. გიშრის საბადოები უხვად იყო იმერეთში, განსაკუთრებით, ტყიბულსა და საგიშრეში. სკვნილის დამზადებით უფრო ახალსოფლელები, ძირულელები და ოკრიბელები ყოფილან დაკავებულნი. ძველად სკვნილს თხილის ზეთით აპრიალებდნენ.

ქრისტიანული (მართლმადიდებლური) სკვნილი შედგება 10, 30, 33, 50, 100, 150 და 300 მარცვლისაგან. იგი ჯვრით უნდა ბოლოვდებოდეს. ზოგჯერ ჯვარს ფოჩებიც აქვს, რომლებიც გადმოცემის მიხედვით 12 უნდა იყოს. სკვნილის ფოჩების რაოდენობა მოციქულთა რიცხვს განასახიერებს. ფოჩებს უსუპადაც ხმარობდნენ თურმე. ისინი ცრემლების მოსაწმენდადაც იხმარებოდა. ბერძენი ბერები ხშირად მოძრავ მარცვლიან სკვნილს ტყავის თასმებს „მარტირიას“ უმაგრებდნენ, რათა ათასობით სათქმელი ლოცვა უკეთ დაეთვალათ. 10 მარცვლიან სკვნილს ბეჭედს უწოდებენ. 30 მარცვლიანი - სიმბოლურად განასახიერებს ქრისტეს ასაკს, როდესაც მან ქადაგება დაიწყო. 33 მარცვლიანი კი - ასაკს, როცა ის ჯვარს აცვეს, 50-იან სკვნილზე მთავარანგელოზ მიქაელს და წმინდანებს ევედრებიან, 150-იანზე კი - ფსალმუნებს ლოცულობენ.

წმ. სერაფიმე საროველის სულიერი შვილის, მამა ზოსიმეს, გადმოცემით, რომელმაც ჩვენამდე ალექსანდრე გუმანოვსკის მეშვეობით მოაღწია, ქრისტიანებისათვის VIII საუკუნეში თავად ღვთისმშობელს უსწავლებია „გიხაროდენის“ 150-ჯერ წამოთქმა, რასაც მორწმუნე ხსნისაკენ მიჰყავს. მამა ზოსიმეს თქმით, დავიწყებული ლოცვა ქრისტიანებისათვის წმ. სერაფიმეს შეუხსენებია. „ჩემს ხელთ მისი სენაკის წიგნია, რომელშიც მოთხრობილია მრავალი სასწაული, რომელიც ღვთისმშობლისადმი ლოცვამ მოახდინა, განსაკუთრებით 150-ჯერ „გიხაროდენის“ წარმოთქმამ. თუ შენთვის რთულია ამგვარი ლოცვა, ჯერ სთქვი 50-ჯერ. ყოველი ათის შემდეგ სთქვი „მამაო ჩვენო“. გადმოცემის მიხედვით, წმ. სერაფიმე საროველი ყველა მსურველის ცოცხალი და გარდაცვლილი ნათესავისა და ნაცნობის სულისათვის ლოცულობდა. იგი დივეევოს გარშემო უვლიდა და 150 „მამაო ჩვენოს“ და 150 „გიხაროდენს“ ამბობდა.

სკვნილის ქსოვის ტექნიკას აქ არ შევეხებით. დავძენთ მხოლოდ, რომ სკვნილი ლოცვით უნდა მოიქსოვოს. საეკლესიო გადმოცემის მიხედვით თვითეული კვანძის მოქსოვისას მქსოველი ეკლის გვირგვინს წნავს [1]. ამბობენ, რომ თუ ყველა კვანძი ზუსტად არ არის მოქსოვილი, მქსოველი თანმიმდევრულად, საკმარისი ყურადღებით არ ლოცულობდა.

როგორც აღვნიშნეთ, სკვნილზე სხვადასხვა რაოდენობის ლოცვა და მეტანია სრულდება, რასაც კანონი ეწოდება. ასევე კარგადაა ცნობილი, რომ სკვნილზე ძირითადად იესოს ლოცვას ლოცულობენ. იესოს ლოცვასთან დაკავშირებით არსებობს ვრცელი ლიტერატურა, რომლის განხილვა ჩვენი სტატიის ფარგლებს სცილდება. სკვნილზე ლოცვას ლიტურგიის გარდა ყველა ლოცვა შეუძლია შეცვალოს. თუ ბერი ან მონაზონი რაიმე მიზეზის გამო ვერ ესწრება წირვა-ლოცვას, მას შეუძლია სანაცვლოდ სკვნილზე ილოცოს. ეპიტიმიების დროს სხვადასხვა სახით ხდება სკვნილზე ლოცვა. XIX საუკუნის ათონის მთის იოანე ნათლისმცემლის სკიტში [2], სადაც რუმინელი ბერები მოღვაწეობდნენ, ამგვარი წესი სცოდნიათ: სატრაპეზოს კარს უკან ეკიდა სკვნილი. ტრაპეზის დროს თუ ვინმეს დანაშაული ჰქონდა ჩადენილი (მაგ. არ დაემორჩილა იღუმენს), იღებდა სკვნილს, დგებოდა სატრაპეზოს შუაში, სკვნილზე ლოცულობდა იესოს ლოცვას და ყოველ ჯერზე დიდ მეტანიას ასრულებდა. დანარჩენები ტრაპეზობდნენ. ერთ-ერთი ბერი კი, რომელიმე სულისთვის სასარგებლო საკითხავს კითხულობდა. სკვნილი ტაძარშიც ეკიდა. თუ რომელიმე ბერს წუთით მაინც ჩაეთვლიმებოდა, მის გვერდით მდგომი კანდელზე წვრილ სანთელს ანთებდა და ჩათვლემილი ბერის გვერდით ამაგრებდა. როდესაც ბერი ფხიზლდებოდა და ანთებულ სანთელს ხედავდა, ხვდებოდა საკუთარ დანაშაულს, კედლიდან სკვნილს ხსნიდა, დგებოდა ეკლესიის ცენტრში და ნახევარი საათის განმავობაში კანონს ასრულებდა. ეს წესი დასტუდებოდა იქ, სადაც კინოვიტები [3] იყვნენ...

ამბობენ, რომ სკვნილი აღმოსავლეთიდან შევიდა დასავლეთის ეკლესიაში, სადაც იგი როზარის სახელითაა ცნობილი. ამ პროცესს „ლათინიზაციასაც“ უწოდებენ. სკვნილზე თავდაპირველად უფალს მიმართავენ და ლოცვისას მეტანიებსაც ასრულებდნენ. როზარიზე ღვთისმშობლის ლოცვის წარმოთქმის წესი დასავლეთის ეკლესიაში XI-XII საუკუნეებში შევიდა და დამკვიდრდა. მან განსაკუთრებული პოპულარობა მოიპოვა. სკვნილზე ღვთისმშობლის ლოცვის წარმოთქმის ტრადიციაც, ეკლესიის ისტორიკოსთან აზრით, დასავლეთში აღმოსავლეთის ეკლესიიდან შესულა, რასაც ღვთისმშობლის თაყვანისცემისთვის შეუწყვია ხელი.

საინტერესოდ გვეჩვენება გადმოცემა, რომლის მიხედვით IX საუკუნეში ირლანდიაში ბერები ყოველდღე მთელ დავითნს კითხულობდნენ. ადგილობრივ მოსახლეოაბასაც სურდა მათთან ერთად ლოცვა, მაგრამ წერა-კითხვის უცოდინარობის გამო მხოლოდ „უფლის ლოცვასა“ და „გიხაროდენ მიმადლებულოს“ ამბობდნენ, თანაც საერო ცხოვრება მათ მხოლოდ პერიოდული, წყვეტილი ლოცვის საშუალებას აძლევდა. ვინაიდან ყოფითი საქმიანობა მლოცველს იძულებულს ხდიდა ლოცვა შეეწყვიტა, ჩანთით პატარა ქვებს ან ნასკვებიან ძაფებს ატარებდა, რაზედაც ლოცვებს ითვლიდა. ეს ქვები და ნასკვები უადრეს როზადებად ითვლებიან.

ევორპაში როზარი წერილობით წყაროებში პიველად XIII საუკუნეში „წმ. მარიამის მისტიკური ვარდების ბაღის“ მნიშვნელობით იყო ნახმარი. როზარის ეტიმოლოგია ვარდს უკავშირდება, კერძოდ, ვარდების გირლიანდებს, რომლებითაც ღვთისმშობელს რთავდნენ. უნებლიეთ გვახსენდება „უჭკნობ ყვავილად“ წოდებული რუსული მართლმადიდებლური ხატი, რომელზეც ღვთისმშობელს მარცხენა ხელში დიდი, ყვავილოვანი (სხვადასხვა ყვავილებისგან შემდგარი, მათ შორის ვარდიც) თაიგული უჭირავს ხელში. როზარის კათოლიკურ სამყაროში სხვა სახელწოდებებიც ჰქონდა: პატერნოსტრა, ღვთისმშობლის ფსალმუნები ან გვირგვინი. ინგლისში ზღვის ნაპირებთან იზრდება მარადმწვანე ყვავილოვანი ბუჩქი ორზმარი, ანუ ზღვის ვარდი (ზოგჯერ მარიამი ვარდსაც უწოდებენ), რომელიც საუკეთესოდ მაშინ იფურჩქნება, როდესაც ზღვის ხმაური ისმის. როზმარი შობის რამეს ყვავის.

ვარდი და შროშანი აღმოსავლეთში ყვავილების დედოფლად ითვლებოდა. სირიასა და პალესტინაში მრავალი სახის ველური ვარდი იზრდებოდა. ვარდისაგან ამზადებდნენ ნელსაცხებელს; მას სამკურნალოდაც ხმარობდნენ. თ.გამყრელიძისა და ვ.ივანოვის აზრით, ვარდის ინდოევროპული სახელწოდება უნდა აღნიშნავდეს, როგორც კულტურულ მცენარეს, რომელის ყვავილისაგან თავდაპირველად ხდიდნენ ზეთს, ასევე ველურ ვარდს, ანუ ასკილს. სიმბოლურადაც ისინი ერთნი არიან. შორშანთან ერთად ვარდის და სხვა მცენარეთა, განსაკუთრებით თეთრი ფერის ყვავილთა, კავშირი ღვთისმშობელთან საყოველთაოდაა ცნობილი. თუმცა ეს საკითხი მრავლისმომცველია, მასზე მსჯელობა ცალკე საუბრის და კვლევის თემაა და სცილდება წინამდებარე სტატიის ფარგლებს.

იმის გასარკვევად, თუ როგორ განიხილავს ქრისტიანობა ვარდის თავდაპირველ მნიშვნელობას, მოვიხმობთ წმ. ბასილის კომენტარებს შესაქმეზე: „და თქუა ღმერთმან: აჰა, მიგცე თქუენ ყოველი თივა სათესავი მთესველი თესლისაჲ, რომელ არს ზედა ყოვლისა ქუეყანისა. და ყოველი ხეჲ, რომელსა აქუს თავსა შორის თჳსსა ნაყოფი თესლისა სათესავი თქუენდა იყოს საჭმელად“. წმ. ბასილი ამ მუხლს შემდეგნაირად განმარტავს: „უფლის სიტყვებზე გახშირდა ბუჩქები, ამოვიდა მიწიდან ყოველი ხე (ფიჭვი, კედარი, კვიპაროსი, nebru). ყოველი მცირე ხე უცბად ხშირი და დატოტვილი გახდა. გაჩნდნენ გვირგვინისთვის საჭირო მცენარეები: ვარდები, მირტები და დაფნა, რაც მანამდე დედამიწაზე არ არსებობდა. ყველა მცენარემ მხოლოდ მათთვის დამახასიათებელი ნიშან-თვისებებით ერთბაშად დაიწყო სიცოცხლე. მაგრამ ვარდი უეკლო იყო. ეკალი მას მგოვიანებით გაუჩნდა, რათა სიმშვენიერი გვერდით მუდამ გვქონდეს ცოდვის განცდა და გვახსოვდეს ცოდვა, რის გამოც დედამიწა ჩვენს შრომაზე გვიბრუნებს „ეკალს და კუროჲსთავს“ (დაბ. 3,18). როგორც ვხედავთ, ვარდი სამოთხის ყვავილია, რომელიც თავის მიწიერ გამოვლინებაში ეკლებით ხარობს. წმ. ბასილი დიდის განმარტებიდანაც ჩანს, რომ ვარდისგან იწვნებოდა გვირგვინები. საყოველთაოდაა ცნობილი, რომ რომის იმპერიაში სასიხარულო და სამგლოვიარო შემთხვევებში და რელიგიური დანიშნულებით ყვავილებისაგან კეთდებოდა გვირგვინი, რომელსაც ადამიანები და სამსხვერპლო ცხოველები ატარებდნენ. ასევე ცნობილია, რომ იგი იყო დიდების ნიშანი. ქრისტიანულ სიმბოლიკაში ძირითადად ორი ფერის: თეთრი და წითელი ვარდი ფიგურირებს. თეთრი სიწმინდისა და უბიწოების ნიშანია, წითელი ვარდი კი ჯვარზე დაღვრილი ქრისტეს სისხლის სიმბოლოა. სამოთხის ვარდს ჯვარსაც უკავშირებენ, რომელზეც მაცხოვარი აწამეს. „...ადრექრისტიანული ხანის ხატოვან ლექსიკონში ხშირად ჯვარი და ვარდი გაიგივებულია ერთმანეთთან და გამოიყენება ერთნაირ კონტექსტში ან ერთმანეთის შემცვლელადაც კი“ (კ.მაჩაბელი). და ვინაიდან ვარდი ადრე შუასაუკუნეებში სიცოცხლის ხედ მოიაზრებოდა, ვფიქრობთ, იგი ჯვრის ერთ-ერთ მცენარეულ სიმბოლოდ იქცა, რომელმაც თავის თავში წამების, მკვდრეთით აღდგომისა და მარადიული სიცოცხლის სემანტიკა მოიცვა. უფრო მეტიც, ამგვარ სემანტიკას კონკრეტულად წითელი ვარდი უნდა ასახიერებდეს. აქვე გვსურს აღვნიშნოთ, რომ ქრისტიანული ტაძრების დიდ უმეტესობაზე, მათ შორის საქართველოშიც გვხვდება ე.წ. რვაფურცელა ვარდული, როემლიც, როგორც ცნობილია, ტერმინ როზეტის შესატყვისია. ვფიქრობთ, იგი ტერმინ ვარდს უნდა გულისხმობდეს და მისი სიმბოლიკის ამსახველი უნდა იყოს. როზეტით სწორედ ვარდი უნდა იყოს ტაძრებზე გამოსახული, ხოლო მისი მრგვლოვანი ფორმა, გარშემოწერილობა და რვა ფურცელი მარადიული იმქვეყნიური სიცოცხლის სიმბოლური შინაარსის გამომხატველი უნდა იყოს. ამგვარი შეხედულებები ნათლად აისახა მიცვალებულთა დაკავშირებულ რწმენა-წარმოდგენებში. ამიტომ ვარდი იმქვეყნიური მარადიული სიცოცხლის, მკვდრეთით აღდგომის სიმბოლოცაა. რომში ვარდების გირლიანდებით რთავდნენ მიცვალებულთა საფლავებს, რის გამოც ამ რიტუალს Rosaria ან Rosalia ეწოდებოდა. წმ. ალექსანდრეს აკლდამაზე გამოსახული ყოფილა ვარდის სამი ბუჩქი, რომელთაგან ერთ-ერთზე მტრედი იჯდა. ტუნისშიც ვხვდებით საფლავის ქვებს, რომლებზეც ვარდები და მტრედებია გამოსახული. მოზაიკურ ეპიტაფიებზე გამოსახულია ვარდები, მის ტოტებზე გვირგვინი, მტრედი და ძვირფასი თვლებით მოოჭვილი, ვარდებში აღმართული ჯვარი. ვარდი უხვადაა გამოხატული კატაკომბებში, ვფიქრობთ, ვარდის ძირითადი ქრისტიანული სიმბოლიკა, რომელიც III საუკუნის ბოლოს კვიპრიანე კართაგენელის თხზულებაში მოწამეთა შესახებ ჩნდება (Ad Marteyres - მოწამეთათვის), არის დასისხლიანებული მოწამე, ხოლო ვარდისგან დაწნული გვირგვინი, მოწამის სამკაული, ჯილდო ღვთის სიტყვის დამოწმებისა და ბოროტზე გამარჯვების ნიშნად. თავად პირველი მოწამის, წმ. სტეფანეს, სახელიც ხომ გვირგვინს ნიშნავს. ძალზე საყურადღებოდ მიგვაჩნია ცნობა, რომელიც კ.კეკელიძის ნაშრომში ამოვიკითხეთ. კერძოდ, წმ. ათინოგენეზე მსჯელობისას იგი წერს, რომ „ვარდავარი უნდა ნიშნავდეს ვარდისაგან გაკეთებულს ან შეთხზულ საკმაულს, იგულისხმება მარტიროლოგიაში „მოწამეობრივი გვირგვინი“, რომლითაც შემკულ იქნა ათინაგე“. ვფიქრობთ, ამ მოსაზრებას მრავალი წმინდანის ცხოვრება, თუ მათ მიმართ აღვლენილი ლოცვა განამტკიცებს. მაგ.: „ვითარცა ვარდთაგან ეკალთასა აღმოცენდი წმიდაო ბარბარე“. წმიდა მოწამეთა: ბიძინა, შალვა და ელიზბარის ცხოვრებაში [4] ვკითხულობთ: „ღვაწლით გამობრწყინვებულნი ელვარედ ბრწყინავენ და მარადჟამ კამკამებენ ჩაუვალ მნათობთა მსგავსად. ისინი შროშანისა და მეწამული ვარდების მსგავსად ძოწეულისფრად სისხლით შეღებილნი მდიდრულად ყვავიან და ჩვენს ეკლესიებს სურნელებას უხვად აფრქვევენ“. ზემოთქმულიდან და ამ ფაქტიდან გამომდინარე, რომ წითელი ვარდი ცეცხლში დამწვარ წმიდნანებს უკავშირდებოდა (მათი ფერფლი წითელ ვარდებად გადაიქცეოდა), მატრიროლოგიური გვირგვინი წითელი ვარდებისგან უნდა ყოფილიყო დაწნული. ვარდის გვირგვინი ზეციური სიხარულის, სათნოებისათვის მიღებული ჯილდოს სიმბოლოა.

ამგვარად, ვარდის გვირგვინი არის მოწამებრივი გვირგვინი და ნიშანი იმ ჯილდოსი, რომელსაც მარადიული ნეტარი სიცოცხლე ჰქვია. სწორედ ამგვარ მოწამეებზე, რომლებმაც საკუთარი სისხლით ქრისტე დაამოწმეს, დგას მიწიერი კათოლიკე ეკლესიის ერთიანი საკურთხეველი და სწორედ მათი ერთობა წარმოადგენს ზეციურ სასუფეველს მოწამეებისა, რომლებიც ტახტზე დიდებით მჯდომ უფალს ჭვრეტენ. მაგრამ მათ რიცხვს, რა თქმა უნდა, მხოლოდ სიკვდილმისჯილი, წამებით აღსრულებული მოწამეები არ მიეკუთვნებიან. ასეთები არიან ის ბერ-მონაზვნები, წმ. მამები და დედები, რომლებიც სიცოცხლეშივე ახერხებენ დათრგუნონ ხორციელი მოთხოვნილებები, იქცნენ მოწამეებად და აქედანვე შეუერთდნენ ღმერთს, მათი ჯილდო მოწამეობრივი გვირგვინია. იგი ვარდის გვირგვინია და ჩვენი აზრით, მატერიალური სახე აქვს. ეს არის სკვნილი, რაზედაც პირდაპირ მიუთითებს მისი ერთ-ერთი ბერძნული სახელწოდება: ρόδινος στέφανος, რაც ვარდისგან დაწნულ გვირგვინს ნიშნავს, ასევე გერმანული Rosenskranz სკვნილი რომ გვირგვინს უკავშირდება, კარგად ჩანს მისი ფრანგული და ინგლისური სახელწოდებებიდან: chapelet, chaplet. მარტიროლოგიურ ეკლის გვრიგვინს ნიშნავს ლათინური სიტყვა Astragalus და კორონა. სკვნილის მოწამეებთან კავშირს, ვფიქრობთ, მისი ზემოთ ხსნებეული 12 ფოჩი და ბერძნული მარტირიაც უნდა უსვამდეს ხაზს. სკვნილის ვარდთან კავშირს ადასტურებს rosaire, rosary, Rosenkranz და სავარდის სემანტიკა.

ძალზე საინტერესოდ გვეჩვენება გაზეთ „კავკაზში“ გამოქვეყნებული სტატია, სადაც აღწერილია სკვნილის დამზადების წესი. სკვნილის დასამზადებლად ვარდის ფურცლებს სპილენძის სანაყში ნაყავდნენ, დანაყილ მასას ტენიან ადგილას დგამენ, მანამ სანამ იგი მუქ, წებოვან მასად არ გადაიქცევა. ამ მასისგან აკეთებენ ბურთებს, ხვრეტენ და აშრობენ. გამშრალ და გამხმარ ბურთებს აცვამენ ძაფზე და მათგან ამზადებენ სკვნილს. ამგვარი მასისგან აღმოსავლეთში ამზადებდნენ ქისებს, რომლებსაც ოქროთი და აბრეშუმით ალამაზებდნენ. სულხან-საბა ვარდის სინონიმად ასახელებს როდს და მიუთითებს მის ბერძნულ წარმომავლობაზე. როგორც ცნობილია, საქართველოში სანაყებს როდინი, ფილი, ქვიჯა ეწოდებოდა. არსებობდა რაიმე პროდუქტის დასანაყად დამზადებული სანაყი, მაგ. ნივრისათვის, ქუმელის ზეთის მისაღებად. როდინი და ფილი დიდი სანაყებია, ხოლო ქვიჯა - პატარა. გვინდა გამოვთქვათ თამამი მოსაზრება; ხომ არ ნიშნავდა როდინი ვარდის სანაყს? ანუ ხომ არ იყო იგი სანაყი, რომელიც სპეციალურად ვარდის ფურცლების დასანაყად იყო გამიზნული? მით უფრო, თუ გავითვალიწინებთ, რომ ჩვენში, როგორც ითქვა, არსებობდა გარკვეული პროდუქტებისთვის განკუთვნილი სანაყები. ამის გარდა, ქართულში არსებობს ინ სუფიქსი (ის პარალელურად), რომელიც ისტორიულად ნათესაობითი ბრუნვის ნიშანი იყო და ამჟამად ფუძესთანაა შეზრდილი. თუ ჩვენი მოსაზრება სწორია, ხომ არ შეიძლება ვივარაუდოთ, რმო როდ-ინ-ი ვარდის სანაყი იყო? ვარდის ფურცლებისგან როზარის დღესაც ამზადებენ ამერიკაში. იგი მისი დამზადების ძველი ამერიკული წესი ყოფილა, რომელიც კათოლიკე ბერ-მონაზონთა თაობებს გადაეცემოდა და ჩვენამდეც მოაღწია. თავის მხრივ, ევროპაში იგი აღმოსავლეთიდან უნდა შესულიყო. ფიქრობენ, რომ ამერიკაში ეს წესი ფრანცისკანელმა ბერებმა შეიტანეს, როდესაც კალიფორნიაში დამკვიდრდნენ. ამერიკაში ვარდის ფურცლებს უმატებენ წყალს და ფერმენტაციის ბუნებრივი პროცესის მეშვეობით 4-6 კვირაში ამზადებენ სკვნილს. ვარდის ბურთებს ამზადებენ ხელით. ამ ბურთებს ვარდის ქვებს (rose stones) უწოდებენ. ისინი ინარჩუნებენ სურნელს და სასიამოვნო შესახედაობა აქვთ. ვარდის როზარები ღირშესანიშნავი თარიღის სამახსოვროდ კეთდება (დაბადების დღის, ბავშვის შეძენის, ქორწილის და სხვა).

ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ სკვნილი აღმოსავლეთის ეკლესიაში IV საუკუნეში ბერ-მონაზვნურ სამონასტრო ცხოვრებასთან დაკავშირებით უნდა გაჩენილიყო. ადრე შუა საუკუნეებში იგი ლოცვების თვლის მარტივი იარაღიდან მარტიროლოგიურ ვარდის, განსაკუთრებით კი წითელი ვარდის, გვირგვინს უნდა დაკავშირებოდა და მოწამეობრივი ცხოვრების თეოლოგიური მნიშვნელობა გამოეხატა. ასე რომ, სკვნილი არის ვარდის გვირგვინი, მარადიული ნეტარი სიცოცხლე, რომლითაც მორწმუნე ღვთისათვის, სათნო ცხოვრებისათვის და მისი უწყვეტი დამოწმებისათვის ჯილდოვდება.

ფსალმუნთა დასათვლელი 150-მარცვლიანი სკვნილი, რომელიც აღმოსავლეთის ეკლესიაში ღვთისმშობელს უკავშირდებოდა, დასავლეთის ეკლესიამ განსაკუთრებით შეითვისა და განავითარა. ამგვარად ევროპული როზარის წარმომავლობა აღმოსავლეთის ეკლესიას უკავშირდება. აფრიკის ჩრდილოეთში წარმოშობილმა სკვნილმა აზიის ნაწილისა და ევროპის გავლით ამერიკის კონტინენტზეც დაიმკვირდა გამორჩეული ადგილი.

ნინო ღამბაშიძე
ჟურნალი „რწმენა და ცოდნა“

[1] - ცნობის მოწოდებისთვის მადლობას ვუხდით ეთერ უროტაძეს.

[2] - სკიტი - მონასტრისგან გამოყოფილი განსაკუთრებულ სულიერ მოღვაწეთა მცირერიცხოვანი ძმობა.

[3] - კინოვიტები - ბერები, რომლებიც ცხოვობენ ზოგადსაცხოვრებელ მონასტერში, კინოვიაში.

[4] - წმ. მოწამენი ბიძინა, შალვა და ელიზბარი, საქართველოს საპატრიარქო, ცხინვალი და ნიქოზის ეპარქია, 1999.